بررسی تاثیر امواج الکترو مغناطیس ساطع شده از تلفن همراه بر فعالیت کبد و برخی از ترانس آمینازهای موجود در سرم خون موش

هیستو بیولوژی دامپزشکی

مقاله 6، دوره 5، شماره 2 - شماره پیاپی 8، دی 1396، صفحه 27-37   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

سحر رشیدی^{* 1}؛ زینب پیغمبرزاده²؛ سپیده رشیدی^{* 1}؛ فهیمه اصغری زاده¹

¹دانشجوی دکترای حرفه ای دامپزشکی،دانشکده کشاورزی،واحدشوشتر،دانشگاه آزاد اسلامی ،شوشتر،ایران

²گروه دامپزشکی،دانشکده کشاورزی،واحدشوشتر،دانشگاه آزاد اسلامی ،شوشتر،ایران

چکیده

چکیده
استفاده روزافزون از تلفن همراه درجامعه کنونی با پیشرفت فناوری اجتناب نا پذیر است ودرهرحال جمعیت انسانی خواسته یا ناخواسته در مواجهه این امواج قرارمی گیرند ودرصورت مواجهه طولانی مدت و مداوم سلامتی آن ها دستخوش عوارض ناگواری خواهدشد. در این مقاله هدف ما پاسخ به این پرسش است که ایا قرار گرفتن در معرض امواج الکترومغناطیس با فرکانس امواج تلفن همراه (950MHZ) می تواند منجر به اسیب کبد شود؟ روش کار: این تحقیق یک مطالعه مروری است به منظور بررسی اثرمیدان الکترومغناطیسی بر فعالیت آسپارتات آمینو ترانسفراز AST آلانین آمینو ترانسفراز ALT سرم موش آزمایشگاهی با استناد بر بعضی مقالات منتشر شده مجلات معتبر علمی از سالهای 2000 تاکنون می باشد.
نتیجه گیری : آنزیم های ALT وAST به ترتیب جزء آنزیم های اختصاصی و غیراختصاصی کبد هستند که افزایش فعالیت آنها در سرم بیانگر آسیب سلولی کبد می باشد . نتایج برگرفته از مطالعات پژوهش های گزارش شده نشان داد که رابطه اماری معنی داری بین امواج مضر الکترومغناطیس و آسیب به کبد از طریق افزایش سطح انزیم های کبدی گزارش شده است.براین اساس می توان گفت امواج الکترومغناطیس بسته به فرکانس ،انرژی ،و مدت زمان اثرآنها میتوانند اثرات تخریبی بر بافت های بدن از جمله کبد داشته باشند لذا پیشنهاد می گردد استفاده از این دستگاهها محدود شود

کلیدواژه‌ها

امواج تلفن همراه؛ ترانس آمیناز ها؛ سرم خون موش

اصل مقاله

مقدمه

محیط الکترومغناطیس شامل پرتوهای طبیعی و میدا نهای الکترومغناطیسی ساخت انسان (مصنوعی) است که از طریق سیستم هاو  دستگا ه های الکتریکی تولید میشوند . محیط الکترومغناطیس طبیعی ناشی ازمنابع زمینی و  فرازمینی  مانند :

تخلیه بار الکتریکی در جو  زمین، پرتوهای خورشید و فضا است. اندازه این میدان های طبیعی پایین تر از سطح میدان های ایجاد شده توسط دستگاه های ساخت انسان است [27] . تلفن های همراه یک نوع پرتو به نام میدان الکترومغناطیس را در هوا

منتشر میک‌نند که متشکل از امواج الکتریکی و مغناطیسی است. انواع مختلف انرژ ی های الکترومغناطیسی با طول موج ها و فرکانس های آنها طبقه بندی می شوند. فرکانس های تابش مختلف ، در فناوری های گوناگون مورد استفاده قرارمی گیرند. امواج رادیویی و مایکرو ویو ساطع شده از آنتن های انتقال دهنده ، شکلی از انرژی الکترومغناطیسی هستند که در مجموع به عنوان انرژی رادیو فرکانس (RF) درنظرگرفته می شوند . بخش رادیوفرکانس  طیف الکترو مغناطیس شامل :

فرکانس هایی درمحدوده ((3KHZ تا (300GHZ)  است. امواج رادیوفرکانس در خدمات مخابراتی ، از جمله رادیو و تلویزیون، اینترنت، تلفن بیسیم و همراه، دستگاه های GPS ، ارتباطات رادیویی (نظیرخدمات شهری)، ارتباطات ماهواره ای (نظیرخدمات بانکی و مسافرتی) استفاده می شود. منابع غیر ارتباطی امواج رادیوفرکانس شامل : خطوط برق، اجاقهای مایکروویو خانگی، رادار، و مصارف پزشکی و صنعتی هستند[28].

لازم به ذکر است که طیف الکترومغناطیس کامل را به دو بخش عمده پرتوهای یو نساز و غیریو نساز تقسیم میک‌نند. پرتو غیریو نساز اشاره به هرنوع پرتوالکترو مغناطیسی دارد که به اندازه کافی انرژی برای حذف یک الکترون از یک اتم یا یک مولکول را ندارد[7] .  پرتوهای یونساز امواجی با فرکانس بالا هستند که دارای انرژی کافی بوده و می تواند به ساختار سلول های بدن (ازجمله DNA) آسیب بزنند. پرتوهای یونساز به طورطبیعی از طریق رادون ، اورانیوم و دیگر عناصر رادیواکتیو ساطع می شوند و در تصویر برداری اشعه ایکس ، پزشکی هسته ای و اسکن های مغزی کاربرد دارند. امروزه در مجامع علمی مطرح میشود که پرتوهای الکترو مغناطیسی غیریونساز با وجود اینکه مثل پرتوهای یونساز انرژی بالا ندارند اما به احتمال میتواند منجر به پیامدهایی چون تغییر در عملکرد اجزا مولکولی و سلولی و در نتیجه سبب ایجاد و یا تسریع برخی بیمار ی ها شوند.

اهمیت این مسئله از آنجا مشخص میشود که سازمان جهانی حفاظت در برابر پرتوهای غیر یونساز  (ICNIRP) ازسال 1992 میلادی معادل با سال 1371 شمسی ازسازمان جهانی حفاظت در برابر تشعشع (IRPA) مستقل شد.تعداد کاربران تلفن همراه به صورت تصاعدی افزایش یافته است . برآوردها نشان میدهد که حدود 1.6 میلیارد کاربر در سراسر جهان از تلفن همراه استفاده میک‌نند [7].

اثرات بیولوژیکی پرتوهای رادیویی و مایکروویو به میزان جذب انرژی الکترومغناطیسی در واحد جرم بافت بستگی دارد که با کمیتی به عنوان نرخ مخصوص جذب انرژی (SAR) سنجیده میشود. دسته بندی اثرات امواج :

اثر گرمایی: این بهترین و شناخنته شده ترین نوع اثراست این اثرنتیجه ای ازحرکت چرخشی مولکولهای دو قطبی آب هنگام عبور امواج الکترومغناطیسی از میان بافتها و در نتیجه تولید گرما است[26].

اثرات غیرگرمایی: این اثرات بدون تغییر درجه حرارت در بافت های  زیستی اتفاق می افتد. این اثرات هنوز به طور کامل مشخص نیستند چون معیار سنجش یگانه ای مثل دما ندارند. به همین دلیل باعث بحث های بسیاری میان دانشمندان شده اند.

بر هم کنش های الکترومغناطیس و القای میدان الکتریکی میتواند باعث تغییر در بیان ژن، اثر بر فعالیت آنزیم ها و مسیرهای کنترل آنها شود[10].  

                                                                                                                                                                                               

محققین در مطالعات مختلف اثر میدان های الکترومغناطیسی را بر فرایند های مهم زیستی از جمله روندتکثیر سلولی [1و2] ، انتقالات یونی [2و8] ، ترمیم استخوان [16] ، ترمیم عصب [3] ،تولید رادیکال های آزاد[15] ،تغییر مقدار هورمون [6و29]، تعدیل فعالیت آنزیم ها [14و24] و تغییر مقدار برخی از پروتیین های غشا و داخل سلول [13و19] بررسی نموده اند.

ترانس آمینازها آنزیم هایی هستند که انتقال گروه آمین را بین یک اسید آمینه و یک آلفاکتواسید کاتالیز می کنند . دو آنزیم ترانس آمیناز مهم آنزیم های آلانین ترانس آمیناز (ALT) یا گلوتامات پیرووات ترانس آمیناز(GPT) و آسپارتات ترانس آمیناز(AST) یا گلوتامات اگزالواستات ترانس آمیناز(GOT) می باشند آنزیم (EC 2.6.1.2) ALTآنزیمی سیتوپلاسمی است که واکنش برگشت پذیر تبدیل آلانین به پیرووات راکاتالیز می نماید. آنزیم(EC 2.6.1.1) ASTهم درسیتوپلاسم و هم درمیتوکندری وجود دارد و واکنش برگشت پذیر تبدیل آسپارتات به اگزالواستات را کاتالیز می کند. آنزیم های ALTو AST به ترتیب جزء  آنزیم های  اختصاصی و غیراختصاصی کبد هستند که افزایش فعالیت آن ها در سرم به هنگام آسیب سلول های پارانشیم کبد از جمله: هپاتیت ویروسی، نکروز کبدی حاصل از سموم و نارساییگردش خون همراه با شوک و هیپوکسی اتفاق می افتد [20و22].

تاکنون تحقیقات مختلفی در مورد تاثیر میدان های الکترو مغناطیسی بر فرایندهای زیستی از جمله فعالیت آنزیم های ترانس آمیناز انجام گرفته است [1و8و6و29].در برخی از این مطالعات میدان های الکترو مغناطیسی سبب افزایش فعالیت آنزیم های ترانس آمیناز شدند.

با توجه به اهمیت اثر میدان های الکترو مغناطیسی برفرایندهای زیستی و به خصوص اثر میدان های الکترومغناطیسی  حاصل ازتلفن همراه و ایستگاه های ساطع کننده این امواج بر فعالیت  آنزیم های ترانس آمیناز در سرم میتواند شاخصی از میزان تخریب بافتی به ویژه بافت کبد باشد .

 در این تحقیق مروری اثر میدان الکترومغناطیسی بر فعالیت آنزیم های ALT و AST در سرم موش بررسی شده است.

روش کار: دراین مطالعه مروری به منظور یافتن مطالعات و منابع مرتبط با تاثیر امواج الکترو مغناطیسی بر فعالیت آنزیم هایALT  وAST  درسرم خون حیوانات آزمایشگاهی از مقالات منتشر شده در مجلات علمی معتبر استفاده شد. مقالات مرتبط با موضوعات مشابه  طی سالهای 2000تاکنون  مورد مطالعه و بررسی بیشتر قرار گرفتند .

پژوهش های حیوانی :

درمطالعه ای که توسط غلامعلی جلودار وهمکاران [11]  به منظور بررسی امواج الکترو مغناطیس تولید شده توسط ایستگاههای تلفن همراه و پایه فرستنده و گیرنده900MHZ)) بر آنزیم های کبدی صورت گرفت روش کار دراین مطالعه به این صورت بود که 20 موش سفید صحرایی ماده بالغ  8-9 هفته با وزن 180-200گرم و موشهای نابالغ 3-4 هفته با وزن 80-100 گرم نابالغ انتخاب شدند  و سپس هرگروه سنی از موش ها به به طور تصادفی به دو گروه ده تایی کنترل(بالغ و نابالغ) و آزمایش(بالغ و نابالغ) تقسیم شدند که  در شرایط استاندارد در اتاق پرورش نگهدرای شدند سپس گروه آزمایش روزانه به مدت 4ساعت در معرض امواج 900مگا هرتز ژنراتور ساطع کننده قرار گرفتند ولی گروه کنترل امواجی را دریافت نکردند در پایان مطالعه بعد از خون گیری نتایج حاصل از سرم خون به شرح زیر بود.

 

 

که با توجه به جدول حاصل  افزایش آنزیم های ALT و ASTبا P

 

 

در مطالعه دیگری که حاصل پژوهش) Ragy MM) و همکاران بود [25]  30  موش سفید صحرایی به منظور قرار گرفتن در معرض امواج 900مگاهرتز تلفن همراه انتخاب شدند ودر سه گروه ده  تایی تحت عنوان 1-گروههای کنترل و 2-گروه آزمایش و3-گروه خروج  تقسیم شدند موشهای گروه کنترل هیچ گونه امواجی را دریافت نکردند و گروه آزمایش به مدت 60 روز و روزی یک ساعت در معرض امواج ساطع شده از تلفن همراه قرار گرفتند و گروه خروج هم به مدت 60 روز  روزانه 1ساعت در معرض امواج قرارگرفته و پس از آن به مدت 30 روز بدون قرار گرفتن در معرض امواج باقی ماندند و پس از خونگیری این نتیجه حاصل شد که EMR  ساطع شده از تلفن همراه موجب افزایش قابل توجه میزان ALTوAST با P

درپژوهش Abubakr EL-Bediwi و همکاران [5]  30عدد موش بالغ نژاد ویستار  به 3 گروه تقسیم شدند : گروه 1-گروه کنترل (10عدد) بدون در معرض قرار گرفتن امواج

گروه 2-گروه آزمایش (10عدد) به مدت سه ماه و گروه 3-گروه آزمایش (10عددموش ) به مدت شش ماه  روزانه یک ساعت در معرض امواج  الکترو مغناطیس تابش شده توسط تلفن همراه قرار گرفتند و در پایان پژوهش نتایج نشان داد که قرار گرفتن در معرض امواج موجب افزایش قابل توجه ALT و ASTبا P

 

 

Table2:The Biochemical Liver Enzymes In Different Exprimental Animal Groups

6months	3months	control	parameters
140±6.09*	110±5.2*	60±3.8	AST(uL‾¹)
120±5.1*	95±3.4*	36±2.1	ALT(uL‾¹)

 Mean ± SE Of Rat Bio Assays in each groups. P<0.05*

همچنین در مطالعه ای دیگر که توسط Borisdindic و همکاران [9] صورت گرفت 10 موش بالغ سه ماهه نر و ماده نژاد ویستار انتخاب شدند به دو گروه پنج تایی متشکل از 1-کنترل (3ماده و 2 نر) ،2-گروه آزمایش (3ماده و 2 نر)تقسیم شدند و موشهای گروه کنترل هیچ گونه امواجی دریافت نکرده و موشهای گروه آزمایش به مدت سه ماه و پیوسته در معرض امواج الکترو مغناطیس تلفن همراه قرار گرفتند ودر پایان بعد از خونگیری و ارزیابی سرم، افزایش میزان ALT و AST با  P<0.05گروه آزمایش در مقایسه با گروه کنترل حاصل شدکه مقادیر آن در جدول زیر آمده است.

 

AST	ALT	u/L
175.5±17.1	66.5±10.4	Exposed group
154.2±38.1	63.25±10.5	Control group

Serum concentration of liver enzymesTable3:The effect of mobile phon MWR

 

در پژوهش Abdel Aziz و همکاران [4] تابش امواج الکترو مغناطیس با فرکانس ایستگاه های تلفن همراه (900مگاهرتز ) بر شاخص های خونی ،وزن بدن و برخی از آنزیم های کبد موش مورد ارزیابی قرار گرفت روش کار به این صورت بود که موش های نر بالغ نژاد  آلبینو  به دو گروه کنترل و آزمایش تقسیم شدند و موشهای گروه کنترل هیچ گونه امواجی دریافت نکرده ولی گروه آزمایش هشت ساعت  به مدت دو هفته در معرض امواج قرار گرفتند و بعداز دو هفته افزایش قابل توجه  میزان آنزیم های کبدی در سرم موشهای گروه آزمایش در مقایسه با گروه کنترل حاصل آمد.

Exposed         N=6	Control           N=6	Parameter
61.30+1.75         P	35.91±1.40	ALT(u/mL)
56.7±1.35     P	39.11±1.44	AST(u/mL)

Table4:ThebiochemicalLiver enzymes in different experimental animalgroups

 

در پژوهش محمد فتحی آسا [18] همچنین تاثیر امواج الکترومغناطیس تابش شده از ایستگاههای تلفن همراه بر موشهای نر بالغ به مدت دو هفته افزایش قابل توجهی P

دریک مطالعه دیگر محمد آبرومند [17] و همکاران تاثیر امواج الکترو مغناطیس ساطع شده از تلفن همراه را بر برخی از پارامترهای بیوشیمیایی خون موش مورد ارزیابی قرار دادند در این مطالعه 40 موش نر و بالغ در دو گروه 20 تایی تحت عنوان گروه های کنترل بالغ و نابالغ و آزمایش بالغ و نابالغ تقسیم شدند و موشهای گروه آزمایش به مدت یک ماه و 10بار و هربار به مدت 10 دقیقه در معرض امواج تلفن همراه قرار گرفتند سپس در پایان یک ماه تغییر در پارامترها اندازه گیری شد و افزایش قابل توجه P

Control immature group	Control mature group	Exposed           immature group	Exposed mature group	Variable
51.00±0.81	47.60±1.17	60.80±0.78	52±0.81	ALT(u/L)
275.90±0.73	265.90±0.73	294.20±0.78	286.6±1.07	AST(u/L)

Table5: Biochemical parameters and effects of mobile phone MWR in the mice in both groups:Experimental and control

 

 

 

 

 

 

 

 

مراجع

منابع :

1.پریور ک ، محسنی کوچصفهانی ه، مشهدی اکبربوجار م ، حیاتی رودباری ن. 1383 .  بررسی آثار میدان الکترومغناطیسی موش نژاد Balb/C بر رشد جوانه های اندام حرکتی فوقانی و تحتانی جنین در شرایط  .invitro نشریه علوم دانشگاه تربیت معلم، دوره چهار، شماره 1. سال  ، صفحه 326-315.

2. محبت کار ح . 1383.  تاثیر توام میدان الکترومغناطیس و آنتی بیوتیک پلی میکسین بر رشد سودوموناس آئروژینوزا و باسیلوس سرئوس . مجله ارمغان دانش، شماره 34 ، سال . صفحه 21-13.

   3. نیکروش م ، بهنام رسولی م ، مهدوی شهری ن ، پوربخشی م . بررسی اثرات میدان های الکترومغناطیس بر حفظ نورون های گانگلیون های ریشه خلفی عصب سیاتیک ضایعه دیده در رت. مجله علمی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات درمانی همدان،. دوره بیست و هشت، شماره 2، سال 1382 ، ص 35-29.

                                                                               

[4].Abdel Aziz, Halaj.El-Khozondar,M.Shabat, Khitam Elwasife, A.Mohamed-Osman.Effect Of Electro Magnetic Field On Body Weight And Blood Indices In Albino Rats And The Therapeutic Action Of Vitamin C Or E .Romanian J .Biophys2010,Vol.20 ,No 3:235-244

 5].Abubakr El-Bediwi,Attallf.EL-Kott,Mohamed Saad , EmanEid.Effect Of Electromagnetic Radiation Produced ByMobile phon on Some Visceral Organs Of Rat.Journal Of Medical Sciences, 11:256-260

  6]. Al-Akhras MA, Darmani H, Elbetieha A. Influence of 50 Hz magnetic field on sex hormones and other fertility parameters of adult male rats. Bioelectromagnetics 2006;27(2):127-131.

  [7]. Bhargavi, K., Balachandrudu, K.E., Nageswar, P. 2013). "Mobile Phone Radiation Effects on Human

Health", International Journal of Computational Engineering Research, Vol: 03

  [8]. Blank M, Soo L. Optimal frequencies for magnetic acceleration of cytochrome oxidase and Na,

K-ATPase reactions. Bioelectrochemistry 2001; 53(2):171-174.

  [9].BorismDindic, Dusan Sokolovic, Dejan Krstic,Dejan Petkovic, Jovanovic, I Marjan Muratovic.Biochemical And Histopathological Effects Of Mobile Phon Exposure On Rat Hepetocytes And Brain. Acta Medica Medianae 2010,Vol.49(1).

  [10]. French, P.W., Penny, R., Laurence, J.A., McKenzie, D.R. (2000). "Mobile Phones, Heat Shock Proteins    and Cancer", Differentiation, 67, 93-7.

   [11].Gholam-Ali Jelodar  , Sima Sarvani  , Maryam Rezaie, Effect Of Electromagnetic Waves Generated by Base Trnsiver Station On Liver Enzymes in Female Rats.zahedan J Res Med Sci 2013 Jul:15(7):19-27

  [12].GOLDSMITH, J.R., Epidemiologic evidence relevant to radar (microwave) effects, Environ.Health Persp., 1997, 105, 1579–1587.

 

  [13]. Kula B. Effect of electromagnetic fields on the living body. II. Changes in alanine and aspartate aminotransferase activities in subcellular fractions of the liver of guinea pigs. Med Pr1988;39(1):8-14.

  14]. Kula B, Sobczak A, Grabowska-Bochenek R, et al. Effect of electromagnetic field on serum biochemical parameters in steelworkers. J Occup Health 1999;41:177-180.

  14]. Kula B, Sobczak A, Grabowska-Bochenek R, et al. Effect of electromagnetic field on serum bioc35-29.

[15]. Kula B, Sobczak A, Kuska R. Effects of electromagnetic field on free-Radical Processes in

Steelworkers. Part I: Magnetic Field Influence on the Antioxidant Activity in Red Blood Cells

and Plasma. Journal of Occupational Health 2002;44(4):226-229.

hemical parameters in steelworkers. J Occup Health 1999;41:177-180.                                    16]. Landry PS, Sadasivan KK, Marino AA, et al. Electromagnetic fields can affect osteogenesis by

increasing the rate of differentiation. Clinical Orthopaedics 1997; 338:262-270.

[17].Mohammad Aberumand,Esrafil Mansouri , Fatemeh Pourmotahari,Maryam Mirlohi. Phone Radiation On Enzymes And Tissues Of Mice.Research Journal Of Pharmaceutical(RJPBCS)2016,7:1962-1970

[18].Mohammad Fathy Assa.Effect Of Cellular Phon Field On Body Weight,Liver Enzymes Blood Inndoces And Role Of Some Antioxidant In Albino Rats.AAMJ 2010,Vol.8, N.3:68-79

 [19]. Moses GC, Martin AH. Effect of magnetic fields on membrane associated enzymes in chicken embryos, permanent or transient? Biochem Mol Biol Int 1993;29(4):757-762.

[20]. Moss DW, Henderson AR, Kachmar JF. Enzymes. In: Tietz NW, editor. Textbook of clinical chemistry. Philadelphia: W. B. Saunders Company; 1986: 691-69

[21]. MOUSSA, S.A., Oxidative stress in rats exposed to microwave radiation,

Romanian J. Biophys., 2009, 19, 149–158.

[22]. Nemesanszky E. Enzyme test in hepatobiliary disease. In: Moss DW, Rosalki SB, editors. Enzyme tests in diagnosis. London: Arnold; 1996: 32-35.

[23]. NIEHS REPORT on "Health Effects from Exposure to Power Line Frequency

Electric and Magnetic Fields", 1999

[24]. Pashovkina MS, Akoev IG. Effect of low-intensity pulse-modulated microwave on human blood aspartate aminotransferase activity. Radiats Biol Radioecol 2001;41(1):59-61.

[25].Ragy MM.Effect Of Exposre And Withdrawal Of 900MHZ Electromagnetic Waves On Brain,Kidney And Liver Oxidative Stress And Some Biochemical Parameters In Male Rats. Electromagn Biol Med.2015,34(4)

26]. Repacholi, M.H. (2001). "Health Risks from the Use of Mobile Phone",    Toxicol Lett, 120, 323-31  

27]. Vecchia, P., Matthes, R., James Lin, Ziegelberger., Saunders, R., Swerdlow, A. (2009). "Exposure to High Frequency R., Swerdlow, A. (2009). "Exposure to High Frequency Electromagnetic Fields, Biological Effects and Health Consequences (100 kHz-300 GHz)", ICNIRP (International Commission on Non-Ionizing Radiation Protection.

28].Wargo, H., Alderman, N., Wargo, L., M. Bradley,  J. (2012)."The Cell Phone Problem", Environment andHumanHealth,INC                                                                                            

[29].Zare S, Hayatgeibi H, Alivandi S, et al. Effects of whole-body magnetic field on changes ofglucose and cortisol hormone in guinea pigs. American Journal of Biochemistry and Biotechnology 2005;1(4):217-219