اخلاق حرفه‌ای صناعات در فقه شیعه و متون صنفی (مطالعه موردی حق نظارت بر اصناف)

مجله پژوهش های فقه و حقوق اسلامی

مقاله 1، دوره 14، شماره 50، اسفند 1396، صفحه 11-34   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22034/ijrj.2018.538446

نویسندگان

مهرداد آقاشریفیان^{* 1}؛ پرویز رستگار جزی²؛ محسن قاسم پور راوندی²

¹دانش‌آموخته دکتری گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران و عضو هیات علمی دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران

²دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران

چکیده

      فقه شیعه به اقتضای جامعیت خود یکی از منابع غنی و مهم برای مطالعه و بررسی آداب و اخلاق کسب‌وکار است. فقها در ابواب گوناگون مرتبط با کسب‌ وکار، تجارت و مکاسب آموزه‌های متعددی را در قالب واجبات و محرمات و گاهی مستحبات و مکروهات بیان فرموده‌اند. این آموزه‌های فقهی پدیدآورنده نوعی خاص از مبانی و اصول اخلاق حرفه‌ای است که در عرصه اقتصاد، کسب‌وکار و صناعت نمودار است. از سوی دیگر این مبانی اخلاق حرفه‌ای و آداب صناعات در متون حرفه‌ای به‌ویژه فتوت نامه‌های صنفی انعکاس یافته است. این مقاله به‌عنوان یک پژوهش فقهی بر آن است تا به روش کتابخانه‌ای و توصیف و مقایسه آموزه‌های فقهی از یک‌سو و متون صنفی از دیگر سو، میزان تأثیرگذاری فقه شیعه در ایجاد مبانی خاص در اخلاق حرفه‌ای صناعات را نشان دهد. پرسش‌ اصلی این نوشتار نیز آن است که چه اصولی از تحلیل و مقایسه آموزه‌های فقه شیعی و مکتوبات صنفی قابل استخراج و استنباط است. ره‌آورد این مقاله نیز بیان اصولی مانند وجوب تأمین معیشت زندگی و شرافت­بخشی به صناعت، لزوم کسب دانش‌ در کسب‌وکار، لزوم تأسی به سیره پیشوایان توحیدی در صناعت، لزوم توجه به اخلاق و معنویت در صناعات، لزوم ذکر و دعا و توحید محوری در صناعت، برکت کار و مال در پرتو صناعت صحیح و به ویژه تحلیل فقهی حقوقی اصل نظارت بر مشاغل به‌عنوان مبانی اخلاق حرفه‌ای صناعات است.

کلیدواژه‌ها

فقه شیعه؛ صناعت؛ کسب‌وکار؛ اخلاق حرفه‌ای؛ حق نظارت

مراجع

قرآن کریم.

نهج­البلاغه.

قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران.

1-      ابن سعد، محمد، (1968)، الطبقات الکبری، دارصادر، بیروت.

2-     ابن منظور، محمد بن مکرم، (1414)، لسان العرب، دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع – دار صادر، بیروت، چاپ سوم.

3-     افشار، ایرج، (1389)، فتوت­نامه آهنگران، ماهنامه اطلاعات حکمت و معرفت سال 5 شماره 12 شماره پیاپی 60.

4-     افشاری، مهران، (1382)، فتوت‎نامه‎ها و رسائل خاکساریه (سی رساله)، دفتر پژوهش‎های فرهنگی، تهران.

5-     اکبری لیاولی، علی، (بازیابی، چهارشنبه ۸ خرداد 1392)، مقاله تاریخچه اصناف در جهان اسلام  www.tebyan.com

6-     امین­پور، احمد و آقاشریفیان، مهرداد، (1392)، فتوت­نامه‌ی معماری، اصول چهارده‌گانه اخلاق حرفه‌ای معماری شهرسازی، مجله فیروزه اسلام، دانشگاه هنر اسلامی تبریز.

7-     انصارى دزفولى (شیخ اعظم)، مرتضى بن محمد امین، (1415)، کتاب المکاسب، کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى، قم، چاپ اول.

8-     ایروانی، جواد، (1388)، فرهنگ روابط اجتماعی در آموزه‌های اسلامی، جلد 2، واحد نشر دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد، چاپ سوم.

9-     آزاد، میترا، (1384)، آیین جوانمردان و آموزش سنتی معماران در ایران، مقالات اولین هم‌اندیشی معنویت و آموزش هنر، فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران، تهران، صص 9-40.

10-  آقاشریفیان، مهرداد و عبد الرسول احمدیان، (1391)، فتوت اصنافی الگوی اسلامی ایرانی کسب‌ و کار.

11-  بجنوردى، سید محمد بن حسن موسوى، (1401)‌، قواعد فقهیه‌ موضوع قواعد فقهى، مؤسسه عروج‌، تهران.

12-  بروجرى طباطبایى، حسین، (1429)، منابع فقه شیعه‌، مترجمان: حسینیان قمى، مهدى- صبورى، محمد حسین‌، جلد31‌ ، انتشارات فرهنگ سبز‌، تهران.

13-  جزری، ابوالحسن علی بن محمد بن الاثیر، (1370)، اسدالغابه فی معرفه الصحابه، دارالشعب، بیروت.

14-  جوادی آملی، عبدالله، (1391)، مفاتیح الحیاه، مرکز نشر اسراء، قم.

15-  حرانی، ابن شعبه، (1376)، تحف العقول، ترجمه: احمد جنتی، انتشارات علمیه اسلامیه، تهران، چاپ اول.

16-  حسن‌بن على، نظام‌الملک طوسی، (1340)، سیرالملوک (سیاست‌نامه)، چاپ هیوبرت دارک، تهران.

17-  حلّى (علامه)، حسن بن یوسف بن مطهر اسدى، (1411)، مختلف الشیعه فی أحکام الشریعه، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، چاپ دوم.

18-  حلّى (محقق)، جعفر بن حسن، (1408)، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال والحرام، مؤسسه اسماعیلیان، قم، چاپ دوم.

19-  خانمحمدی، علی­اکبر، (1371)،  فتوت نامه معماران و بنایان، صفه، دوره دوم، (شماره پنجم).

20-  خطیب بغدادی، احمد بن علی، (1417)، تاریخ بغداد أو، مدینه السلام، دار الکتب العلمیه، منشورات محمد علی بیضون، بیروت لبنان.

21-  دهخدا، علی اکبر، (1373)، لغتنامه دهخدا، نشر دانشگاه تهران، تهران.

22-  رضایی، مجید، (1383)، کار اقتصادی در پرتو بینش و ارزش­های اسلامی، مجله اقتصاد اسلامی، بهار، شماره 13 صص11-42.

23-  رضوانی، احمد و همکاران، (1393)، اخلاق و آداب تجارت در فقه شیعه، چهارمین همایش ملی اخلاق با موضوع اخلاق و آداب زندگی، دانشگاه زنجان.

24-  شاهرودی، سید محمود، (1384)، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم­السلام، موسسه دائره المعارف فقه اسلامی زیر نظر آیه الله سید محمود هاشمی شاهرودی،6 مجلد، موسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، قم.

25-  شیخ حرعاملی، محمد بن حسین، (1367)، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، تصحیح عبدالرحیم ربانی شیرازی، کتابفروشی اسلامیه، تهران.

26-  صدوق(شیخ صدوق)، محمد بن على بن بابویه قمى، (1413)، من لایحضره الفقیه، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، چاپ دوم.

27-  صراف، مرتضى، (1352)، رسایل جوانمردان، شامل هفت رساله ، معین، انجمن ایران‎شناسی فرانسه، تهران.

28-  صنعتکار، حسن، (1386)، اخلاق در بازار «به ضمیمه فتاوای حضرت امام خمینی (قدس سره) در آداب کسب و تجارت»، بوستان کتاب، قم.

29-  عاملی، جعفرمرتضی، (1369)، بازار در سایه حکومت اسلامی (السّوق فی ظِلّ الدّولة الاسلامیّه)، ترجمه سیدمحمد حسینی، دفتر انتشارات اسلامى، قم.

30-  عاملى (شهید اول)، محمد بن مکى، (1410)، اللمعه الدمشقیه فی فقه الإمامیه، دار التراث - الدار الإسلامیه، بیروت، چاپ اول.

31-  عاملى (شیخ حرّ)، محمد بن حسن، (1409)، وسائل الشیعه، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، قم، چاپ اول.

32-  عقیلی خراسانی، سید محمدحسین، (1386)، خلاصه الحکمه‌، تصحیح اسماعیل ناظم، مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل، تهران.

33-  فرامرز قراملکی، احد، (1385)، اخلاق حرفه­ای، نشر مجنون، تهران، چاپ سوم.

34-  قاضی، ابی حنیفه النعمان بن التمیمی المغربی، ( بی­تا)، دعائم الاسلام، دارالمعارف، مصر.

35-  کربن، هانری، (1363)، آیین جوانمردی، ترجمه احسان نراقی، نشر نو، تهران.

36-  کفوی، ابوالبقاء ایوب بن موسى الحسینی، (۱۴۱۹/ ۱۹۹۸)، الکلیات: معجم فی المصطلحات والفروق اللغویه. تحقیق: عدنان درویش و محمد المصری، مؤسسه الرساله (نسخه الکترونیکی)، بیروت.

37-  کلانتری، ابراهیم، اسماعیل کلانتری، فاطمه محمودی، (1392)، «شناسایی مؤلفه­های سبک زندگی اسلامی در حوزه کسب‌وکار از دیدگاه برخی آیات و روایات»، فصلنامه علمی پژوهشی پژوهش نامه اخلاق، سال ششم، زمستان 92، شماره 22، ص 33- 58.

38-  کلانتری، علی‌اکبر، (1384)، اخلاق و آداب کسب و تجارت، شیراز، کوشامهر.

39-  کرمی و پورمند، محمدمهدی و محمد، (1380)، مبانی فقهی اقتصاد اسلامی، پژوهشکده حوزه و دانشگاه و سمت، قم، چاپ اول.

40-  کلینى، محمد بن یعقوب، (1429)، الکافی، دار الحدیث للطباعه و النشر، قم، چاپ اول.

41-  مجلسی (علامه)، محمدباقر، (1403)، بحارالأنوار الجامعه لدُرر اخبار الائمه الاطهار، موسسه الوفاء، بیروت، چاپ دوم.

42-  مجلسی (علامه)، محمدباقر، (1392)، حلیه المتقین در آداب و سنن و اخلاق اسلامی، پیام مقدس، تهران، چاپ اول.

43-  محدث نورى، میرزا حسین، (1408)، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، مؤسسه آل البیت علیهم­السلام، بیروت، چاپ اول.

44-  مولوی، جلال‌الدین محمد، (1360)، کلیات مثنوی معنوی، تحقیق استاد فروزانفر، جاویدان، تهران.

45-  میر فندرسکی، میرزا ابوالقاسم، (1387)، رساله صناعیّه، تحقیق، حسن جمشیدی، مؤسسه بوستان کتاب، قم.

46-  میرمحمدصادقی، حسین، (1391)، بازتاب قواعداخلاقی در قوانین راجع به کسب وکار درحقوق اسلام و ایران، نامه مفید، انتشارات دانشگاه مفید، قم، شماره 91.

47-  ناظمی، میترا، (1389)، آئین جوانمردی، مجله اطلاعات حکمت و معرفت، سال پنجم شماره 12 پیاپی 60 صص20-26.

48-  نجفى، محمد حسن، (بی­تا)، جواهرالکلام فی شرح شرائع الإسلام، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ هفتم.

49-  ندیمی، هادی، (1374)، آیین جوانمردان و طریقت معماران، مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ارگ بم، جلد 2، انتشارات میراث فرهنگی، تهران.

50-  نراقى، مولى احمد بن محمد مهدى، (1415)، مستند الشیعه فی أحکام الشریعه،‌ موضوع، 19 مجلد، مؤسسه آل­البیت علیهم­السلام‌، قم.

51-  نظرپور، محمدتقی، (1380)، امام علی، حکومت و بازار، مجله کتاب نقد، شماره 19، صص 224-273.

52-  واعظ کاشفی سبزواری، حسین، (1350)، فتوت‎نامه سلطانی، به اهتمام محمدجعفر محجوب، بنیاد فرهنگ ایران، تهران.

53-  ولایی، عیسی، (1378)، کار در منابع اسلامی، مؤسسه کار و تأمین اجتماعی، تهران.