بنیاد حماسة عرفانی و مصداق‌های آن در مثنوی

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

مقاله 3، دوره 9، شماره 33، مهر 1396، صفحه 113-152   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

خیراله محمودی¹؛ حسین ادبی فیروزجائی²

¹استاد

²دانشجو

چکیده

 اساس هر نوع حماسه‌ای بر ستیز ناسازها استوار است و در ادبیات ایران، انواع حماسه را در نگاهی کلی، بسته به این که پیکار دو ناساز، بیرونی باشد یا درونی می‌توان به دو نوع حماسة بیرونی و درونی تقسیم کرد.
 مثنوی مولوی، حاوی قصه‌های پیاپی و متنوع است اما هر یک از این حکایت ها با وجود تنوع ظاهری، اندیشة واحدی را دنبال می کند و عموما گزارشگر احوال روح پرشهامتی است که در بازگشت به ملکوت ، راه‌های پر خون و خطری را باید از سر بگذارند. از این دیدگاه، مثنوی مولوی، حماسه‌ای روحانی شمرده می شود که هستة آن، گذر دشوار روح از هفت خوان سلوک و بازگشت  به موطن اصلی خویش است.
 واکاوی های انجام شده در شش دفتر مثنوی نشان می دهد که به دلیل سرشت حماسی عرفان مولوی ، برخی از عناصر و زمینه های اصلی حماسه، در سراسر این کتاب حضوری پررنگ دارد. این که حماسة عرفانی در مثنوی برچه بنیادی استوار است و چه عناصر و زمینه هایی از حماسه در این کتاب استعمال گردیده و دلایل حضور این عناصر در مثنوی چیست ، از جمله پرسش هایی است که در این مقاله، به روش تحلیلی بدان ها پاسخ داده خواهد شد.

کلیدواژه‌ها

مثنوی؛ بازگشت؛ مولوی؛ حماسة عرفانی؛ انسان کامل

مراجع

- اسلامی ندوشن، محمدعلی (1390)، آواها و ایماها، تهران، قطره، چاپ ششم

2- پورنامداریان، تقی (1380)، در سایه‌ی آفتاب، تهران، نشر سخن، چاپ اول

 3-  رازی، نجم‌الدّین ( 1366)، مرصاد العباد، تصحیح محمد امین ریاحی، تهران، انتشارات علمی، چاپ سوم

4- رزمجو، حسین (1368)، انسان آرمانی و کامل در ادبیات حماسی و عرفانی، تهران: امیر‌کبیر، چاپ اول.

5- زرین‌‌کوب، عبدالحسین (1381)، سرّ نی، تهران: علمی، چاپ نهم.

6- زرین‌کوب، عبدالحسین (1344)، ارزش میراث صوفیه، انتشارات آریا، چاپ دوم

7- سرکاراتی، بهمن (1385)، سایه‌های شکار شده، تهران، انشارات طهوری، چاپ دوم.

8- سنایی (1362)، دیوان، تصحیح مدرس رضوی، کتابخانه‌ی سنایی، چاپ دوم.

9- ـــــ (1377)، حدیقه‌الحقیقه، تصحیح مدرس رضوی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران: چاپ پنجم.

10- - تبریزی، شمس‌الدین محمد (1356)، مقالات شمس تبریزی، تصحیح محمدعلی موحد، انتشارات دانشگاه شریف، چاپ اول

11- ستاری، جلال (1386)، عشق صوفیانه، تهران، نشر مرکز، چاپ پنجم

12- شفیعی کدکنی، محمدرضا (1380)، پیشگفتاری بر شرح مثنوی معنوی کریم زمانی، تهران، چاپ سی‌وهشتم

13- شمیسا، سیروس (1370)، انواع ادبی، تهران، انتشارات فردوس، چاپ اول.

14- شمیسا، سیروس (1383)، بیان، تهران: فردوس، چاپ سوم.

15- صاحب الزمانی، ناصرالدین (1382)، خط سوم، تهران: انتشارات عطایی، چاپ هجدهم.

16- صفا، ذبیح‌الله (1363)، حماسه سرایی در ایران، تهران: انتشارات امیر‌کبیر، چاپ چهاردهم.

17- فرهادی، روان (1375)، معنی عشق نزد مولانا، تهران، انتشارات اساطیر، چاپ دوم

18- قبادی، حسین‌علی (1386)، آیین‌ آینه، تهران: انتشارات دانشگاه تربیت مدرس، چاپ دوم.

19- کربن، هانری (1384)، بن‌مایه‌های آیین زرتشت در اندیشه سهروردی، ترجمه محمود بهفروزی، جامی، چاپ اول

20- کزازی، میرجلال‌الدین (1372)، رؤیا، حماسه، اسطوره، تهران: نشر مرکز.

21- گوهرین، سیدصادق (1388)، شرح اصطلاحات تصوف، تهران: زوار، چاپ اول.

22- محقق نیشابوری، جواد (1389)، حماسه در عرفان، مشهد: انتشارات سخن گستر، چاپ دوم.

23- مرتضوی، منوچهر (1369)، فردوسی  و شاهنامه، تهران: مؤسسه‌ی مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ اول.

24- مولوی، جلال‌الدین (1378)، مثنوی معنوی، تصحیح نیکلسون، تهران: انتشارات امیرکبیر، چاپ اول.

25- نسفی، عزیزالدین (1389)، الانسان الکامل، تصحیح ماریژان موله، چاپ دهم

26- نصری، عبدالله (1376)، سیمای انسان کامل از دیدگاه مکاتب، تهران، انتشارات دانشگاه علامه، چاپ

27- مرتضوی، منوچهر (1390)، جهان‌بینی و حکت مولا، توس، تهران، چاپ اول

28- مرتضوی، منوچهر (1369)، فردوسی، شاهنامه، مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی، تهران، چاپ اول

مجلات:

1- دهقانی، محمد (1381)، «شیر خدا و رستم دستان» نشریه‌ی دانشکده‌ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، سال 45، شماره 185.

2- شفیعی کدکنی، محمدرضا (1352)، «انواع ادبی و شعر فارسی»، مجله‌ی خرد و کوشش، دوره چهارم، دانشگاه شیراز.

3- مشتاق مهر، رحمان و ادبی فیروزجایی، حسین (1383)، «بازتاب عناصر حماسی در غزلیات شمس، فصلنامه‌ی دانشکده‌ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه ارومیه، شماره 3.