بازتاب وجه تسمیه در ادب فارسی

فصلنامه زبان و ادب فارسی

مقاله 1، دوره 4، شماره 12، آذر 1391، صفحه 1-26   

نوع مقاله: علمی-پژوهشی

نویسنده

عسکری ابراهیمی‌جویباری^*

استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد ساری

چکیده

انسان در پیرامون خود با اسامی اشخاص، مکانها، حیوانات، نباتات، اشیا وغیره سر و کار دارد، که علّت نامگذاری (وجه تسمیه­ی) بسیاری از این اسمها بر او پوشیده است.یکی ازمسایلی که ذهن کنجکاو بشر را به خود مشغول کرده است، یافتن ارتباط حقیقی بین اسم و مُسمّی است.به طور کلّی وجه تسمیه­ها با توجّه به منشأ پیدایش آن به انواع گوناگون تقسیم می شود که کلّی­ترین آن، تقسیم وجه تسمیه به دو بخش علمی و غیرعلمی است که بخش اخیر در ادب فارسی بازتاب گسترده دارد. در واقع افسانه‌های عامیانه، متون دینی، تاریخی، حماسی و عرفانی ازجمله سرچشمه­های اساسی و بنیادین وجه تسمیه­های علمی وغیرعلمی(عامیانه) است. از نظر بسامد کاربرد وجه تسمیه در متون منظوم، دیوان خاقانی، و در متون منثور، سفرنامه­ی ناصرخسرو و تذکرة الاولیای عطار در درجه­ی نخست اهمیّت قراردارند.

کلیدواژه‌ها

وجه تسمیه؛ ریشه شناسی؛ افسانه‌ها؛ حماسه ها؛ تاریخی؛ عرفانی؛ حماسی

مراجع

1-   قرآن کریم

2-   استعلامی، حمد، (1372) تعلیقات مثنوی، تهران، زوّار.

3-   اسعد گرگانی، فخرالدّین، (1377)، ویس ورامین، مقدّمه و تصحیح و تحشیه: دکترمحمد روشن، تهران، صدای معاصر.

4-  ابن مسکویه، ابوعلی، (1373)، تجارب الاُمم فی اخبار ملوک العرب و العجم، تصحیح دکتر رضا انزابی نژاد و دکتر یحیی کلانتری، مشهد، دانشگاه فردوسی مشهد.

5-  بیهقی دبیر، ابوالفضل محمد بن حسین، (1375)، تاریخ بیهقی، تصحیح علی اکبر فیّاض، مقدّمه و فهرست لغات از دکتر محمد - جعفر یاحقی، مشهد، دانشگاه فردوسی مشهد.

6-   پیشاهنگانِ شعر پارسی، (1370)، به کوشش: محمد دبیر سیاقی، تهران، امیر کبیر.

7-   شمس الدّین تبریزی، محمد، (1377)، مقالات شمس تبریزی، تصحیح و تعلیقِ محمدعلی موحّد، تهران، خوارزمی.

8-   توکّلی مقدّم، حسین، (1375)،وجه تسمیه­ی شهرهای ایران، با مقدّمه­ی دکتر مهدی محقّق، تهران، میعاد.

9-   جامی، نورالدّین عبدالرحمان، (1380)دیوان، با مقدّمه و اِشراف محمد روشن، تهران، نگاه.

10-  -----،-----، (1370)مثنوی هفت اورنگ، به تصحیح و مقدّمه­ی مرتضی مدرّس گیلانی، تهران، گلستان کتاب.

11-  حافظ شیرازی، (1368)، دیوان، تصحیح عبدالرّحیم خلخالی، تهران، هادی.

12-  حسینی کازرونی، سیداحمد، (1388)، فرهنگ تاریخ بیهقی، تهران، زوّار.

13-  خاقانی شَروانی، افضل الدّین بدیل بن علی، (1357)، دیوان، تهران، زوّار.

14-  ------،-----،(1384)، منشآت خاقانی، تهران، دانشگاه تهران.

15-  ------،-----،(1386)، ختم الغرایب(تحفة العراقین)، مقدّمه، تصحیح و تعلیقات: دکتریوسف عالی عباس آبادی، تهران، سخن.

16-  خرمشاهی، بهاءالدّین، (1378)، حافظ نامه، تهران، علمی و فرهنگی.

17-  خلف تبریزی، محمدحسین، (1376)، برهان قاطع، به اهتمام دکترمحمد معین، تهران، امیرکبیر.

18-  دهخدا، علّامه علی اکبر، (1372)، لغت نامه، تهران، دانشگاه تهران.

19-  ------،-----،(1374)، امثال و حکم، تهران، امیرکبیر.

20- راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین بن محمد بن فضل(1375)، ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن، با تفسیر لغوی و ادبی قرآن، دکترسید غلامرضا خسروی حسینی، تهران، مرتضوی.

21-  رجبی، پرویز، (1383)، هزاره های گمشده(ساسانیان)، تهران، حیدری.

22-  زرّین کوب، عبدالحسین، (1374)، بحردرکوزه، تهران، علمی.

23-  سجّادی، سیّدضیاءالدّین، (1382)، فرهنگ لغات و تعبیرات با شرح اَعلام ومشکلات دیوان خاقانی شروانی، تهران، زوّار.

24-  سعدی، (1368)، کلیات، به اهتمام محمد علی فروغی، تهران، جاویدان.

25-  سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدود بن آدم، (1381)، دیوان سنایی، به سعی و اهتمام: مدرس رضوی، تهران، سنایی.

26-  -------،-----،(1368)، حدیقةالحدیقه و شریعةالطّریقة، تصحیح و تحشیه ی مدرّس رضوی، تهران، دانشگاه تهران.

27-  شریعت، محمدجواد، (1363)، فهرست تفسیرکشف الاسرار و عُدّةالابرار، تهران، امیرکبیر.

28-  شریعتمداری، جعفر، (1372)،شرح و تفسیرلغات قرآن بر اساس تفسیر نمونه، مشهد، آستان قدس رضوی.

29-  شمیسا، سیروس، (1373)،بیان، تهران، فردوس.

30-  صائب تبریزی، (1383 )، دیوان، به اهتمام: جهانگیرمنصور، تهران، نگاه.

31-  طبرسی، ابوعلی الفضل بن الحسن، (1380) ترجمه­ی تفسیرمجمع البیان، ترجمه ی آیات، تحقیق و نگارش از علی کرمی، تهران، فراهانی.

32-  عطار نیشابوری، شیخ فریدالدّین محمد، (1372)، تذکرةالاولیاء، بررسی،تصحیح و تعلیق محمدعلی موحّدی، تهران، موحّدی، تهران، خوارزمی.

33-  -------،------،(1384)، منطق الطیر، مقدّمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، سخن.

34-  -------،------،(1386)، مصیبت نامه، مقدّمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، سخن.

35-  -------،------،(1376) دیوان، تنظیم و نمونه خوانی و نظارت: جهانگیر منصور، تهران، نشر نخستین.

36-  علوی مقدّم، محمد، اشرف زاده، رضا، (1384)،معانی و بیان، تهران، سمت.

37-  فردوسی، (1370)، شاهنامه، به تصحیح ژول مُل، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.

38-  کزّازی، میرجلال الدّین، (1385)،نامه­ی باستان(ج1)، تهران، سمت.

39-  معین، محمد، (1317)، فرهنگ فارسی معین، تهران، امیرکبیر.

40-  مولوی، جلاالدین محمد، (1384)، مثنوی معنوی، تصحیح، مقدّمه و کشف الابیات از قوام الدّین خرمشاهی، تهران، دوستان.

41-  -------،------(1363)، کلیات شمس یا دیوان کبیر، با تصحیحات و حواشی بدیع الزمان فروزانفر، تهران، امیرکبیر.

42-  میبدی، ابوالفضل رشیدالدّین، (1376)، کشف الاسرار و عُدّةالابرار، تهران، امیرکبیر.

43-  میرخواند، محمدبن خاوندشاه بن محمود، (1385)، تاریخ روضةالصّفا، به تصحیح و تحشیه ی جمشیدکیان فر، تهران، اساطیر.

44-  ناصر خسرو قبادیانی مروزی، (1381)، سفرنامه، به کوشش دکترمحمد دبیرسیاقی، تهران، زوّار.

45-  ------،---- ، (1368)، دیوان، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.

46-  نظامی گنجوی، (1374)،کلیّات خمسه، تصحیح وحید دستگردی، تهران، امیرکبیر.