دشواره مشروعیت در تمدن اسلامی

سیاست پژوهی ایرانی (سپهر سیاست سابق)

مقاله 4، دوره 4، شماره 13، مهر 1396، صفحه 45-75   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسنده

محمدهادی احمدی^*

دانشگاه معارف اسلامی

چکیده

مدعای این نوشتار آن است که فراز و فرود تمدن اسلامی بیش از هر امری بسته منازعات قدرت و مسئله مشروعیت سیاسی دولت‌های اسلامی بوده است. در حالی که اوج تمدن اسلامی در دولت عباسیان ظهور می‌یابد، در همان دولت نیز فرود عصر زرین تمدن اسلامی نمود می‌یابد. اما ریشه‌های این فراز و فرود در فرهنگ سیاسی و تحولات سیاسی ـ اجتماعی دولت‌های نبوی و اموی پیشین شکل می‌گیرد. دولت عباسیان بیش از هر چیز با در اختیارگرفتن دانش فقه و کلام، در سپهر منازعات قدرت سیاسی به پیروزی رسیده و در ادامه نیز با تحول در دانش‌های مشروعیت بخش قدرت، با رقبای اصلی خود یعنی شیعیان و خوارج به برتری می‌رسند. در نتیجه اساس تمدن اسلامی بسته به قوت و ضعف دولت‌های اسلامی بوده و این قوت و ضعف نیز ریشه در صورت‌بندی مسئله مشروعیت سیاسی دارد. این مقاله برای بررسی این مدعا ابتدا چارچوب نظری مشروعیت دولت مبتنی بر عدالت سیاسی را توضیح می‌دهد؛ سپس به پیگیری قبض و بسط دشواره مشروعیت در دولت امویان و بعد از آن در دولت عباسیان می‌پردازد.

کلیدواژه‌ها

مشروعیت؛ عدالت سیاسی؛ تمدن اسلامی؛ دولت امویان؛ دولت عباسیان

مراجع

1. ابن ابی الحدید، عبد الحمید هبۀ الله، شرح نهج البلاغه، قم، مکتبۀ آیت الله العظمی مرعشی نجفی.
2. ابن طقطقی، محمد بن علی نب طباطبا، تاریخ فخری؛ در آداب ملکداری و دولت‌ها‌ی اسلامی، ترجمه محمد وحید گلپایگانی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360.
3. ابن خلدون، عبد الرحمن، العبر، تاریخ ابن خلدون، ترجمه عبد المحمد آیتى، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى، چاپ اول، 1363 ش.
4. ابن خلدون، عبد الرحمن، تاریخ ابن خلدون، ترجمه محمد پروین گنابادى، تهران، انتشارات علمى و فرهنگى، چاپ هشتم، 1375ش.
5. ابن سعد، ابوعبدالله محمد، الطبقات الکبری، بیروت، دار بیروت للطباعۀ و النشر، 1405ق.
6. ابن کثیر، ابی الفداء اسماعیل، البدایۀ و النهایۀ، بیروت، دارالمعرفۀ 1419ق.
7. ابن مسکویه رازی، ابو علی، تجارب الأمم، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، 1379.
8. احمدی، حبیب الله، امام صادق(ع) الگوی زندگی، قم، فاطیما، 1385.
9. أخبار الدولة العباسیة و فیه أخبار العباس و ولده، مؤلف مجهول (ق 3)، تحقیق عبد العزیز الدورى و عبد الجبار المطلبى، بیروت، دار الطلیعة، 1391.
10. پاکتچی، احمد، «پی‌جویی مؤلفه‌های عدالتسیاسی در نصوص اسلامی»، در: درآمدی بر نظریه سیاسی عدالت در اسلام، علی اکبر علیخانی و همکاران، تهران، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، 1388.
11. الثعالبی، عبدالعزیز، سقوط الدولۀ الامویۀ و قیام الدولۀ العباسیۀ، تقدیم و تحقیق حمادی الساحلی، بیروت، دارالمغرب الاسلامی، 1995م.
12. الحموى، شهاب الدین ابو عبد الله یاقوت بن عبد الله، معجم البلدان، بیروت دارالأحیاء التراث العربی، بی‌تا.
13. خدوری، مجید، ‌برداشت مسلمانان از عدالت، ترجمه مصطفی یونسی و صمد ظهیری، قم: دانشگاه مفید، 1394.
14. دینورى، ابو حنیفه احمد بن داود، اخبار الطوال، ترجمه محمود مهدوى دامغانى، تهران، نشر نى، چ چهارم، 1371ش.
15. سپهری، محمد، تمدن اسلامی در عصر امویان، تهران: چاپ و نشر بین الملل، 1389.
16. صفی، امید، سیاست/ دانش در جهان اسلام، ترجمه مجتبی فاضلی، تهران، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، 1389.
17. طباطبایی، سید جواد، ابن خلدون و علوم اجتماعی، تهران: طرح نو، 1379.
18. طباطبایی، سید جواد، درآمدی بر تاریخ اندیشه سیاسی در ایران، تهران، کویر، 1388.
19. طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری (تاریخ الامم و الملوک)، بیروت، مؤسسه عزالدین، 1413ق.
20. طقّوش، محمد سهیل، دولت امویان، ترجمه حجت الله جودکی، قم، مؤسسه پژوهشی حوزه و دانشگاه، 1391.
21. طقّوش، محمد سهیل ، دولت عباسیان، ترجمه حجت الله جودکی، قم، مؤسسه پژوهشی حوزه و دانشگاه، 1383.
22. فیرحی، داود، تاریخ تحول دولت در اسلام، قم، دانشگاه مفید، 1391.
23. فیرحی، داود، قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام، تهران، نی، 1389.
24. فیرحی، داود، نظام سیاسی و دولت در اسلام، تهران: سمت، 1382.
25. کندی، هیو، «زندگی عقلانی در چهار سده نخستین اسلام»، در: سنتهای عقلانی در اسلام، تنظیم و تدوین فرهاد دفتری، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، فرزان روز، 1380.
26. محمدباقر سعیدی روشن، «شاخص‌های تمدن اسلامی بر اساس آموزه‌های قرآن کریم»، مجله آموزه‌های قرآنی، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، شماره 19، 1393.
27. مسعودی، أبو الحسن على بن الحسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، ترجمه ابو القاسم پاینده، تهران، انتشارات علمى و فرهنگى، چاپ پنجم، 1374.
28. مسعودی، أبو الحسن على بن الحسین ، التنبیه و الإشراف، ترجمه ابو القاسم پاینده، تهران، شرکت انتشارات علمى و فرهنگى، چاپ دوم، 1365ش.
29. مکی، محمد کاظم، تمدن اسلامی در عصر عباسیان، ترجمه محمد سپهری، تهران: سمت، 1383.

30. ولوی، علی محمد، دیانت و سیاست در قرون نخستین اسلامی، تهران، دانشگاه الزهرا، 1380.