تحلیل مؤلفه های کارناوالی در مجموعۀ هوای تازه از احمد شاملو؛ با رویکرد به آراء باختین

مطالعات نقد ادبی

مقاله 3، دوره 12، شماره 46، دی 1396، صفحه 69-94   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

رضا جلیلی^{* 1}؛ پروین دخت مشهور²

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد نیشابور

²استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد نیشابور

چکیده

میخاییل باختین با نظریۀ منطق مکالمه فضای نوینی در حوزۀ رشته­های ادبیات، زبان­شناسی و جامعه­شناسی پدید آورد. یکی از شاخصه­های اصلی این نظریه، سخن کارناوالی است که بارزترین ویژگی آن، از بین بردن مرزبندی­های رسمی پذیرفته­شده، دگرگون ساختن و واژگونی مبادی غالب از سوی نهادها و گفتمان­های قدرت است. کارناوالیته با استفاده از ابزاری چون انتقاد، هجو، کنایه و تمسخر، مفاهیم و قوانین و ارزش­های حاکم بر جامعه را به چالش می­کشد و فضای تک­صدایی را برهم می­زند و جامعه­ای چندآوایی، همراه با گفت­وگوهای متنوع پدید می­آورد. در شعر معاصر فارسی، احمد شاملو به عنوان چهره­ای منتقد، در سروده­هایش از جمله مجموعۀ هوای تازه به نقد اوضاع سیاسی و اجتماعی جامعۀ تک­صدایی و محدود زمان خود پرداخته و مبادی فرهنگ رسمی را به چالش کشیده و مرزبندی­های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و ادبی معمول را درهم شکسته است. به این اعتبار، آنچه در مقالۀ حاضر بررسی و کاویده شده است، تطبیق توصیفی- تحلیلی موازین نظریۀ سخن کارناوالی باختین با رویکردهای انتقادی شاملو می­باشد. به نظر می­رسد شماری از مؤلفه­های این نظریه همچون آمیختگی احساسات متناقض و بهره­گیری از گروتسک، توجه به ابعاد زمینی حیات انسانی، درهم­شکستن ارزش­های رسمی و تحمیل­شده به جامعه، نفی تک­صدایی و ترویج چندصدایی با رویکردهای شاملو در مجموعۀ هوای تازه همخوانی دارد.

کلیدواژه‌ها

شاملو؛ هوای تازه؛ باختین؛ منطق مکالمه؛ کارناوال

مراجع

آریان، حسین و عباسی­منتظری، لیلی.(1395). «مقایسه و بررسی دیدگاه­های سیاسی- اجتماعی در اشعار ناظم حکمت و احمد شاملو»، نشریۀ مطالعات ادبیات تطبیقی دانشگاه آزاد جیرفت، سال 10، شمارۀ 40، صص 47 - 29.

احمدی، بابک.(1378). ساختار و تأویل متن، تهران: مرکز.

اخوان ثالث، مهدی.(1392). «دم­زدنی چند در هوای تازه»، مجموعه مقالات شعری که زندگی­ست، نقد و تحلیل اشعار احمد شاملو، به اهتمام مجید قدمیاری، تهران: سخن.

اکوتوریه، میشل.(1383). «میخاییل باختین؛ فیلسوف و نظریه­پرداز رمان»، ترجمۀ آذین حسین­زاده، مجلۀ زیباشناخت، شمارۀ 10، صص 222 - 197.

باختین، میخاییل.(1387). تخیل مکالمه­ای، ترجمۀ رؤیا پورآذر، تهران: نشر نی.

همو.(1373). «گزیده­ای از (یادداشت­های 1971- 1970)»، مجموعه مقالات سودای مکالمه، خنده، آزادی: میخاییل باختین، گزیده و ترجمۀ محمد پوینده، تهران: آرست، صص 120-115.

پورنامداریان، تقی.(1390). خانه­ام ابری است، تهران: مروارید.

همو.(1392). «تأملی در شعر شاملو»، مجموعه مقالات شعری که زندگی­ست، نقد و تحلیل اشعار احمد شاملو، به اهتمام مجید قدمیاری، تهران: سخن، صص 168- 116.

پوینده، محمد.(1373). سودای مکالمه، خنده، آزادی: میخاییل باختین، تهران: آرست.

تامسون، فیلیپ.(1384). گروتسک در ادبیات، ترجمۀ غلامرضا امامی، شیراز: نوید شیراز.

جعفری، سیاوش.(1394). شعر نو در ترازوی تأویل؛ نگاهی به مهم­ترین تأویل­های شعر نو از آغاز تا امروز، چاپ اول، تهران: مروارید.

دستغیب، عبدالعلی.(1373). نقد آثار شاملو، تهران: آوین.

رجبی، فرهاد.(1393). «دیگرگرایی در هوای تازه و أباریق مهشمه»، نشریۀ ادبیات تطبیقی دانشگاه شهید باهنر کرمان، سال 6، شمارۀ 10، صص 116- 87.

سلاجقه، پروین.(1387). امیرزادۀ کاشی­ها، چاپ دوم، تهران: مروارید.

همو.(1389). «تأملی در نقش (ایماژ، استعاره و نماد) در دلالت­های شاعرانۀ زبان»، مجموعه مقالات نقد نوین در حوزۀ شعر، تهران: مروارید، صص 319- 309.

شاملو، احمد.(1372). هوای تازه، تهران: نگاه و زمانه.

شریفیان، مریم و دیری، محمدرضا و صحتی­گرگانی، افسانه.(1394). «تحلیل تطبیقی اشعار اجتماعی برتولت برشت و احمد شاملو»، پژوهش ادبیات معاصر جهان، دورۀ 20، شمارۀ 10، صص 128- 111.

شفیعی­کدکنی، محمدرضا.(1390). با چراغ و آینه؛ در جست­وجوی ریشه­های تحول شعر معاصر ایران، تهران: سخن.

صفایی، علی و علیزاده­جوینی، علی.(1393). «تحلیل گفتمان و گفتمان طنز در شعر حرف آخر شاملو»، دوفصل­نامۀ زبان و ادبیات فارسی دانشگاه خوارزمی، سال 22، شمارۀ 77، صص 154-133.

ضیایی، محمدرفیع.(1377). «گروتسک چیست»، مجلۀ کیهان کاریکاتور، شمارۀ 75و76، صص 19- 18.

عسگری­پاشایی، عبدالله.(1378). نام همۀ شعرهای تو؛ زندگی و شعر احمد شاملو «ا.بامداد»، ج1، تهران: ثالث.

عسگری خانقاه، اصغر و حسن­زاده، علیرضا.(1381). «فوتبال و فردیت فرهنگ­ها»، مطالعات جامعه­شناختی، شمارۀ 19، صص 124- 105.

غلامحسین­زاده، غریب­رضا و غلامپور، نگار.(1387). میخاییل باختین: زندگی، اندیشه­ها و مفاهیم بنیادین، تهران: روزگار.

قادری، فاطمه و زینی، مهری.(1388). «زمینۀ اجتماعی اشعار شاملو و ماغوط»، نشریۀ ادبیات تطبیقی دانشگاه شهید باهنر کرمان، سال 1، شمارۀ 1، صص 131- 109.

کامو، آلبر.(1364). «گواه آزادی»، مجموعه مقالات وظیفۀ ادبیات، ترجمۀ ابوالحسن نجفی، تهران: کتاب زمان، صص 295- 283.

کانلی، فرانسیس. س.(1383). گروتسک؛ دائره­المعارف زیبایی­شناسی، ترجمۀ مشیت علایی و دیگران، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات هنری.

گاردینر، مایکل.(1381). «تخیل معمولی باختین»، ترجمۀ یوسف اباذری، فصل­نامۀ ارغنون، شمارۀ 20، صص 66-33.

مختاری، محمد.(1381). «انسان در شعر معاصر با تحلیل شعر شاملو؛ طوفان، کودکان ناهمگون می­زاید»، مجموعه مقالات احمد شاملو شاعر شبانه­ها و عاشقانه­ها، به کوشش بهروز صاحب­اختیاری و حمیدرضا باقرزاده، تهران: هیرمند، صص 248-247.

مقدادی، بهرام.(1378). فرهنگ اصطلاحات ادبی، از افلاطون تا عصر حاضر، تهران: فکر روز.

مکاریک، ایرناریما.(1384). دانش­نامۀ نظریه­های ادبی معاصر، ترجمۀ مهران مهاجر و محمد نبوی، تهران: آگه.

ملک­پایین، مصطفی و همکاران.(1395). «واکاوی برون­متنی و درون­متنی اشعار متعهد شاملو در دهه­های بیست و سی»، مجلۀ متن­پژوهی ادبی، سال 20، شمارۀ 69، صص 97-67.

Evans, Robert C, (2009), "Aspects of the Grotesque in Franz Kafka’s The Metamorphosis", in: Bloom's Literary Themes: The Grotesque, Edited and with an introduction by Harold Bloom, New York, Infobase, p.p 135-144.

Habib, M.A.R, (2005), A history of literary criticism: from Plato to the present, United Kingdom, Blackwell.