شاخص‌های محتوایی و بیانی شعر هلالی جغتایی در آینة صور خیال

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

مقاله 5، دوره 9، شماره 33، مهر 1396، صفحه 197-238   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

فرهاد نادری¹؛ مهدی محقق²

¹دانشجوی دکترای زبان وادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج

²استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی کرج واحد کرج

چکیده

هلالی جغتایی، شاعر غزل‌سرای اواخر قرن نهم و اوایل قرن دهم هجری بوده که اشعار وی به میزان قابل توجهی حاوی تصاویر بیانی است که با استفاده از عناصر صور خیال خلق شده‌اند. هنر هلالی در ساخت تشبیهات و استعارات نو و بدیع است. پژوهش حاضر به منظور بررسی گونه‌های مختلف صورخیال «تشبیه، استعاره، مجاز، کنایه، تشخیص» در شعر هلالی صورت گرفته است و قصد دارد تا از منظر علم بیان به بررسی اشعار وی پرداخته و به این سؤالات پاسخ دهد که شاعر چه میزان و چگونه از صورخیال و تصویرآفرینی در دیوان اشعار خود بهره برده است؟ تصویرسازی‌های او بیشتر نوآوری بوده و یا در حیطة تقلید از گذشتگان صورت گرفته است و اینکه کدام نوع از صور خیال بسامد بیشتری در شعر وی دارد؟ روش تحقیق در این گفتار کتابخانه‌ای بوده است، نتایج به دست آمده به روش توصیفی وتحلیلی طبقه‌بندی شده‌اند. این کار همراه با آمار است تا دیدگاهی کلی از تصاویر و نحوه کاربرد آنها، هم از نظر کمی و هم از نظر کیفی ارائه گردد. بر اساس نتایج به دست آمده مشخص شد که بیشتر استفادة شاعر از صور خیال برای توصیف حال خود در برابر محبوب، توصیف زیبایی‌های محبوب و در پاره‌ای موارد، بیان مضامین دینی است. شاعر بیشتر از پدیده‌های طبیعی و تشخیص‌های انسان‌مدار بهره برده است. تشبیه خصوصا تشبیه حسی بسامد بالایی در شعر وی دارد. استعارة مصرحه، تشخیص، کنایة موصوف و مجاز مرسل نیز دارای بسامد هستند. بیشتر تصاویر شعری وی در باب توصیف معشوق و یا یکی از خصوصیات ظاهری و اخلاقی اوست که با کمک مظاهر طبیعی خلق شده‌اند. نوآوری و هنر هلالی در استفاده از نیروی خیال در تشبیهات و کنایه‌های وی نمود بارزی دارد.

کلیدواژه‌ها

هلالی جغتایی؛ دیوان اشعار؛ زبان تصویری؛ صورخیال؛ علم بیان

مراجع

کتاب

1. ابن‌جنی، ابوالفتح عثمان (1952)، الخصائص، تحقیق محمدعلی النجار، بیروت: دارالعودة.
2. پورنامداریان، تقی (1367)، رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی، تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
3. ثروت، منصور (1364)، فرهنگ کتایات، تهران: امیرکبیر.
4. ثروتیان، بهروز (1369)، بیان در شعر فارسی، تهران: انتشارات سورة مهر.
5. جرجانی، عبدالقاهر (1991) اسرار البلاغه، علّق علیه: محمود محمد شاکر، جدّه: دارالمدنی.
6. داد، سیما (1385)، فرهنگ اصطلاحات ادبی، تهران: مروارید.
7. رادویانی، محمدبن عمر (1948)، ترجمان البلاغه، به تصحیح احمد آتش، استانبول.
8. رجایی، محمدخلیل (1372)، معالم البلاغه، شیراز: دانشگاه شیراز
9. زرین کوب، عبدالحسین (1370)، با کاروان حله، تهران: انتشارات علمی.
10. شفیعی کدکنی، محمدرضا (1366)، صورخیال در شعر فارسی، تهران: آگاه.
11. شمیسا، سیروس (1379)، بیان و معانی، تهران: دانشگاه پیام نور.
12. --------- (1385)، سبک شناسی شعر، تهران: انتشارات فردوس.
13. فضیلت، محمود، (1374)، برگزیده قابوس نامه و سیاست‌نامه، تهران: دانشگاه آزاد.
14. القزوینی، محمّد بن عبدالرحمن (1904) التّلخیص فی علوم البلاغه، شرحه: عبدالرحمن البرقوقی، دارالفکر العربی.
15. کزازی، میرجلال‌الدین، (1370)، زیباشناسی سخن فارسی، تهران: مرکز.
16. گلچین‌معانی، احمد، (1374)، مکتب وقوع در شعر فارسی، تهران: دانشگاه فردوسی مشهد.
17. معین، محمد، (1371)، فرهنگ فارسی، تهران: امیرکبیر.
18. هلالی جغتایی، بدرالدین، (1375)، دیوان اشعار، تصحیح و مقدمة سعید نفیسی، تهران.

مقالات

1. ـ ایرانمنش و دیگران (1394)، «معرفی بدرالدین هلالی جتایی استرآبادی و غزل او بر اساس نسخة خطی غزلیات وی»، فصلنامة تخصصی سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، سال هشتم، ش2، صص: 100 ـ 83.

پایان‌نامه

1. ـ بهرامی، منصور (1392)، «بدیع در دیوان هلالی جغتایی»، استاد راهنما: تورج عقدایی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد زنجان.
2. ـ طباطبایی عقدا، آمنه (1391)، نقد و تحلیل غزل‌های هلالی جغتایی»، استاد راهنما: علی اصغر پهلوان حسینی، دانشگاه یزد.