بررسی روش استنباط اطلاقات از طریق اجرای مقدمات حکمت

مجله پژوهش های فقه و حقوق اسلامی

مقاله 3، دوره 7، شماره 25، آذر 1390، صفحه 43-66   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسنده

وحید زارعی شریف^*

استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد لاهیجان

چکیده

یکی از کاربردی­ترین ابزارهای استنباط احکام در فقه و حقوق اسلامی، احراز دلالت لفظ بر اطلاق از طریق «مقدمات حکمت» است که این نوشتار به بررسی زوایای مختلف آن می­پردازد. در این راستا، نظریات اصولی پیرامون وضع الفاظ مطلق، مورد نقد و بررسی قرار گرفته و از بین اقوال قدما و متأخرین، پنج مقدمه تحت عناوین زیر: «در مقام تمام بیان مراد بودن متکلم، عدم قرینه بر تقیید، عدم قدر متیقن در مقام تخاطب، امکان اطلاق و تقیید و عدم انصراف» به­دست آمد. سپس راجع به هر یک از مقدمات موصوف از جهات مقصود از آن مقدمه، اعتبار مقدمیت و راه احراز آن بحث شد. در نهایت با بررسی نظریات و آرای اصولی­ها و ادلّه استنادی آنها مشخص گردید که دلالت مطلق بر اطلاق، عقلی است و این دلالت توسط قرائن اثبات می­شود و صرفاً مقدمیت مقدمه­اول را برای استنباط اطلاقات نمی­توان انکار کرد اما مقدمیت سایر مقدمات قابل قبول نمی­باشد. بنابراین، قرینه عامه یا حکمت تنها یک شرط دارد و آن هم «در مقام بیان تمام المراد استعمالی بودن متکلم» است؛ یعنی گوینده در مقامی باشد که بخواهد تمام مقصودش را بیان کند و برای احراز این مقدمه می­توان از اصل عقلایی اصاله البیان استفاده کرد. 

کلیدواژه‌ها

اطلاق؛ تقیید؛ مقدمات‌حکمت؛ مقام‌بیان؛ قرینه؛ قدرمتیقن؛ انصراف

مراجع

1. قرآن کریم.
2. آخوند خراسانی، محمد کاظم بن حسین، درر الفوائد فی الحاشیه علی الفرائد، موسسه توسعه فرهنگ قرآنی، تهران، 1426 ه.ق.
3. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، کفایه الاصول، موسسه نشر اسلامی، قم، 1424 ه.ق، چاپ هشتم.
4. انصاری، مرتضی بن محمد امین،  فرائد الاصول، جلد1و2، مجمع الفکر الاسلامی، قم، 1415 ه.ق، چاپ اول.
5. ــــــــــــــــــــــــــــــ، مطارح الانظار، تحقیق ابوالقاسم بن محمد علی کلانتری نوری، مجمع الفکر الاسلامی، قم، 1386 ه.ق.
6. جعفری لنگرودی، محمد جعفر، ترمینولوژی حقوق، گنج دانش. تهران، 1380 ه.ش، چاپ یازدهم.
7. خوئی، ابوالقاسم، اجود التقریرات، تقریر بحث آیت الله نائینی، موسسه مطبوعاتی دینی، قم، 1410 ه.ق، چاپ دوم.
8. سبحانی، جعفر، تهذیب الاصول، تقریر بحث امام خمینی(ره)، جلد1و2، دار الفکر، قم، 1410 ه.ق.
9. عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید ، انتشارات امیر کبیر، تهران، 1375 ه.ش، چاپ هفتم.
10. فاضل لنکرانی، محمد جواد،  تقریرات درس خارج اصول ، قم، 1380 ه.ش.
11. فتح الله، احمد، معجم الفاظ الفقه الجعفری ، قم، 1415 ه.ق، چاپ اول.
12. قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران، بی­جا، بی­تا.
13. قلعچی، محمد، معجم لغه الفقهاء،  قم، بی تا.
14. قمی گیلانی، ابوالقاسم بن حسن، قوانین الاصول، جلد1، مکتبه الاسلامیه، قم، بی تا.
15. مظفر، محمدرضا، اصول الفقه، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه، قم، 1370 ه.ش، چاپ چهارم.
16. منتظری نجف آبادی، حسینعلی، نهایه الاصول، تقریر بحث سیدحسین بروجردی ، نشر دار الفکر، قم، 1375 ه.ش، چاپ اول.
17. موسوی خمینی، روح الله، معتمد الاصول، تحقیق محمد فاضل موحدی لنکرانی، جلد1، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، تهران، 1381 ه.ش.
18. موسوی خمینی، روح الله، مناهج الوصول الی علم الاصول، جلد 2، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، تهران، 1373 ه.ش.