تحلیل ِ«بوطیقای شعرِ کلاسیک فارسی» و نگاهی انتقادی به شعرِ معاصر (با تکیه بر اشعار منثور)

فصلنامه زبان و ادب فارسی

مقاله 6، دوره 8، شماره 26.27، شهریور 1395، صفحه 119-150   

نوع مقاله: علمی-پژوهشی

نویسنده

حامد توکلی دارستانی^*

دانشجوی کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت مدرس

چکیده

با ظهورِ اشعارِ منثور و سپید، و با از میان رفتنِ بسیاری از ویژگی‌های شعر کلاسیک فارسی، سخت می‌توان میان جمله‌ای از یک «رمان» و قسمتی از یک «شعر منثور» تفاوتی احساس کرد؛ با آنکه امروزه بسیاری از نظریه پردازان، با بیان برخی خطِ تمایزها مانند عنصرِ «استعاری» و عنصرِ «مَجازی» خواسته‌اند تا بین شعر و دیگر متون ادبی، تمایز قائل شوند، به نظر می رسد باز در این مسئله، به بُن‌بست‌هایی برخورده اند. از مهم ترین خصایصِ شعر کلاسیک فارسی، عناصرِ موسیقیایی، وزنی و عروضی آن است، که با توجه به از میان رفتن این ویژگی‌ها در شعر های منثور، بسیاری از اشعار، از منظرِ ذات و صورت، با بسیاری از داستان‌ها و رمان ها قابل تمییز نیستند؛ در پژوهش حاضر، با بررسی برخی مؤلفه های شعر کلاسیک، نشان داده می‌شود، که اصرار بلاغیون و شاعران کلاسیک، بر عناصری چون وزنِ عروضی، آگاهانه و از روی تعمد بوده است و به همین دلیل نیز به دنبال انقلاب در شعر نبوده اند و نمی خواسته از محدودیت ِ بحورِ عروضی رهایی یابند؛ از این روی به بررسی انتقادی شعر سپید و منثور خواهیم پرداخت و نشان خواهیم داد که اینگونه از شعر، به دلیل رهایی از عناصر موسیقیایی و عروضی، هرگز نمی تواند شعری کامل باشد و از منظر صورت و ذات با دیگر متون ادبی از جمله رمان و داستان و ...، قابل تمییز و تشخیص نیست.

کلیدواژه‌ها

بوطیقای کلاسیک؛ شعرِ منثور؛ شعرِ منظوم؛ قاعده کاهی؛ قاعده افزایی؛ عناصر موسیقیایی

مراجع

آشوری، داریوش(1387)، شعر و اندیشه، چاپ پنجم، تهران: مرکز.

______، ______(1389)، باز اندیشی زبان فارسی، چاپ پنجم، تهران: مرکز.

احمدی، بابک(1372)، ساختار و تاویل متن(جلد اول)، چاپ دوم ، تهران: مرکز.

بارت، رولان(1390)، درجة صفر نوشتار، ترجمة شیرین دخت دقیقیان، چاپ چهارم، تهران: هرمس.

بزرگ بیگدلی، سعید، و دیگران( 1385)، «بررسی سبک نثر شاعرانه در عبهر العاشقین»، پژوهش زبان و ادبیات فارسی، ش.6(بهار و تابستان)، صص 49-21.

بیهقی، ابوالفضل( 1389)، روضه های رضوانی، گزینش از محمد جعفر یاحقی، تهران: سخن.

پاینده، حسین(1388)، نقد ادبی و دموکراسی، جُستارهایی در نظریه و نقد ادبی، چاپ دوم، تهران: نیلوفر.

تسلیمی، علی(1390)، نقد ادبی، نظریه های ادبی و کاربرد آنها در ادبی فارسی، چاپ دوم، تهران: آمه.

ترابی، ضیاءالدین(1375)، پیرامون شعر(مجموعه مقالات)، چاپ اول، تهران: سوره مهر.

توکلی، حمیدرضا( 1391)، از اشارت های دریا، بوطیقای روایت در مثنوی، چاپ دوم، تهران: مروارید.

چراغی، رضا، و دیگران(1390) ، «تحلیل رویکرد های انتقادی روشنگران ایرانی به شعر کلاسیک»، مجلة پژوهش زبان و ادبیات فارسی، ش.20(بهار)، صص 162 – 137.

حق شناس، محمد علی(1383)، «سه چهرة یک هنر: نظم، نثر و شعر در ادبیات»، مجلة مطالعات و تحقیقات ادبی، ش. 1و2،  صص  69-47.

حقوقی، محمد(1377)، شعر نو از آغاز تا امروز، جلد اول، چاپ دوم، تهران: نشر ثالث با همکاری نشر یوشیج.

دهخدا، علی اکبر(1387)، چرند و پرند، چاپ اول، تهران: نیک فرجام.

دیچز، دیوید(1388)، شیوه های نقد ادبی، ترجمة محمد تقی صدیقیانی، غلامحسین یوسفی، چاپ ششم، تهران: علمی.

رضایی نیا، عبدالرضا( 1384)، فرشته بفرستید، چاپ سوم، تهران: همسایه.

رویایی، یدالله(1387)، منِ گذشته امضا، چاپ سوم، تهران: کاروان.

زرین کوب، عبدالحسین(1385)، ارسطو و فن شعر، چاپ پنجم، تهران: امیر کبیر.

زرقانی، سید مهدی(1391)، بوطیقای کلاسیک، بررسی تحلیلی _ انتقادی نظریة شعر در منابع فلسفی، تهران: سخن.

شمیسا، سیروس(1388)، راهنمای ادبیات معاصر، چاپ دوم، تهران: میترا.

______، _____(1389)، انواع ادبی، چاپ چهارم از ویرایش چهارم، تهران: میترا.

شریعتی، علی(1389)، هنر، مجموعه آثار 32، چاپ سیزدهم، تهران: چاپخش.

شفیعی کدکنی، محمد رضا(1375)، صور خیال در شعر فارسی، چاپ هفتم، تهران: آگه.

_______، _______(1386)، موسیقیِ شعر، چاپ دهم، تهران: آگه.

_______، _______(1391)، رستاخیز کلمات، درس گفتارهایی درباره ی نظرّیه ادبیِ صورتگرایانِ روس، تهران: سخن.

صفوی، کوروش(1390)، از زبانشناسی به ادبیات، نظم، جلد اول، چاپ سوم، تهران: سوره مهر.

____، _____(1390)، از زبانشناسی به ادبیات، شعر، جلد دوم، چاپ سوم، تهران: سوره مهر.

عروضی سمرقندی، نظامی(1388)، چهار مقاله و تعلیقات، تصحیح علامه محمّد قزوینی، به اهتمام دکتر محمد معین، به کوشش مهدخت معین، چاپ اول، تهران: صدای معاصر.

العشماوی، محمد زکی(1385)، «نظریة نظم امام عبدالقاهر جرجانی»، ترجمه و تحقیق محمد هادی مرادی، مجلة زبان و ادب، ش. 29، صص 95 – 70.

فرخی، فروزنده(1389)، عشق بین دو هزاره، چاپ اول، شیراز: داستان سرا.

فیاض منش، پرند( 1384)، «نگاهی دیگر به موسیقی شعر و پیوند آن با موضوع، تخیل و احساسات شاعرانه»، مجلة پژوهش زبان و ادبیات فارسی، صص 186-163.

قیس الراّزی، شمس الدین محمّد( 1388)، المُعجَم فی مَعَاییرِ اشعارِ العَجَم، تصحیح مجدد دکتر سیروس شمیسا، تهران: علم.

کالر، جاناتان( 1389)، نظریة ادبی، معرفی مختصر، ترجمة فرزانه طاهری، چاپ سوم، تهران: مرکز.

کازانتزاکیس، نیکوس(1390)، زوربای یونانی، ترجمة محمود مصاحب، چاپ دوم، تهران: نگاه.

کزّازی، میرجلال الدّین(1389)،گزارش دشواریهای دیوان خاقانی، چاپ ششم، تهران: مرکز.

گارسیا مارکز، گابریل(1388)، صد سال تنهایی، ترجمه زهره روشنفکر، چاپ اول، تهران: مجید.

مُشرف، مریم( 1386)، «نظم و ساختار در نظریة بلاغت جرجانی»، پژوهشنامة علوم انسانی، ش. 54، صص 416-403.

موسوی، حافظ( 1385)، زن، تاریکی، کلمات، چاپ دوم، تهران: آهنگ دیگر.

_____، ____(1389)، پانوشت ها، پنج مقاله در حواشی نظریه های ادبی، چاپ اول، تهران: آهنگ دیگر.

موکاروفسکی، یان(1391)، «زبان معیار و زبان شاعرانه» ترجمة پژمان واسعی، کتاب ماه ادبیات، ش.67(آبان)، صص 21-18.

نجدی، بیژن(1391)، یوزپلنگانی که با من دویده اند، چاپ هفدهم، تهران: مرکز.

هارلند، ریچار(1386)، دیباچه ای تاریخی بر نظریة ادبی از افلاطون تا بارت، ترجمة دکتر بهزاد برکت، چاپ اول، رشت: دانشگاه گیلان.

یوشیج، نیما(1357)، حرف های همسایه، چاپ چهارم، تهران: دیبا.