بررسی تاثیر تاریخ کاشت و تراکم بر رشد و عملکرد دانه دو رقم کلزا در شرایط آب و هوایی گرگان

دوفصلنامه ی علوم به زراعی گیاهی

مقاله 7، دوره 6، شماره 2، اسفند 1395، صفحه 59-70   

چکیده

به منظور بررسی اثر تاریخ کشت و تراکم بوته بر برخی از خصوصیات زراعی کلزا آزمایشی در قالب طرح اسپیلت پلات فاکتوریل با طرح پایه بلوک­های کامل تصادفی در 4 تکرار در سال­های زراعی 83-1382 و 84-1383 در ایستگاه تحقیقات کشاورزی گرگان انجام شد. کرت اصلی شامل تاریخ کشت در 4 سطح 25 مهر، 10 آبان،  25 آبان و 10 آذر بود. در کرت­های فرعی ترکیب تیماری ارقام هایولا 420 و آر‎جی‏اس‎ 003 و تراکم 120 و 80 بوته کلزا در متر مربع قرار داده شدند. نتایج نشان داد که تاخیر در کاشت اثر معنی­داری بر عملکرد دانه کلزا و اجزای آن داشت به طوری­که سبب کاهش معنی­دار عملکرد دانه، تعداد خورجین در بوته، تعداد دانه در خورجین، وزن هزار دانه و میزان روغن دانه گردید. اثر تراکم بوته بر عملکرد دانه در بوته معنی‏دار بود و بیشترین مقدار این صفت در تراکم 80 بوته در مترمربع (3012 کیلوگرم در هکتار) به دست آمد. برهمکنش تاریخ کشت و تراکم بوته بر عملکرد دانه معنی­دار بود، به طوری که تاریخ کاشت­های 25 مهر، 10 آبان و 25 آبان در تراکم 80 بوته در مترمربع و تاریخ کاشت 10 آذر در تراکم 120 بوته در مترمربع بیشترین مقدار عملکرد دانه را به خود اختصاص دادند. 

کلیدواژه‌ها

تاریخ کاشت؛ تراکم؛ درصد روغن؛ کلزا؛ عملکرد دانه

اصل مقاله

بررسی تاثیر تاریخ کاشت و تراکم بر رشد و عملکرد دانه

دو رقم کلزا در شرایط آب و هوایی گرگان

علی رضا صفاهانی لنگرودی¹و محسن باقری²

1- استادیار گروه زراعت، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.

2- استادیار مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، گرگان، ایران.

* مسئول مکاتبات؛ پست الکترونیک: [e-mail]

چکیده

به منظور بررسی اثر تاریخ کشت و تراکم بوته بر برخی از خصوصیات زراعی کلزا آزمایشی در قالب طرح اسپیلت پلات فاکتوریل با طرح پایه بلوک­های کامل تصادفی در 4 تکرار در سال­های زراعی 83-1382 و 84-1383 در ایستگاه تحقیقات کشاورزی گرگان انجام شد. کرت اصلی شامل تاریخ کشت در 4 سطح 25 مهر، 10 آبان،  25 آبان و 10 آذر بود. در کرت­های فرعی ترکیب تیماری ارقام هایولا 420 و آر‎جی‏اس‎ 003 و تراکم 120 و 80 بوته کلزا در متر مربع قرار داده شدند. نتایج نشان داد که تاخیر در کاشت اثر معنی­داری بر عملکرد دانه کلزا و اجزای آن داشت به طوری­که سبب کاهش معنی­دار عملکرد دانه، تعداد خورجین در بوته، تعداد دانه در خورجین، وزن هزار دانه و میزان روغن دانه گردید. اثر تراکم بوته بر عملکرد دانه در بوته معنی‏دار بود و بیشترین مقدار این صفت در تراکم 80 بوته در مترمربع (3012 کیلوگرم در هکتار) به دست آمد. برهمکنش تاریخ کشت و تراکم بوته بر عملکرد دانه معنی­دار بود، به طوری که تاریخ کاشت­های 25 مهر، 10 آبان و 25 آبان در تراکم 80 بوته در مترمربع و تاریخ کاشت 10 آذر در تراکم 120 بوته در مترمربع بیشترین مقدار عملکرد دانه را به خود اختصاص دادند.

 

کلمات کلیدی: تاریخ کاشت، تراکم، درصد روغن، کلزا، عملکرد دانه

 

مقدمه

توالی نمو اجزا عملکرد و زمان بندی نمو آنها در ارتباط با عوامل درونی گیاه و اثر برهمکنش آنها با محیط از مفاهیم کلیدی در درک چگونگی تشکیل و تغییر در عملکرد گیاه به شمار می­آیند. این امر امکان تغییر رقم یا عوامل مدیریتی مانند تاریخ کاشت، میزان بذر و فاصله ردیف را در جهت افزایش عملکرد دانه فراهم می­آورد عزیزی و همکاران (2). انتخاب تاریخ کاشت صحیح برای زراعت کلزا اهمیت بسیار دارد و باید به مواردی همچون دمای محیط و دمای خاک به هنگام کاشت، میزان رشد رویشی لازم قبل از فرا رسیدن سرمای زمستان، توان تولید حداقل 6 الی 8 برگ قبل از شروع سرمای زمستان و اجتناب از همزمانی گلدهی رقم مورد کاشت با گرمای اواخر فصل بهار و اوایل تابستان به منظور دستیابی به حداکثر عملکرد دانه مد نظر قرار گیرند (4، 18).

کاشت به موقع، یک عامل مهم برای تولید عملکرد دانه و روغن بالا در کلزای پاییزه می­باشد (17). تحقیقات نشان داد تولید کل و خورجین کافی در تشکیل عملکرد دانه کلزا نقش اساسی دارد. تاریخ کاشت مناسب در تشکیل خورجین در بوته کلزا نقش اساسی دارند (5). تاخیر در کاشت کلزا در فصل بهار به دلیل برخورد دوره گلدهی با گرما باعث کاهش نمو گیاه وکاهش تعداد روز از کاشت تا گلدهی شد. همچنین دمای بالای انتهای فصل رشد سبب کاهش عملکرد دانه کلزا شد (20). با بالا رفتن دما در مراحل پر شدن دانه، میزان تنفس خورجین­های کلزا به سرعت افزایش می­یابد و این موضوع سبب اتلاف بیش از حد شیره پرورده می­شود. بنابراین مواد غذایی کافی به دانه نرسیده و درصد دانه­های سبک و پوک زیاد می­گردد. تاخیر در کاشت کلزا یکی از عواملی است که گیاه را با چنین شرایطی مواجه می­سازد (8، 27).

تحقیقات نشان داده وجود 100-80 بوته در مترمربع برای ارقام بهاره و 80-70 بوته در مترمربع برای ارقام پاییزه کلزا یک تراکم مطلوب می­باشد و در کمتر از این تراکم، پوشش گیاهی مناسبی ایجاد نمی­شود و در نتیجه گیاه در معرض حمله علف­های هرز قرار گرفته و در بیشتر از تراکم­های ذکر شده احتمال وقوع خوابیدگی نیز وجود دارد (13، 19). افزایش تراکم بوته موجب افزایش ارتفاع بوته، افزایش طول میانگره­های ساقه و کاهش قطر ساقه می‎شود و در زمان تشکیل خورجین، سنگینی بخش­های بالایی ممکن است در گیاه موجب بروز خوابیدگی و ایجاد مشکلاتی در برداشت میکانیزه شود. چنانچه خوابیدگی، در زمانی که گیاه از لحاظ متابولیکی فعال است رخ دهد افت مستقیم عملکرد دانه را به دنبال خواهد داشت (10). با بررسی تأثیر تراکم بر عملکرد ارقام کلزا مشاهده شد که عدم رعایت تراکم بوته مناسب منجر به کاهش تعداد خورجین در بوته و دانه در خورجین کلزا می‎شود (22). تراکم بوته کلزا بر تعداد ساقه فرعی، تعداد خورجین در بوته و دانه در خورجین کلزا تأثیر دارد (16). با توجه به اینکه کشت پاییزه کلزا در استان گلستان با بارندگی­های اوایل فصل مواجه می­شود و همچنین برداشت بعضی از محصولات با کشت به موقع کلزا تداخل ایجاد می­کند، هدف از این تحقیق بررسی برهکنش تراکم بوته و تاریخ کشت کلزا بر برخی خصوصیات زراعی کلزا در شرایط آب و هوایی گرگان بود.

 

مواد و روش­ها

این پژوهش در دو سال زراعی 83-1382 و 84-1383 درایستگاه تحقیقات کشاورزی گرگان اجرا گردید. ارتفاع منطقه از سطح دریا 45 متر و بر طبق تقسیم بندی آب و هوایی کوپن دارای اقلیم مدیترانه­ای گرم و نیمه خشک می­باشد و مختصات جغرافیایی آن به ترتیب 55 درجه و 12 دقیقه طول شرقی و 37 درجه و 16 دقیقه عرض شمالی است. بافت خاک محل آزمایش سیلتی لوم، pH معادل 1/8، شوری 73/0 دسی زیمنس بر متر و کربن آلی 46/1 درصد بود. داده‎های هواشناسی هر دو سال آزمایش در جدول 1 نشان داده شده است.

جدول 1- آمار هواشناسی ایستگاه تحقیقات کشاورزی گرگان در طی فصول رشد کلزا در دو سال انجام آزمایش

ماه

تعداد ساعات آفتابی

تبخیر (میلی­متر)

بارندگی (میلی­متر)

میانگین دما (سانتی­گراد)

میانگین دمای حداکثر (سانتی­گراد)

میانگین دمای حداقل (سانتی­گراد)

رطوبت نسبی درصد

1383

1382

1383

1382

1383

1382

1383

1382

1383

1382

1383

1382

1383

1382

آبان

167

176

71

9/49

8/65

6/62

8/17

3/17

9/23

23

7/11

6/11

66

71

آذر

139

122

1/60

5/21

8/51

5/47

1/12

8

17

9/12

2/7

2/3

68

79

دی

125

144

5/34

9/41

16

4/43

1/10

7/8

1/15

1/14

1/5

3/3

71

71

بهمن

170

138

6/55

4/41

8/69

9/49

4/11

5/8

4/17

2/13

5/5

7/3

65

75

اسفند

101

90

3/47

3/32

1/71

9/87

7/11

5/8

7/16

6/12

7/6

4/4

76

82

فروردین

223

81

2/83

5/45

2/101

4/79

5/14

2/12

6/21

6/16

3/7

8/7

72

83

اردیبهشت

201

245

9/125

8/100

8/38

1/32

1/20

3/17

1/26

7/23

1/14

8/10

67

69

آزمایش به صورت طرح اسپلیت پلات فاکتوریل در قالب بلوک‏های کامل تصادفی و در چهار تکرار اجرا شد. چهار تاریخ کاشت شامل 25 مهر، 10 آبان، 25 آبان و 10 آذر در کرت­های اصلی قرار گرفتند و در کرت­های فرعی ترکیب سطوح تیماری ارقام هایولا420 و آرجی‏اس 003 و تراکم 80 و 120 بوته در متر مربع قرار گرفت. محصول قبلی در هر دو سال انجام آزمایش گندم بود. قبل از کاشت گیاه نمونه­های خاک از عمق صفر تا 30 سانتیمتر از سطح خاک تهیه و بر اساس نتایج حاصله (داده­ها نشان داده نشده)، مقادیر کود‏های فسفر و پتاس به مقدار 50 کیلوگرم در هکتار اکسید فسفر و اکسید پتاس (به ترتیب از منابع کودی سوپر فسفات تریپل و سولفات پتاسیم) قبل از کاشت به زمین داده شد. مقدار کود نیتروژن لازم به مقدار 75 کیلوگرم در هکتار نیتروژن خالص (از منبع کود اوره)، به مقدار یک دوم قبل از کاشت، یک چهارم در مرحله شروع ساقه دهی و یک چهارم در مرحله شروع گلدهی به زمین داده شد.

کاشت به صورت خطی و با دست انجام گردید. هر کرت آزمایشی دارای 8 خط کاشت به طول 6 متر با فواصل بین خطوط 24 سانتی­متر در نظر گرفته شد همچنین فاصله بین بلوک­ها 3 متر و فاصله بین کرت­ها نیز نیم متر در نظر گرفته شد. برای اطمینان از دستیابی به تراکم مورد نظر در موقع کاشت بیش از میزان لازم بذر مصرف کرده بعد از استقرار بوته­ها در مرحله 3 الی 4 برگی حقیقی جهت دستیابی به تراکم‏های مربوطه اقدام به تنک کردن محصول شد. برای تعیین عملکرد دانه و بیولوژیک از ردیف­های میانی هر کرت با رعایت حاشیه، برداشت صورت گرفت و در نهایت عملکرد دانه و بیولوژیک محاسبه گردید. برای تعیین اجزای عملکرد، از هر کرت 10 بوته به طور تصادفی انتخاب و متوسط تعداد خورجین در بوته و تعداد دانه در خورجین محاسبه گردید. بعد از برداشت، نمونه‏های 100 گرمی از هر تیمار تهیه و جهت تعیین درصد روغن به آزمایشگاه بخش دانه­های روغنی واقع در موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر ارسال گردید. طول دوره رویش بر اساس تعداد روز از سبز شدن تا رسیدگی فیزیولوژیک محاسبه شد و عملکرد روغن از حاصل ضرب درصد روغن و عملکرد دانه محاسبه گردید. در پایان داده‏های بدست آمده توسط نرم افزار آماری MSTATC مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و میانگین داده­ها بر اساس آزمون چند دامنه‏ای دانکن در سطح آماری پنج درصد مورد ارزیابی قرار گرفت.

 

نتایج و بحث

تعداد روز تا شروع گلدهی و رسیدگی فیزیولوژیک

اثر سال، تاریخ کاشت و رقم بر تعداد روز از سبز شدن تا شروع گلدهی و همچنین از سبز شدن تا رسیدگی فیزیولوژیک در سطح یک درصد معنی­دار شد، در صورتی­که اثر تراکم بر تعداد روز تا شروع گلدهی و رسیدگی فیزیولوژیک معنی­دار نشد (جدول 2). میانگین طول دوره رویش در سال اول آزمایش به طور معنی­داری بیشتر از سال دوم بود (جدول 3) که می­تواند به علت بالاتر بودن دمای هوا در طی فصل رشد سال دوم آزمایش باشد
(جدول 1). به نظر می­رسد که وجود گرما و تنش خشکی در اواخر فصل رشد و تمایل گیاه به اتمام چرخه زندگی خود دلیل اصلی کاهش طول دوره رویش با تاخیر در کاشت بود (جدول 3). در واقع یک سازوکار فیزیولوژیک در گیاهان زراعی سبب می­شود که گیاه بقا و ادامه نسل خود را بر ادامه رشد و تولید بیشتر ترجیح داده و دوره رشد خود را در مدت کوتاه تری به پایان برساند (2، 19). با تاخیر در تاریخ کاشت تعداد روز تا شروع گلدهی و رسیدگی گیاه کاهش یافت. روزبلند بودن گیاه کلزا سبب واکنش گیاه به فتوپریود می­شود به نحوی که در اثر مواجه شدن با طول روز بلند، رشد رویشی متوقف شده و گیاه وارد مرحله زایشی می­گردد. اختلاف طول دوره رویش در ارقام بیشتر جنبه ژنتیکی دارد و رقم هایولا 420 کمترین طول دوره رویش را داشت (جدول 3). با توجه به افزایش دمای هوا در منطقه در طی ماه‏های اردیبهشت و خرداد زودرسی ارقام و عدم برخورد مراحل آخر رشد با دماهای بالا از صفات مطلوب است. رقم آرجی‎اس 003 در تراکم 80 بوته در متر مربع دارای بیشترین طول دوره رویش بود. به نظر می‎رسد خنک­تر بودن شرایط آب و هوایی سبب تاخیر در رشد و نمو و طولانی شدن دوره رویش می­شود. با افزایش فاصله ردیف و کاهش تراکم بوته کلزا، طول دوره رویش کلزا طولانی­تر شد (4).

 

اجزای عملکرد دانه

اثر سال، تاریخ کاشت، تراکم و رقم بر تعدادخورجین در بوته در سطح احتمال 1درصد آماری معنی دار بود (جدول 2). تاریخ کاشت 25 مهر و 10 آذر به ترتیب بیشترین و کمترین تعداد خورجین در بوته را به خود اختصاص دادند و بین تاریخ کاشت­های 25 آبان و 10 آذر از نظر تعداد خورجین در بوته اختلاف آماری معنی­داری مشاهده نگردید (جدول 3). تاخیر در کاشت باعث می­شود که گیاه در شرایط نامساعد محیطی به گل رفته و در اثر گرما، تعدادی از گل­ها عقیم مانده و ریزش نمایند و گیاه در اثر بالا بودن دمای محیط در مدت زمان کمتری نیاز حرارتی خود را تامین کند. در این حالت طول دوره گلدهی گیاه کوتاه شده و پتانسیل تولید خورجین کاهش می­یابد (27). بین تراکم­های مختلف نیز از نظر تعداد خورجین در بوته اختلاف معنی­دار مشاهده شد. تراکم 80 بوته در متر مربع و 120 بوته در مترمربع به ترتیب بیشترین و کمترین تعداد خورجین در بوته را به خود اختصاص دادند
(جدول 3). تحقیقات نشان داد افزایش تراکم بوته در کلزا موجب کاهش نفوذ نور به درون سایه انداز گیاهی شده و در نتیجه از آغازش جوانه­های تشکیل دهنده شاخه فرعی کاسته می­شود و کاهش تعداد شاخه فرعی دلیل اصلی کاهش تعداد خورجین در بوته می­باشد (7).

وجود دماهای خنک تر در طی فصل رشد سال اول آزمایش (جدول 1) سبب افزایش طول دوره رویش و تعداد روز از سبز شدن تا شروع گلدهی در سال اول (104 روز) گردید (جدول 3) و در نتیجه در سال اول گل­های بیشتری به خورجین تبدیل شده و در نهایت تعداد خورجین باقی مانده در زمان برداشت نیز بیشتر شد (جدول 3). وجود تعداد ساعات آفتابی بیشتر در سال اول آزمایش در طی دی ماه (که مصادف با تشکیل آغازه‏های غنچه است) نیز می­تواند در افزایش تعداد آغازی­های غنچه موثر باشد. بیشترین تعداد خورجین در بوته مربوط به رقم هایولا 420 بود.

نتایج نشان داد که که اثر تاریخ کاشت و سال بر تعداد دانه در خورجین در سطح احتمال آماری 1 درصد معنی­دار بود (جدول 2). تاریخ کاشت 25 مهر و 10 آذر به ترتیب بیشترین و کمترین تعداد دانه در خورجین را در بین تاریخ‏های کاشت مورد آزمایش داشتند (جدول 3). رابطه مستقیمی بین میزان ماده خشک تولید شده قبل از مرحله گلدهی با تعداد نهایی دانه کلزا وجود دارد (15). تاخیر در کاشت کلزای پاییزه سبب کوتاه شدن مرحله رویشی گیاه شده و در نتیجه گیاه در زمان مناسب به شاخص سطح برگ مطلوب نمی­رسد. به همین دلیل علاوه بر کاهش میزان ماده خشک تولید شده در مرحله رویشی، گیاه قادر به تولید شیره پرورده کافی برای پر کردن دانه­های تشکیل شده به خصوص دانه­های موجود در خورجین­های روی شاخه فرعی نیست و بر این اساس، تعداد نهایی دانه کاهش یافته و از سوی دیگر درصد پوکی دانه در کشت دیر هنگام افزایش می­یابد (26). نتایج این تحقیق نشان داد که بین تراکم‏های مختلف از نظر تعداد دانه در خورجین اختلاف معنی دار وجود نداشت (جدول 2). افزایش بیش از حد تراکم کلزا سبب کاهش نفوذ نور به درون جامعه گیاهی شد و در نتیجه تعداد خورجین در بوته کلزا کاهش یافت که منجر به کاهش عملکرد دانه گردید (1).

اثر تاریخ کاشت بر وزن هزار دانه در سطح احتمال آماری 1 درصد معنی­دار بود (جدول 2). تاریخ کاشت 25 مهر با وزن هزار دانه 26/4 گرم بیشترین و تاریخ کاشت 10 آذر با 45/3 گرم کمترین وزن هزار دانه را در بین تاریخ­های کاشت مورد آزمون داشتند (جدول 3).

 

جدول 2- تجزیه واریانس میانگین مربعات صفات مورد بررسی کلزا تحت تاثیر تاریخ کاشت، تراکم و رقم در دو سال آزمایش

منابع تغییر	درجه آزادی	میانگین مربعات
		روز تا گلدهی	روز تا رسیدگی	عملکرد روغن دانه	محتوی روغن دانه	وزن هزار دانه	تعداد دانه در خورجین	تعداد خورجین در بوته	عملکرد دانه
سال	1	**01/91	**4/128	*2812	*78/9453	**576/0	32	**5503	*1645084
تکرار درون سال	6	584/4	125/5	578/28	313/45	072/0	458/30	6/4468	968076
تاریخ کاشت	3	**6604	**10943	**1254	*5836	**027/0	**75/14	**57292	*355215
سال×تاریخ کاشت	3	**011/0	**027/0	**896/197	*5836	019/0	003/0	9/4164	*3979831
خطا 1	18	24/1	75/2	12/92	09/223	032/0	389/26	3350	403785
رقم	1	**2	**5/2	**1339	*1378	464/0	125/1	**14972	*1243858
رقم×سال	1	005/0	008/0	**125/351	*1378	448/0	004/0	13/2311	*361887
رقم×تاریخ کاشت	3	4/0	417/0	**635/158	125/778	035/0	542/2	3297	*458104
سال×رقم×تاریخ کاشت	3	005/0	015/0	*271/65	125/778	028/0	002/0	1640271	593275
تراکم	1	3/1	2	72	1653	015/0	5/60	**13870	*1788413
سال×تراکم	1	0031/0	047/0	281/11	1653	008/0	007/0	3/995	1433547
تراکم×تاریخ کاشت	3	09/1	583/1	271/3	042/476	032/0	250/34	13/70	197564
سال×تاریخ کاشت×تراکم	3	04/0	6/0	344/17	042/176	032/0	007/0	3/1308	789422
رقم×تراکم	1	3/0	5/0	125/10	125/78	005/0	125/21	4/10074	125/33153
سال×رقم×تراکم	1	0001/0	011/0	031/75	125/78	02/0	0001/0	5/5087	125/561
تاریخ کاشت×رقم×تراکم	3	55/0	75/0	896/90	708/392	011/0	208/32	3/3721	02/389596
سال×تاریخ کاشت×رقم×تراکم	3	002/0	2/0	594/129	708/392	007/0	0001/0	1/7075	604/71296
خطا 2	72	354/0	941/0	269/47	743/122	003/0	642/2	537/10	2/2549

* و ** به ترتیب معنی دار در سطح احتمال خطای آماری پنج و یک درصد

جدول 3- مقایسه میانگین صفات مورد بررسی کلزا تحت تاثیر تاریخ کاشت، تراکم ، رقم و سال

تیمار	تعداد روز تا گلدهی	عملکرد روغن دانه (کیلوگرم در هکتار)	محتوی روغن دانه (درصد)	وزن هزار دانه (گرم)	تعداد دانه در خورجین	تعداد خورجین در بوته	عملکرد دانه (کیلوگرم در هکتار)	روز تا رسیدگی
سال اول	a90	a1451	a6/45	a71/4	b6/17	a117	a3087	a166
سال دوم	b75	b1351	b3/43	b79/3	a­5/23	b75	b2988	b151
تاریخ کاشت
25 مهر (تاریخ 1)	a110	a1549	a1/45	a26/4	a24	a124	a3431	a185
10 آبان (تاریخ 2)	a101	a1542	a1/43	b4	ab19	b106	a3400	ab169
25 آبان (تاریخ 3)	ab95	b1309	ab5/40	b8/3	ab9/18	c90	b2945	ab160
10 آذر (تاریخ 4)	b87	c1016	b1/38	c45/3	b5/15	c80	c2358	b150
رقم
هایولا420 (رقم1)	b100	a1544	a6/44	a45/4	a4/20	a111	a3457	b158
آرجی­اس003 (رقم 2)	a110	b1443	b9/42	b55/3	a20	b94	b2863	a168
تراکم
80 بوته در مترمربع	a104	a1425	a4/46	1/4	3/19	a120	a3102	a174
120 بوته در مترمربع	a103	a1405	a9/45	30/4	4/18	b95	b2459	a170

حروف مشترک در هر ستون نشان دهنده عدم وجود اختلاف معنی‌دار در سطح احتمال خطای پنج درصد بر اساس آزمون چند دامنه‎ای دانکن می‌باشد

 

 

به نظر می­رسد که کاشت دیر هنگام کلزای پاییزه سبب وارد شدن گیاه به زمستان با آمادگی ضعیف می­شود، در نتیجه در اثر سرمای زمستان بوته­ها آسیب می‏بینند. بنابراین بوته­های کلزا بعد از زمستان با گرم شدن هوا نمی­توانند به اندازه کافی از شرایط محیطی (تشعشع، درجه حرارت و...) جهت انجام فتوسنتز و تولید شیره پرورده کافی استفاده نمایند (4). همچنین پر شدن دانه­ها در زمانی واقع می­شود که دمای محیط بالا بوده و گرمای زیاد مانع از پر شدن دانه­ها می­گردد و در نتیجه میزان مواد متابولیکی ذخیره­ای با تشدید تنفس کاهش خواهد یافت (11) که تاخیر در کاشت کلزا با کاهش وزن هزار دانه همراه بود که احتمالاً علت آن را می­توان در کاهش رشد رویشی گیاه و در نتیجه کاهش مواد فتوسنتزی قابل انتقال به دانه­ها در طی مرحله نمو آنها دانست (6).

در این آزمایش اثر تراکم بوته بر وزن هزاردانه کلزا معنی دار نبود. محققان وزن دانه را به عنوان ثابت ترین جز عملکرد در تراکم­های مختلف می دانند (14). افزایش تراکم بوته کلزا معمولاً بر وزن هزار دانه کلزا تأثیر معنی‎داری ندارد اما اجزایی مانند تعداد خورجین در بوته و دانه در خورجین تحت تأثیر تراکم قرار می‎گیرد (24، 25). وزن هزار دانه هیبرید هایولا 420 به طور معنی داری بیشتر از رقم آرجی‎اس 003 بود (جدول 3). بالا بودن وزن هزار دانه هیبرید هایولا 420 نسبت به رقم دیگر و پتانسیل تولید دانه­های درشت­تر، از خصوصیات مطلوب این ژنوتیپ است.

 

عملکرد دانه کلزا

نتایج تجزیه واریانس نشان داد که اثر تاریخ کاشت، تراکم و رقم بر عملکرد دانه در سطح آماری پنج درصد معنی دار بود (جدول 2). بیشترین عملکرد دانه در تاریخ کاشت­های 25 مهر، 10 آبان و 25 آبان مربوط به تراکم 80 بوته در مترمربع و در تاریخ کاشت 10 آذر مربوط به تراکم 120 بوته در متر مربع بود. کمترین عملکرد دانه کلزا (2147 کیلوگرم در هکتار) به تاریخ کاشت 10 آذر و تراکم 80 بوته در مترمربع و بیشترین عملکرد دانه (3715 کیلوگرم در هکتار) در تاریخ کاشت 25 مهر مربوط به تراکم 80 بوته در مترمربع تعلق داشت (شکل 1). تاریخ کاشت 25 مهر به دلیل دریافت درجه روزهای­ رشد بیشتر، بالاترین وزن خشک را در بین تاریخ­های کاشت کسب کردو تراکم 80 بوته از طریق افزایش تعداد شاخه فرعی، تعداد خورجین در بوته و تعداد دانه خورجین عملکرد را افزایش داد. با تاخیر در کاشت به خصوص تاریخ کاشت 10 آذر، طول دوره رویشی گیاه کلزا کاهش یافت و به علت دریافت درجه روزهای رشد کمتر، پایین­ترین وزن خشک تولید شد همچنین در این تاریخ کاشت گیاه در شرایط نامناسب محیطی به گل رفته و در اثر گرما، تعدادی از گل­ها عقیم مانده و ریزش نمودند که این امر به کاهش پتانسیل تولید خورجین و دیگر اجزای عملکرد منجر شد بنابراین نتایج بیانگر آن است که کاهش عملکرد در تاریخ کاشت 10 آذر از طریق افزایش تراکم در واحد سطح قابل جبران است. به دلیل مساعد بودن آب و هوا در سال اول عملکرد دانه در سال اول بیشتر از سال دوم بود (جدول 3).

عملکرد دانه نتیجه فعالیت یک جامعه گیاهی در طول فصل رشد و نحوه استفاده از تشعشع خورشید و سایر منابع محیطی است. در این خصوص توان فتوسنتزی برگ‏ها، تحت تاثیر مقدار تشعشع، چگونگی تقسیم یکنواخت آن و مقدار تنفس است (12). ارقامی که زودتر جوانه زده و با سرعت بیشتری در زمستان رشد می کنند و در ابتدای رشد سریع سطح برگ بیشتری تولید می کنند، از تشعشع استفاده بیشتری کرده و کارایی استفاده از نور در برگ­ها بیشتر شده و در نتیجه عملکرد بیشتری خواهند داشت (11) و چون رقم هایولا 420 سرعت رشد رویش بیشتری داشت از منابع محیطی به نحو مطلوبی نسبت به رقم آرجی‎اس 003 استفاده کرده و در نتیجه عملکرد دانه بیشتری از این رقم حاصل شد.

 

 

شکل 1- اثر تراکم و تاریخ کاشت بر عملکرد دانه کلزا

 

درصد و عملکرد روغن

اثر تاریخ کاشت، سال و رقم بر درصد روغن در سطح احتمالآماری 5 درصد معنی­دار شد، در حالی که اثر تراکم بر درصد روغن معنی­دار نشد (جدول 2). تاریخ کاشت 25 مهر با 45 درصد روغن و تاریخ کاشت 10 آذر با 37 درصد روغن به ترتیب بیشترین و کمترین درصد روغن را به خود اختصاص دادند. با تاخیر در زمان کاشت به نحو معنی‏داری از درصد روغن دانه کاسته شد (جدول 3). درصد روغن دانه صفتی ارثی با وراثت پذیری بالا می­باشد که تا حدودی هم تحت تاثیر شرایط محیط قرار می­گیرد. در میان عوامل محیطی که بر مقدار روغن اثر دارند، دما مهمترین عامل محسوب می­شود که با افزایش آن درصد روغن کاهش پیدا می­کند (15). تأخیر در کاشت کلزا منجر به کاهش درصد روغن دانه شد (9).  

برخورد زمان پر شدن دانه با دماهای بالا در سال دوم آزمایش سبب گردید تا میانگین درصد روغن در سال دوم بطور معنی­داری کمتر از سال اول گردد (جدول 3). بیشترین درصد روغن دانه مربوط به رقم هایولا420 بود  (جدول 3).

روغن با ارزش ترین جز دانه کلزا است. اثر تاریخ کشت و رقم بر عملکرد روغن دانه در سطح یک درصد معنی دار بود، در حالی که اثر تراکم بر عملکرد روغن معنی­دار نشد (جدول 2). نتایج نشان داد که چهار تاریخ کاشت مورد آزمون از نظر عملکرد روغن در دو گروه مجزا قرار گرفتند به نحوی که تاریخ کاشت 25 مهر ماه با میانگین 1549 کیلوگرم در هکتار بیشترین و تاریخ کاشت 10 آذر با میانگین 1016 کیلوگرم در هکتار کمترین عملکرد روغن را در بین تاریخ­های کاشت مورد آزمایش داشتند (جدول 3). عملکرد روغن دانه از حاصل­ضرب عملکرد دانه و درصد روغن دانه به دست می­آید، بنابراین تابعی از این دو مولفه می­باشد. لذا تاریخ کاشت مطلوب با دارا بودن عملکرد دانه و درصد روغن بالا، بیشترین مقدار عملکرد روغن در هکتار را تولید نمود، در حالی که تاخیر در کاشت گیاه خصوصا در تاریخ کاشت 10 آذر، به علت کاهش رشد گیاه، برخورد با گرما در طی مرحله پر شدن دانه­ها، افزایش تنفس و کاهش تولید مواد فتوسنتزی و در نتیجه کاهش عملکرد دانه و درصد روغن، عملکرد روغن آن نیز نسبت به سایر تاریخ­های کاشت به شدت کاهش نشان داد (شکل 2). هیبرید هایولا 420 با داشتن بیشترین عملکرد دانه بالاترین عملکرد روغن را داشت. افزایش روغن از اهداف اصلی تولید دانه‏های روغنی است. در این تحقیق رقم هایولا 420 درصد روغن بیشتری نسبت به رقم دیگر داشت.

 

شکل 2- اثر تراکم و تاریخ کاشت بر عملکرد روغن دانه کلزا

 

نتیجه­گیری

نتایج این تحقیق نشان داد با تاخیر در کاشت عملکرد دانه به طور معنی­داری کاهش یافت. تاریخ کاشت 25 مهر با 4335 کیوگرم در هکتار و تاریخ کاشت 10 آذر با 7/3380 کیلوگرم در هکتار به ترتیب بیشترین و کمترین عملکرد دانه را تولید کرد. تاخیر در کاشت (تاریخ کاشت 10 آذر) عملکرد دانه را حدود 22 درصد در مقایسه با تاریخ کاشت 25 مهر کاهش داد. دلیل اصلی افزایش عملکرد دانه در تاریخ­های کاشت زود، مساعد بودن هوا در آبان ماه بود که سبب شد گیاهان رشد سریع و بیشتری داشته و در نهایت بوته­های قوی­تر و با عملکرد بیشتری تولید کنند. با تاخیر در کاشت، درصد روغن دانه طور­ معنی­داری کاهش یافت به­طوری که تاریخ کاشت 25 مهر با 40 درصد روغن و تاریخ کاشت 10 آذر با 32 درصد به ترتیب بیشترین و کمترین درصد روغن را دربین تاریخ­های کاشت مورد آزمون داشته­اند. تراکم نیز اثر بسیار مهمی بر عملکرد کلزا داشت به طور­ی که تراکم 80 بوته در مترمربع با عملکرد دانه 3102 کیلوگرم در هکتار و تراکم 120 بوته در متر مربع با عملکرد 2459 کیلوگرم در هکتار به ترتیب بیشترین و کمترین عملکرد دانه را در بین تراکم­های مورد آزمون داشتند. به طور کلی سال اول آزمایش به دلیل خنک تر بودن هوا و طولانی ­تر شدن فصل رویش، عملکرد دانه و روغن بیشتر از سال دوم بود. تاریخ کاشت 25 مهر و 10 و 25 آبان در تراکم 80 بوته در مترمربع بیشترین و در تراکم 120 بوته در مترمربع کمترین عملکرد دانه را داشتند زیرا با افزایش تراکم به دلیل رقابت جهت دست­یابی به عوامل محیطی سبب تولید بوته­های باریک و بلندی می­شود که نسبت به خوابیدگی بوته، بیماری و آفات آسیب پذیر می­باشند اما در تاریخ کاشت 10 آذر تراکم 120 بوته در مترمربع بالاترین عملکرد را در بین تراکم­ها داشت.

 

مراجع

1. ایلکایی، م. ن و امام، و. ی. 1381. اثر تراکم کشت بر اجزای عملکرد در دو واریته کلزا. مجله علوم زراعی ایران، 3: 520-513.
2. سرمد نیا، گ. و کوچکی، ع. 1375. فیزیولوژی گیاهان زراعی (ترجمه). انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد، 400 صفحه.
3. عزیزی، م.، سلطانی، ا. و خاوری خراسانی، س. 1378. تولید کلزا دانه روغنی. انتشارات جهاد دانشگاه مشهد. 230 صفحه.
4. فرجی، ا. 1385. ارزیابی اثرات تاریخ کشت بر عملکرد دانه و اجزای عملکرد چهار ژنوتیپ کلزا در گنبد. مجله علوم زراعی ایران، 3: 201-189.
   1. Adamson, F. G. and Coflet, T. A. 2005. Planting date effect on flowering seed yield and oil content of rape and crambe cultivars. Industrial crops and products, 62: 293-307.
   2. Bilsborrow, P. E. and Norton, G. 1993. A Consideration of factors affecting the yield of oilseed rape. Apply Biology, 6: 91-99.
   3. Chapman, J.E., Daniels, R.W. and Scarsbrick, D.H. 1984. Field studies on c assimilation fixation and movement in oil-seed rape (Brassica napus L.). Journal of Agriculture Science, 102: 23-31.
   4. Diepenbrock, W. 2000. Yield analysis of winter oilseed rape (Brassica napus L.): A Review, Field Crop Research, 67: 35-49.
   5. Enders, N. K. 1999. Planting and fertility management, a key for new canola producers, Prairie Grains Issue, 2: 14-18.
   6. FAO. 1999. Production year book. Food and Agriculture Organization of the United Nations. Rome, Italy, 53: 251-252.
   7. Faraji, A. and Syedi, F. 2011. Response of canola (Brassica napus L.) cultivars to sowing date and row spacing. Journal of Applied Basic Science, 2(4): 163-169.
   8. Hamrouni, I., Hammadi, B. S. and Marzouk, B. 2001. Effect of water deficit on lipids of safflower aerial parts. Phytochemistry, 58: 277-280.
   9. Hanson, B. K., Eriksmoen, E. D., Henson, R., Carr, P. M. and Mckay, K. R. 2001. Seeding rate. Response to various management factors in canola production. Dickinson Research extension center annual Report, 220 p.
   10. Heikkinen, M.K. and Auld, D.L. 1991. Harvest index and seed yield of winter rapeseed grown at different plant populations. In: McGregor, D.I. (ed.) proceedings of the Eighth International Rapeseed Congress, Saskatoon, Canada. Organizing Committee, Saskatoon's: 1229-1234.
   11. Kimber, D.S. and McGerogor, D.L. 1995. Brassica oil seeds. Agronomy Science, 22: 14-25.
   12. Leach, J. E., Stevenson, H. J., Rainbow, A. J. and Mulled, L. A. 1999. Effect of high plant population on the growth and of winter oil seed rape (Brassica napus L.). Journal of Agriculture Science, 132: 173-180.
   13. Loof, A. 1999. Effect of planting date on canola cultivars, Journal of Agriculture Science Cambridge, 711: 86-95.
   14. Lutman, P. J. and Dixon, F. L. 1997. The effect of drilling date on the growth and yield of oilseed rape. Journal of Agriculture Science Cambridge, 708: 195-200.
   15. Mckay, K.R., Schneiter, A. A., Johnson, B.L., Hanson, B.K. and Schatz, B.G. 1992. Influence of planting date on canola and crambe production. North Dakota Farm Research, 49: 23-26.
   16. Morrison, M. J. and Stewart, D. W. 2002. Heat stress during flowering in summer brassica. Crop Science, 42: 767-803. 
   17. Norton, G., Bilsborrow, ­P.E. and Shipway, P.A. 1991. Comprative physiology of divergent types of winter rapeseed. Canola Organizing committee, 578-582.
   18. Peter, J. 1996. Weather and yield. Elsevier Amsterdam Press. 288 p.
   19. Potter, T.D., Kay, J.R. and Ludwig, I.R. 2002. Effect of row spacing and sowing rate on canola cultivars with early vigour. South Australian Research and Development Institute: 6: 22-28.
   20. Rao, M. S. S. and Mendham, N. J. 1991. Comparsion of canola (B. campestris) and B.napus oil seed rape using different growth regulators plant population densities and irrigation treatments. Journal of Agriculture Science, 177: 177-187.
   21. Shekari, F. and Javashir, A. 2000. Enhancment of canola seed germination and seedling emergence water potentials by priming. Journal Field Crop, 5: 54-60.
   22. Taylor, A. J. and Smith, C. J. 1992. Effect of sowing date and seeding rate on yield and yield components of irrigated canola (Brassica napus L.) grown on ared-brown earth in south eastern Australia. Australian Journal of Agriculture Research, 43: 1629-1641.
   23. Whitfield, D. M. 1992. Effect of temperature and ageing on CO₂ exchange of pools of oilseed rape. Field Crop Research, 28: 801-805.