بازتاب تضاد در مثنوی

فصلنامه زبان و ادب فارسی

مقاله 5، دوره 3، شماره 6، خرداد 1390، صفحه 103-126   

نوع مقاله: علمی-پژوهشی

نویسندگان

محمد رضا حصارکی^{* 1}؛ محمد علی گذشتی²

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی

²دانشیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی

چکیده

درطی قرون متمادی، بشر در پی کشف و شناخت حقیقت جهان هستی بوده است و در این میان فلاسفه و عرفای غرب و شرق هرکدام راه و روشی را برای رسیدن به شناخت به کار گرفته و معرفی کرده اند. یکی از عرفای بزرگ شرق، مولاناجلال الدین محمد است که به این مهم پرداخته و روش تضاد را برای رسیدن به شناخت برگزیده است. به نظر مولانا جهان بر مبنای اضداد آفریده شده و شناخت انسان، طبیعت، حتی خدا از طریق اضداد میسر است. پس اضداد وسیله ی شناخت جهان هستی می باشند.
شب نبد نوری ندیدی رنگ را     پس به ضد نور پیدا شد ترا
بدون وجود تاریکی معنی روشنی درک نمی‌شود، بدون فقر، ثروت؛ بدون درد، درمان؛ بدون ممات، حیات و. . . بنابراین وجود اضداد ما را به شناخت و معرفت حقیقی رهنمون می سازد. بر اساس نظریه‌ی مولانا، ظهور موجودات در عالم هستی بدون وجود اضداد امکان‌پذیر نیست؛ وی هم‌چنین معتقد است این تضاد ها که اساس شناخت هستی هستند؛ تعارضشان تنها در ظاهر امر است، امّا در باطن یکی هستند و تقویت کننده‌ی یکدیکر می‌باشند:
  زندگــانی، آشتی ضد هاست    مرگ، آن کاندر میانشان جنگ خاست
غوره و انگـور ضدان‌اند، لیک    چون‌که غوره پخته شد، شد یار نیـک
یعنی از نظر مولانا اساس نظام هستی بر پایه ی همین اضداد است و اگر اضداد نبود هستی‌ای نیز وجود نداشت. به باور مولانا جهان سراسر عرصه‌ی تضاد است و تخالف. و خداوند با دو صفت متضاد قبض و بسط در جهان تجلّی می کند و آن را متعادل نگه می دارد. این دنیا هر لحظه در حال تبدّل و تحول است و صورت نوی جایگزین کهنگی می گردد.
او معتقد است بقای جهان به این جنگ و تضاد وابسته است و اضداد از دل هم بیرون می آیند و در نهایت به سوی یک آشتی و سازش پیش می روند و این سازش و آشتی دوام و استمرار هستی را تضمین می‌کند:
جنگ های خلق، بهر خوبی است   برگ بی برگی، نشان طوبی است
خشم های خلق، بهر آشتی است   دام راحت، دایما بی راحتی است

کلیدواژه‌ها

تضاد؛ حقیقت؛ مثنوی؛ مولانا؛ شناخت

مراجع

• 1-         شیرورانی ، علی ، (1377)، آموزه های اخلاقی در مثنوی، چاپ اول، انتشارات دارالعلم.
• 2-         خرمشاهی، بها الدین ، انسانم آرزوست، چاپ اول ، انتشارات نگاه.
• 3-         رسولی ، بررسی تطبیقی اندیشه های افلاطون و مولوی، ، انتشارات بهجت.
• 4-         جعفری، محمد تقی ، (1363)، تفسیر و نقد و تحلیل مثنوی جلال الدین محمد بلخی، انتشارات اسلامی، چاپ دهم.
• 5-         نامداریان ، تقی ، (1385)، داستان پیامبران، چاپ اول، انتشارات مطالعات فرهنگی .
• 6-         ریاضی، (1385)، داستان ها و پیام های مثنوی، چاپ دوم، انتشارات حقیقت .
• 7-         فیض کاشانی ، ملاحسین ، (1380)، سراج السالکین، چاپ اول، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد .
• 8-         زرین کوب، عبدالحسین، (1386)، سرّ نی، ج اول و دوم، چاپ یازدهم، انتشارات علمی.
• 9-         سبزواری، ملاهادی، (1285 هـ . ق) ، شرح اسرار، چاپ سنگی .
• 10-       زمانی ، کریم ، (78-1372) ، شرح جامع مثنوی معنوی، 6 جلد ، انتشارات اطلاعات .
• 11-       لاهیجی، شیخ محمد ،(بی تا )، شرح گلشن راز، کتابفروشی محمودی.
• 12-       اکبر آبادی ، ولی محمد ، (بی تا )، شرح مثنوی، لکهنو، چاپ سنگی .
• 13-       شیملی ، آنا ماری ، (بی تا )، شکوه شمس، مترجم حسن لاهوتی ، چاپ اول ، انتشارات علمی و فرهنگی .
• 14-       موحد، محمدعلی ،(1387)، شمس تبریزی، چاپ چهارم ،انتشارات طرح نو.
• 15-       ژوزف، ادوارد ، (1349)، طوطیان، چاپ اول، انتشارات اساطیر .
• 16-       عبدالحکیم ، خلیفه ، (1365)، عرفان مولوی، برگردان احمد میرعلایی و احمد محمدی، مؤسسه ی کتابهای جیبی     
• 17 - فرهنگ فارسی، دکتر محمد معین(بی تا )، ، 6 جلد، مؤسسة انتشارات امیرکبیر،
• 18-       مولوی بلخی ، جلال الدین محمد، (1365)، مثنوی معنوی، ، تصحیح رینولد الین نیکلسون، چاپ دوم، دوره سه جلدی ، تهران، انتشارات مولی .
• 19-       اعوانی، غلامرضا ، (1365)، مولا و دین، چاپ اول ، انتشارات مؤسسه پژوهشی حکمت .
• 20-       زمانی، کریم ،(1382)، میناگر عشق ( شرح موضوعی مثنوی معنوی مولانا جلال الدین محمد بلخی)،نشر نی .