داستان عشق محمود به غلام خود، اَیاز از دریچۀ داستان‌های تمثیلی با محوریّت متون عرفانی

فصل نامه تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی

مقاله 1، دوره 9، شماره 34، بهمن 1396، صفحه 8-26   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسنده

عسکری ابراهیمی جویباری^*

استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی- واحد ساری - ایران

چکیده

تمثیل، همچون ابزاری تأثیر گذار، همواره در متون ادبی و بویژه عرفانی سبب آفرینش آثاری ارشمند و بدیع است، گاه یک حقیقت تاریخی و کم نمود، مانند دلبستگی سلطان محمود به روی و موی غلام خود، اَیاز موجب آفرینش زیباترین جلوۀ هنری و فکری می‌شود. آنچه که بیش از همه بر غنای این داستان‌ها می‌افزاید، خلّاقیت و هنر آفرینی شاعران عارف مسلک، نظیر عطار و مولوی است که در تشریح اندیشه‌های بلند عرفانی خود، با بیان افسانه‌های تمثیلی و جذّاب به این عشق صوری، جنبۀ آسمانی و الهی دادند و محمود را تمثیلی از حضرت حق و ایاز را نمادِ بنده‌ای مجذوب دانستند که یک دم از حضور غافل نیست و رشک و غیرت او به محبوب هم مثال زدنی است و در عین حال، فراست و کیاست اَیاز سبب شد که به واسطۀ عبرت از گذشتۀ بی مقدار خود، آفت غرور را از خود دور کند و با عنایت حضرت حق که محمود تمثیلی از آن است، به ارج و قربی برسد و گاه محمود، تمثیل انسان کامل است و اَیاز مثال سالک و توجّۀ بیش از حدّ سلطان به او حسادت اطرافیان را بر می‌انگیزد که یادآور ارتباط تنگاتنگ مولانا و شمس و حسادت اطرافیان است.

کلیدواژه‌ها

تمثیل؛ محمود؛ اَیاز؛ متون عرفانی؛ داستان‌های تمثیلی

مراجع

1. اوحدی مراغه‌ای، رکن الدّین، (1375)، دیوان اشعار، به کوشش سعید نفیسی، تهران: امیر کبیر.
2. بیهقی، ابوالفضل محمد بن حسین، (1375)، تاریخ بیهقی، تصحیح: علی اکبر فیّاض، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.
3. حافظ، شمس الدّین محمد، (1368)، دیوان حافظ، به تصحیح عبد الرّحیم خلخالی، تهران: انتشارات هادی.
4. حسینی کازرونی، سیّد احمد، (1388)، فرهنگ تاریخ بیهقی، تهران: انشارات زوّار.
5. زرّین کوب، عبدالحسین، (1374)، بحر در کوزه، تهران: انتشارات علمی.
6. سعدی شیرازی، شیخ مصلح الدّین عبدالله، (1368)، کلیّات سعدی، نصحیح ذکاء الملک فروغی، تهران: جاویدان.
7. سنایی غزنوی، مجدود بن آدم. (1380). دیوان اشعار. به سعی و اهتمامِ: مدرّس رضوی. تهران: سنایی.
8. شمس الدّین محمد تبریزی، (1385)، مقالات شمس تبریزی، تصحیح و تعلیق: محمد علی موحّد، تهران: خوارزمی.
9. عطار، محمد بن ابراهیم، (1385)، منطق الطیر، به اهتمام: سیّد صادق گوهرین، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
10. --------------- (1384)، مصیبت نامه، مقدّمه، تصحیح و تعلیقِ محمد رضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
11. فرخی سیستانی، 1371، دیوان اشعار، به کوشش: محمد – دبیرسیاقی، تهران: زوّار.
12. فروزانفر، بدیع الزّمان، (1370)، مآخذ قَصَص و تمثیلات مثنوی، تهران: امیر کبیر.
13. مصاحب، غلامحسین،1383، دایرة المعارف فارسی، تهران: امیر کبیر.
14. مُعین، محمد، (1388)، تعلیقات مجمع النّوادر معروف به چهار مقاله، نظامی عروضی، سمرقندی، تهران: زوّار.
15. منوچهری دامغانی، (1375)، دیوان اشعار، به اهتمام سیّد محمد دبیر سیاقی، تهران: زوّار.
16. مولوی، جلال الدین محمد، (1384)، مثنوی معنوی، تصحیح، مقدّمه وکشف الابیات ازقوام الدّین خرمشاهی، تهران: دوستان.
17. ---------------------، (1375، کلیّات شمس، تصحیح: بدیع الزّمان فروزانفر، تهران: راد.