جایگاه نظریه مسؤولیت استردادی در فقه امامیه

مجله پژوهش های فقه و حقوق اسلامی

مقاله 6، دوره 14، شماره 50، اسفند 1396، صفحه 113-146   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22034/ijrj.2018.538451

نویسندگان

مجید عباسی^{* 1}؛ علی غریبه²؛ اسماعیل صغیری²؛ حسن پاشازاده²

¹دانش‌آموخته دکتری حقوق خصوصی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران

²استادیار گروه حقوق خصوصی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران

چکیده

در فقه امامیه هدف از قواعد مسؤولیت مدنی، جبران زیان است و به همین دلیل معیار ارزیابی مسؤولیت خاطی (ضامن)، برپایه زیانِ واردشده به زیان­دیده استوار گردیده است. این درحالی است که مسؤولیت متفاوتی از مسؤولیت مدنی وجود دارد که هدف از وضع آن جلوگیری از تحصیل بلاسبب مال بوده (نه جبران زیان ) و میزان انتفاع شخص مسؤول(ضامن) معیار محاسبه مسؤولیت است. وجود مصادیق متعدد با این خصیصه، سبب طرح نظریه نوینی تحت عنوان «مسؤولیت استردادی» در مقابل مسؤولیت مدنی در نظام حقوقی کامن­لا شده است. حال سؤال این است که مبانی نظریه مذکور با هدف و معیار گفته­شده، قابلیت طرح و دفاع در فقه امامیه را دارد؟ اگر پاسخ مثبت است، کدام قواعد و اصول فقهی می­تواند متضمن نظریه مذکور باشند؟ نگارنده معتقد است مبانی و مصادیق نظریه مذکور در قالب قواعدی چون قاعده ما یضمن ...، ضمان ید و حرمت اکل مال غیر و نیز در پرتو عناوینی مثل غصب، ضمان درک و ضمان معاوضی در فقه امامیه مورد بحث قرار گرفته است هرچند تحت عنوان کلی استرداد یا مسؤولیت استردادی مورد مطالعه نبوده است. زیرا هدف نخستین از وضع این قواعد، جلوگیری از تحصیل و انتفاع بلاسبب مال بوده و نتیجه اعمال آن نیز ابتدائاً استرداد مال یا بدل آن است که این هدف با شاخصه­های مسؤولیت استردادی (که مبتنی بر انتفاع است) انطباق بیشتر دارد نه با شاخصه­های مسؤولیت مدنی که مبتنی بر ضرر است.

کلیدواژه‌ها

مسؤولیت استردادی؛ مسؤولیت مدنی؛ ضمان؛ کامن لا

مراجع

فارسی

1- بادینی، حسن، (1384)، فلسفه مسؤولیت مدنی، شرکت سهامی انتشار، تهران، چاپ اول.

2- شهیدی، مهدی،  (1383)، آثار قراردادها و تعهدات، مجد، تهران، چاپ دوم.

3- قربان­پور،  امیرمهدی، (1391)، مسؤولیت قراردادی، تهران، مجد، چاپ اول.

4- قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، (1381)،  تدوین و گردآوری؛ منصور، جهانگیر، نشر دوران، چاپ یازدهم.

5- قانون مدنی، (1381)، تدوین و گردآوری؛ منصور، جهانگیر، نشر دیدار، تهران، چاپ یازدهم.

6-کاتوزیان، ناصر، (1380)، حقوق مدنی اموال و مالکیت، نشر دادگستر، تهران، چاپ چهارم.

7-کاتوزیان، ناصر، (1386)، حقوق مدنی، الزام­های خارج از قرارداد، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، چاپ ششم.

8-کاتوزیان، ناصر، (1383)، قواعد عمومی قراردادها، جلد چهارم، شرکت سهامی انتشار، تهران، چاپ چهارم.

9- محقق داماد، مصطفی، (1374)، قواعد فقه، بخش مدنی 2، انتشارات سمت، تهران، چاپ اول.

عربی

10-القرآن کریم، (1415)، ترجمه محمدمهدی فولادوند، دارالقرآن کریم، تهران.

11- آلوسی، محمودبن عبدالله، (1417)، روح المعانی فی تفسیر القرآن، جلد1، دارالفکر، بیروت، چاپ دوم.

12- ابن کثیر الدمشقی، ابی الفداء اسماعیل، (1412)، تفسیر القرآن العظیم، جلد1، دار المعرفه، بیروت، چاپ سوم.

13-ابن منظور، محمدبن مکرم، (1405)، لسان العرب، جلد 11و8، احیاء التراث العربی، بیروت، لبنان، چاپ اول.

14-احمد بنحنبل، (بی­تا)، مسندأحمد، جلد5، دار الصادر، بیروت.

15- انصاری، مکاسب(ط - الحدیثه)، (1415)، جلد3، کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى، قم - ایران، چاپ اول.

16-احسایى، ابن ابى جمهور، محمد بن على، (1405)، عوالی اللئالی العزیزیه، جلد1، دار سید الشهداء للنشر، قم، چاپ اول.

17-اسماعیلی، اسماعیل، (1373)، اکل مال به باطل در بینش فقهی شیخ انصاری (ره)، مجله فقه، سال اول، شماره اول، پاییز 73.

18-اصفهانى، محمدحسین (کمپانى)، (1418)، حاشیه کتاب المکاسب، جلد‌1، أنوارالهدى، قم، چاپ اول.

19-ایروانى، على بن عبد الحسین نجفى، (1406)، حاشیه المکاسب، جلد1، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، تهران، چاپ اول.

20- بجنوردى، سید حسن بن آقا بزرگ موسوى، (1419)، القواعد الفقهیه، جلد4، نشر الهادی، قم، چاپ اول.

21- بجنوردی، سید محمد، (1401)، قواعد فقهیه،  مؤسسه عروج، تهران، چاپ سوم.

22- بیهقی، أحمد بن حسین، (1414)، سنن الکبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، مکتبه دارالباز، مکه مکرمه.

23- ترمذی، حافظ بن عیسی محمدبن عیسی سوره، (1403)، سنن ترمذی، دار الفکر للطباعه و النشر، جلد 6، بیروت، چاپ اول.

24-حاجی عزیزی، بیژن،  (1380)، روش­های جبران خسارت در مسؤولیت مدنی، ماهنامه علمی و پژوهشی دانشگاه شاهد، سال نهم، شماره 36،  چاپ نهم.

25- حائرى، سید على بن محمد طباطبایى، (1418)، ریاض المسائل (ط - الحدیثه)، جلد 8، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، قم، چاپ اول.

26-حلی، ابن ادریس، محمد بن منصور بن احمد، (1410)، سرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ دوم.

27- خراسانى، آخوند محمد کاظم بن حسین، (1406)، حاشیه المکاسب، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، تهران، چاپ اول.

28-خمینى، سید روح­اللّه موسوى، (1421)،کتاب البیع ، جلد1و2، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى قدس سره، تهران، چاپ اول.

29- خویی، سید ابوالقاسم ، (1371)، مصباح الفقاهه، جلد دوم، وجدانی، تهران، چاپ دوم.

30- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، (1404)، المفردات فی غریب القرآن، دفتر نشر الکتاب، چاپ اول.

31- رشیدرضا، محمد، (1954)، تفسیر القرآن الکریم (المشتهر باسم تفسیر المنار)، جلد 2، دارالمنار،  قاهره.

32- سجستانی، سلیمان بن الاشعث، (1410)، سنن أبی داود،  جلد 3، دار الفکر، بیروت، چاپ اول.

33- سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن بن بی بکر، (1331)، الاشباه و النظائر، مطبعه الترقی، مکه، چاپ اول.

34ـ طباطبایی کربلایی، علی‌بن محمد علی، (1419)، ریاض المسائل، جلد 8، انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، قم، چاپ اول.

35- طباطبایی، محمدحسین، (بی‌تا)، المیزان فی تفسیر القرآن، جلد2، مؤسسه النشر الاسلامی، قم.

36- طبرسی، فضل‌بن حسن، (1415)، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، جلد2، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، بیروت، چاپ اول.

37- طبری، ابی جعفر محمدبن جریر، (1415)، جامع البیان عن تأویل ای القرآن، جلد 5، دارالفکر، بیروت، چاپ دوم.

38- طریحى، فخرالدین،‌ (1416)، مجمع البحرین،‌ کتابفروشى مرتضوى‌، تهران، چاپ سوم‌.

39-طوسی، ابوجعفر، محمدبن حسن، (بی‌تا)، التبیان فی تفسیر القرآن، مکتبه الاعلام الاسلامی، چاپ اول.

40-طوسى، ابوجعفر، محمدبن حسن، (1407)، الخلاف، جلد4، دفتر انتشارات اسلامى، قم، چاپ اول.

41-طوسی، ابوجعفر، محمدبن حسن، (1387)،المبسوط، مکتبه المرتضویه، تهران، چاپ سوم.

42- حلی، حسن بن یوسف، (علامه)، (1414)، تذکره الفقهاء (ط-الحدیثه)، جلد 2، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، تهران، چاپ اول.

43- عاملی، زین‌الدین علی (شهید ثانی)، (1410)، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، جلد3، انتشارات داوری، قم، چاپ اول.

44- عاملی، زین‌الدین علی(شهید ثانی)، (1413)، مسالک الافهام فی شرح شرایع الاسلام، مؤسسه معارف الاسلامیه، قم، چاپ اول.

45-عاملى، سید جواد بن محمد حسینى ، 1419، مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلاّمه (ط - الحدیثة)، جلد18، دفتر انتشارات اسلامى قم ، چاپ اول .

46-فیض کاشانی، مولی محسن، (1416)، تفسیرالصافی، جلد1، التحقیق الشیخ حسین الاعلمی، مکتبه، چاپ دوم.

47- فاضل مقداد، مقدادبن عبدالله، (1425)، کنز العرفان فی فقه القرآن، جلد 2، انتشارات مکتبه المرتضویه، تهران، چاپ دوم.

48-فیروزآبادی، محمدبن یعقوب، (بی­تا)، القاموس المحیط، جلد 4، بیروت.

49-گرجی، ابوالقاسم، (1383)، آیات الاحکام(حقوقی- جزایی)، نشر میزان، تهران، چاپ چهارم.

50- مامقانى، محمدحسن بن الملا عبدالله، (1316)، غایه الآمال فی شرح کتاب المکاسب، جلد 2، مجمع الذخائر الإسلامیه، قم ، چاپ اول.

51- محدث نوری، میرزا حسین ، (1408)، مستدرک الوسایل، جلد 17، مؤسسه آل البیت، بیروت، چاپ اول.

52-محقق حلی، ابوالقاسم نجم الدین، (1418)، المختصر النافع فی فقه الامامیه، مؤسسه المطبوعات الدنیه، قم، چاپ ششم.

53- محقق کرکی، نورالدین بن علی بن عبدالعالی، (1408)، جامع المقاصد فی الشرح القواعد، جلد 6، قم، مؤسسه آل البیت.

54- مدیرشانه­چی، کاظم، (1387)، آیات الأحکام، سمت، تهران، چاپ اول.

55- مراغى، سید میر عبد الفتاح بن على حسینى، (1417)، العناوین الفقهیه، جلد دوم، دفتر انتشارات اسلامى ، قم، چاپ اول.

56- مکارم شیرازی، ناصر، (1411)، القواعد الفقهیه، مدرسه امام امیر المومنین (ع)، قم، چاپ سوم.

57- مکارم شیرازی، ناصر، (1425)، انوارالفقاهه (کتاب البیع)، مدرسه الامام امیرالمؤمنین، قم، چاپ اول.

58- موسوی بجنوردی، حسن، (1419)، القواعد الفقهیه، نشرالهادی، قم، چاپ اول.

59-میرزای نائینی، (1373)، منیه الطالب فی حاشیه المکاسب، المکتبه المحمدیه، تران، چاپ اول.

60- نائینى، میرزامحمد حسین غروى، (1373)، منیه الطالب فی حاشیة المکاسب، جلد1، المکتبه المحمدیه، تهران، چاپ  اول.

61- نجفى، جعفر بن خضر مالکى(کاشف الغطاء)، (1420)، شرح الشیخ جعفر على قواعد العلاّمه ابن المطهر، مؤسسه کاشف الغطاء - الذخائر، چاپ اول.

62-نجفی، محمد حسن، (1404)، جواهرالکلام فی شرح شرایع الاسلام، جلد37، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ هفتم.

63- نراقی، احمد بن محمد،  مستند الشیعه، (1396)، مکتب المرتضویه، تهران.

64- نراقى، مولى احمدبن محمدمهدى، (1417)، عوائدالأیام فی بیان قواعد الأحکام، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، قم، چاپ اول.

65- نورى، محدث، میرزا حسین، (1408)، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، جلد 14، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، بیروت، چاپ اول.

66- یزدى، سید مصطفى محقق داماد، (1406)، قواعد فقه، 4 جلد، مرکز نشر علوم اسلامى، تهران، چاپ دوازدهم.

 

جانگلیسی

 

 

67-Banque, F. (1998) ) Ltd. 2 WLR 475, 488.

68-Baylis, V. (1913). Bishop of London. Ch. 1, 127 , 140.

69-Birks, P. (1989). An introduction to the law of the restitution. Oxford.

70-Burrows, A. (1993). the law of restitution. London: Butterworths.

71-Dobbs, D.  (1993).  Law of remedies: dameges-equity- restitution, 2^nd  edition.

72-Laycode, D. (1993). The scope and significant of restitution. Hennonline.

73- Fibrosa, S. (1943). Ltd AC 32, 61.

74- Gofe, J. (1998). the law of restitution. London: Sweet and Maxwell.

75-Grantham, F. (1997). Property and unjust enrichment: Categorical truths or unnecessery complexity? NZ Law Rev.

76- Lipkin, G. (1991). Ltd. 2 AC 548

77- Lord, W. (1939). Legal essays and addresses. Cambridge University Press.

78-Moses, M. (1776). 2 Burr. 1005, 1012; 97 ER 976, 981.

79- Traynor, M. (2011). Restatement of restitution & unjust enrichment: some introductory Suggestion, WASH &LEE L. REV.

80-Traynor, M. (2011). Washington and Lee Law Review, volume 68, 2011,

81-Winfield, J. (2010).Tort, UK: Sweet & Maxwell.

82-Virgo,G. (1999). The principles of the law of restitution. London: Oxford University Press.