تحلیل اخلاقی شرط «قصد و رضای متعاقدین» و اثر آن در فقه و حقوق

مجله پژوهش های فقه و حقوق اسلامی

مقاله 5، دوره 13، شماره 49، آذر 1396، صفحه 103-122   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22034/ijrj.2017.535540

نویسندگان

سام محمدی^{* 1}؛ مهدی فلاح²

¹دانشیار گروه حقوق خصوصی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران

²استادیار گروه حقوق خصوصی، واحد آیت‌الله آملی، دانشگاه آزاد اسلامی، آمل، ایران

چکیده

در اخلاق مجموعه‌ای از عادات و رسوم اجتماعی و تعالیم مذهبی و داوری‌های مستقل عقلی است که وجدان عمومی را تشکیل داده و برای رسیدن به کمال ضروری است. در نظام حقوقی ما با وجود بحث‌های بسیار پیرامون ارتباط فقه و حقوق با اخلاق به این پرسش پاسخ داده نشده است که آن اصول و قواعد اخلاقی موجد این ارتباط چیست. در این مقاله با کنکاشی در آیات و روایات و منابع فقهی و حقوقی با روش تحقیق کتابخانه‌ای به استخراج مبانی اخلاقی مؤثر بر مرحله انعقاد قراردادها پرداخته‌ایم. در این پژوهش سعی شده است تا اصول و قواعد اخلاقی در قالب قواعد فقهی و دینی بیان شده تا از طریق جامعیت منابع فقهی به طور دقیق و کامل تبیین و تشریح شود. وانگهی، این شیوه با بکارگیری منابع فقهی به عنوان پشتوانه و معیار مشترک صدق و کذب ادعاها در جامعه ما، اهمیت بسیاری در کاربست دقیق و مطمئن قواعد اخلاقی در حوزه‌ی قراردادها خواهد داشت. تحلیل و بررسی با نگاه اخلاقی و از طریق ابزار و تکنیک باید و نبایدهای اخلاقی مبانی شرط اساسی قصد طرفین و رضای متعاقدین نشان می‌دهد که اعتبار این شرط ریشه در اصول و قواعد اخلاقی‌ای همچون حرمت اکل مال به باطل، تبعیت عمل از نیت و منع اجبار و تجاوز به حقوق اشخاص در روابط اجتماعی دارد. بر این اساس، تفکیک میان قصد و رضا در ضمانت‌اجرا، بی‌وجه بوده و فقدان قصد و عیب رضا ناشی از اکراه و اشتباه باید سبب بطلان عقد گردد.

کلیدواژه‌ها

تحلیل اخلاقی؛ قرارداد؛ قصد؛ رضا

مراجع

الف- فارسی

1. ایزانلو، م، (1382)، شروط محدودکننده و ساقط کننده‌ی مسؤولیت در قراردادها، شرکت سهامی انتشار، تهران.
2. پوریوسف، ع، (1391)، خلاصه تفاسیر قرآن مجید (المیزان و نمونه)، انتشارات شاهد، تهران.
3. تارا، ج. (1345)، فلسفه حقوق و احکام در اسلام، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.
4. جعفری لنگرودی، م، (1353)، کلیات عقود (1)، مجله حقوقی دادگستری، (11 و 12).
5. خمینی، ح، (1389)، حدیث رفع، پژوهشنامه متین (47).‌
6. دانش‌پژوه، م، (1390)، مقدمه علم حقوق (با رویکرد به حقوق ایران و اسلام)، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم.
7. رحمانی، م، (1383)، نگاهی دوباره به قواعد فقهی، فصلنامه طلوع (8 و 9).
8. شهیدی، م، (1384)، تشکیل قراردادها و تعهدات، انتشارات مجد، تهران.
9. صفایی، ح.، امامی، ا، (1384)، مختصر حقوق خانواده، نشر میزان، تهران.

10. عمید زنجانی، ع، (1386)، قواعد فقه (بخش حقوق جزا)، انتشارات سمت، تهران.

1. کاتوزیان، ن. (1383- الف)، حقوق مدنی(اعمال حقوقی)، شرکت سهامی انتشار، تهران.
2. همو(1377-الف)، حقوق مدنی(ایقاع)، نشر دادگستر، تهران، چاپ دوم.
3. همو(1383- ب)، حقوق مدنی(قواعد عمومی قراردادها)، شرکت سهامی انتشار، تهران، چاپ ششم.
4. همو(1377-ب)، فلسفه حقوق، شرکت سهامی انتشار، جلد اول، تهران.
5. محقق داماد، م، (1390)، تحولات اجتهاد شیعی: مکتب‌ها،حوزه‌ها و روش‌ها، مجله تحقیقات حقوقی (56).
6. همو(1385)، قواعد فقه (بخش مدنی، مالکیت و مسؤولیت)، مرکز نشر علوم اسلامی، تهران، چاپ سیزدهم.
7. همو و قنواتی، ج. و وحدتی ش. حسن و عبدی پور، ا. (1379)، حقوق قراردادها در فقه امامیه، انتشارات سمت، تهران.
8. موسوی بجنوردی، م، (1388)، بررسی نقش اخلاق در فقه و حقوق با رویکردی بر نظریات حضرت امام خمینی، نامه الهیات. (3/8).
9. وارنوک، ج، (1368)، فلسفه اخلاق در قرن حاضر، ترجمه صادق لاریجانی، مرکز ترجمه و نشر کتاب، تهران.

ب- عربی

1. اصفهانی، م، (1418)، حاشیه کتاب المکاسب، انوار الهدی، قم.
2. انصاری، م، (1415)، کتاب المکاسب، مجمع الفکر الاسلامی، قم، الطبعه السادس.
3. بحرانی، یوسف، (1409)، الحدائق الناضره فی أحکام العتره الطاهره، مؤسسه النشر الاسلامی، قم.
4. حرّ عاملى، م، (1409)، وسائل الشیعه، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، قم.
5. حسینی عاملی، م، (بی‌تا)، مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامّه. دار احیاء التراث العربی(طبع قدیم)، بیروت.
6. حسینی مراغی، م، (1417)، العناوین الفقهیه، مؤسسة النشر الإسلامی، قم.
7. حلی، ا، (محقق حلی)(1413)، الرسائل التسع،  به تحقیق رضا الاستادی، مکتبه آیه الله العظمى المرعشی، قم.
8. حلی، ح، (علامه حلی) (1416)، تذکره الفقها، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، قم.
9. همو، (1413)، قواعد الأحکام، مؤسسه النشر الإسلامی، الجزء الاول.
10. خوﻳﻲ، ا. (1403 )، ﻣﺼﺒﺎح اﻟﻔﻘﺎﻫﻪ، ﻣﻜﺘﺒﻪ اﻟﺪاوری، قم، الطبعه الثانیه.
11. روحانی، م، (1418)، منهاج الفقاهه، مطبعه علمیه، قم، الطبعه الرابعه.
12. طباطبائی حکیم، م، (بی‌تا)،  نهج الفقاهه،  انتشارات 22 بهمن، قم.
13. طباطبائی یزدی، م، (1378)، حاشیه المکاسب، مؤسسه اسماعیلیان، قم.
14. طوسی، م، (1414)، الامالی، تحقیق قسم الدراسات الاسلامه- مؤسسه بعثه، قم.
15. عاملی، م، (شهید اول)، (بی‌تا)، القواعد والفوائد فی الفقه والاصول والعربیه. تحقیق عبد الهادى الحکیم. قم: منشورات مکتبه المفید.
16. عبدالله السیوری، ج، (فاضل مقداد)، (1361)، نضد القواعد الفقهیّه على مذهب الامامیّه، تحقیق  عبد اللطیف الکوهکمری، مکتبه آیه الله العظمى المرعشی النجفی، قم.
17. غزالی، ا،  (1408)، احیاء علوم الدین، مرکز الاهرام للترجمه و نشر، قاهره.
18. کرکی، ع، (1429)، جامع المقاصد فی شرح القواعد، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، قم.
19. کلینی، م، (1388)، الاصول من الکافی، دارالکتب الاسلامیه، تهران، الطبعه الثالثه.
20. مجلسی، م، (1403)، بحار الانوار الجامعه لدرر أخبار الائمه الاطهار، مؤسسة الوفاء، بیروت، الطبعه الثانیه.
21. مفید، م، (شیخ مفید)، (1413)، المسائل الصاغانیه، تحقیق محمد قاضی، المؤتمر العالمی لألفیة الشیخ المفید، قم.
22. مقدس اردبیلی، ا، (1411)، مجمع الفائده و البرهان، مؤسسه النشر الأسلامی، قم.
23. موسوی بجنوردى، م، (1419)، القواعد الفقهیه. تحقیق مهدی المهریزی و محمد حسن الدرایتی. نشر الهادی، قم.
24. موسوی خمینی، ر، (1410)،کتاب البیع، مؤسسه اسماعیلیان، الطبعه الرابعه، قم.
25. نایینی، م، (1354)، اجود التقریرات فی علم الاصول. تقریرات ابوالقاسم خویی مطبعه العرفان، لبنان، الجزء الاول.
26. همو(1413)، کتاب المکاسب و البیع، تقریر محمد تقی الاملی، مؤسسه نشر اسلامی، قم.
27. همو(1418)، منیه الطالب، تقریرات توسط شیخ موسی خوانساری، مؤسسه نشر اسلامی، قم.
28. نجفی، م، (1368)، جواهرالکلام فی شرح شرایع الاسلام، با تحقیق و تصحیح علی آخوندی دار الکتب الاسلامیه، تهران، چاپ نهم.
29. نراقی، ا،  (1418)، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، قم.
30. نراقی، م، (1425)، جامع السعادت، انتشارات اسماعیلیان، قم، الطبعه الرابعه.