ارزیابی توان اکولوژیکی کشاورزی و مرتعداری حوضه ماهنشان استان زنجان با هدف آمایش سرزمین

اکوسیستم های طبیعی ایران

مقاله 4، دوره 8، شماره 3 - شماره پیاپی 29، آذر 1396، صفحه 47-67   

نوع مقاله: پژوهشی

نویسندگان

سعید کامیابی^{* 1}؛ اسماعیل خوش لقا²

¹دانشیار گروه جغرافیا،واحد سمنان،دانشگاه آزاد اسلامی،سمنان،ایران

²گروه جغرافیا، دانشگاه ازاد اسلامی واحد سمنان

چکیده

تلاش برای تحقق یک برنامه ریزی ملی جهت آمایش سرزمین، در راستای بهره وری اصولی و متناسب با ویژگی‌‌‌‌­ های محیطی از منابع و داده های طبیعی، از فرآیند مهم توسعه پایدار بشمار می ‌آید. توسعه پایدار مفهوم جامعی است که همه جنبه های زندگی بشر را در بر می ‌گیرد و اجرای مدل‌های توسعه پایدار مستلزم دگرگونی ‌های وسیع در هر دو زمینه سیاست ‌های ملی و جهانی است. در کشور ما شیوه بهره برداری از سرزمین، مخصوصاً اراضی کشاورزی بر اساس استعداد و توان اکولوژیک منطقه صورت نمی ‌پذیرد. بنابراین سعی این مقاله بر آن است تا مقایسه ‌ ای بین کاربری اراضی موجود و توان اکولوژیک حوضه آبخیز ماهنشان در استان زنجان را بررسی نماید. لذا تجزیه وتحلیل امکانات و پتانسیل ‌های طبیعی حوضه از طریق ایجاد پایگاه داده ‌های جغرافیایی حاصل از گزارش های مطالعات پایه طبقه بندی و جهت نمایش و مکان دار کردن منابع اکولوژیک، وارد سامانه اطلاعات جغرافیایی(GIS) شده و مورد آنالیز و ارزیابی قرار می ‌گیرند. نقشه ‌های کاربری اراضی وضع موجود به کمک تصاویر ماهواره  ‌ای استنتاج، ابتدا با روی هم اندازی لایه  ‌های مختلف در محیط نرم افزاری (Arc/GIS) اقدام به تهیه واحد های همگن (پلیگون های همگن) می‌گردد سپس با بررسی بانک اطلاعات بدست آمده و با در نظر گرفتن توان منطقه و اهداف برنامه ‌ریزی، مدل ‌های ارزیابی اکولوژیکی منطقه بدست آمده که بر روی پلیگون های همگن اعمال و در نهایت بر اساس آن نقشه ‌ها جهت برنامه ریزی و پیشنهادات استخراج و تهیه می ‌گردد. در این کنکاش برای طبقه بندی وتعیین بهترین نوع استفاده از سرزمین، تناسب اجزاء واحد ‌های همگن اراضی در وضعیت فعلی وآتی با در نظر گرفتن شرایط اقلیمی منطقه و با  اولویت کاربری کشاورزی (زراعت آبی و زراعت دیم) مرتع و جنگل مورد بررسی قرار گرفته است.

کلیدواژه‌ها

توان اکولوژیک؛ آمایش سرزمین؛ کاربری اراضی؛ سیستم اطلاعات جغرافیایی؛ تناسب اراضی؛ ماهنشان

اصل مقاله

ارزیابی توان اکولوژیکی کشاورزی و مرتعداری حوضه ماهنشان استان زنجان

با هدف آمایش سرزمین

سعید کامیابی[1]^* ، اسماعیل خوش اقا[2]

                             تاریخ دریافت:   15/02/95      تاریخ پذیرش : 11/12/95

چکیده

          تلاش برای تحقق یک برنامه ریزی ملی جهت آمایش سرزمین، در راستای بهره وری اصولی و متناسب با ویژگی‌‌‌‌­ های محیطی از منابع و داده های طبیعی، از فرآیند مهم توسعه پایدار بشمار می ‌آید. توسعه پایدار مفهوم جامعی است که همه جنبه های زندگی بشر را در بر می ‌گیرد و اجرای مدل‌های توسعه پایدار مستلزم دگرگونی ‌های وسیع در هر دو زمینه سیاست ‌های ملی و جهانی است. در کشور ما شیوه بهره برداری از سرزمین، مخصوصاً اراضی کشاورزی بر اساس استعداد و توان اکولوژیک منطقه صورت نمی ‌پذیرد. بنابراین سعی این مقاله بر آن است تا مقایسه ‌ ای بین کاربری اراضی موجود و توان اکولوژیک حوضه آبخیز ماهنشان در استان زنجان را بررسی نماید. لذا تجزیه وتحلیل امکانات و پتانسیل ‌های طبیعی حوضه از طریق ایجاد پایگاه داده ‌های جغرافیایی حاصل از گزارش های مطالعات پایه طبقه بندی و جهت نمایش و مکان دار کردن منابع اکولوژیک، وارد سامانه اطلاعات جغرافیایی(GIS) شده و مورد آنالیز و ارزیابی قرار می ‌گیرند. نقشه ‌های کاربری اراضی وضع موجود به کمک تصاویر ماهواره  ‌ای استنتاج، ابتدا با روی هم اندازی لایه  ‌های مختلف در محیط نرم افزاری (Arc/GIS) اقدام به تهیه واحد های همگن (پلیگون های همگن) می‌گردد سپس با بررسی بانک اطلاعات بدست آمده و با در نظر گرفتن توان منطقه و اهداف برنامه ‌ریزی، مدل ‌های ارزیابی اکولوژیکی منطقه بدست آمده که بر روی پلیگون های همگن اعمال و در نهایت بر اساس آن نقشه ‌ها جهت برنامه ریزی و پیشنهادات استخراج و تهیه می ‌گردد. در این کنکاش برای طبقه بندی وتعیین بهترین نوع استفاده از سرزمین، تناسب اجزاء واحد ‌های همگن اراضی در وضعیت فعلی وآتی با در نظر گرفتن شرایط اقلیمی منطقه و با  اولویت کاربری کشاورزی (زراعت آبی و زراعت دیم) مرتع و جنگل مورد بررسی قرار گرفته است.

 

مقاله I.                        واژگان کلیدی

توان اکولوژیک، آمایش سرزمین، کاربری اراضی، سیستم اطلاعات جغرافیایی، تناسب اراضی، ماهنشان.

 

مقاله II.                    مقدمه

بحران حال وآینده در جهان به خاطر افزایش جعیت نیست. حتی افزایش جمعیت در میان ملل درحال توسعه که رشدی به مراتب بیشتر از کشورهای توسعه یافته دارند نیز به تنهایی نمی تواند مسئول بحران باشد. کاهش بیش از اندازه منابع طبیعی، افزایش آلودگی ها، نارسایی توزیع متعادل منابع، رشد صنعتی و اقتصادی ازدسته عواملی هستند که با رشد جمعیت دست به دست هم داده، دارند بحران را پی ریزی می نمایند (5 ,18).نوع استفاده از سرزمین را استعداد طبیعی (توان اکولوژیکی) معلوم می دارد  و توان اقتصادی بصورت مکمل توان اکولوژیکی عمل نموده و این دو هدف استفاده از سرزمین را مشخص می سازند.ارزیابیتوانمحیطزیست(چهتواناکولوژیکیوچهتوان اقتصادیاجتماعی آن) عبارتستازبرآورداستفادهممکنانساناز  سرزمینبرایکاربریهای کشاورزی،مرتعداری، جنگلداری،پارکداری (حفاظتوتوریسم)،آبزی پروری،امورنظامی،مهندسیوتوسعهشهری،صنعتیوروستاییدرچارچوباستفاده هایکشاورزی،صنعت،خدماتوبازرگانیاست(19). بطور خلاصه، ارزیابی توان اکولوژیکی محیط عبارت است از، تعیین یا پیش بینی قدرت بالقوه و یا نوع کاربرد طبیعی سرزمین است. از این قرار ارزیابی سرزمین ابزاری برای برنامه ریزی استراتژیک (راهبردی) استفاده از سرزمین است)19).اهمیت ارزیابی توان اکولوژیک سرزمین تا جایی است که چنانچه سرزمین بالقوه فاقد توان اکولوژیکی مناسب برای کاربری خاص باشد (حتی در صورت نیاز اقتصادی-اجتماعی به وجود آن کاربری) اجرای آن طرح نه تنها سبب بهبود وضعیت زیست محیطی منطقه نمی گردد، بلکه تخریب بیشتر محیط را به ارمغان خواهد آورد(4) این امر به دلیل ضرورت انتخاب و بهره برداری بهینه از پتانسیل اکولوژیک سرزمین در قالب مطالعات برنامه ریزی و مدیریت زیست محیطی، به منظور دستیابی به اصل توسعه پایدار است (1). پر واضح است که ارزیابی توان طبیعی بدون رعایت وضعیت سابق هر کاربری بی نتیجه خواهد بود. در واقع باید گفت هدف از این نوع ارزیابی تلاش در جهت استفاده بهینه است نه تخریب. توسعه های کالبدی غیر مجاز بر اراضی کشاورزی در بسیاری از استان های کشور نه تنها موجب نابودی اکوسیستم شده، بافت های نامناسب انسانی را هم به دنبال خواهد داشت (9). تناسب سرزمین یعنی هماهنگ بودن ویژگیهای سرزمین با کاربری ویژه ای از کاربری های ممکنه وبه عبارت دیگر، تعیین درجه سازگاری سرزمین برای کاربردی ویژه می باشد.(6).مفهوم ارزیابی قابلیت های سرزمین در سال 1972 میلادی در کنفرانس سازمان ملل مطرح شد وهدف از آن توسعه بدون تخریب است. این مفهوم مباحث عمده ای را در جغرافیای کاربردی در بر می گیرد. بطور کلی، یکی از مهمترین رسالت های علم جغرافیا ، شناخت و ارزیابی توان محیطی نواحی مختلف به منظور استقرار انواع کاربریها با استفاده از الگوهای مرسوم در زمینه اصول آمایش سرزمین برای تحقق توسعه بدون تخریب (سرزمین آرایی بدون سرزمین آلایی) و کمک به برقراری بهینه ترین رابطه بین انسان و فضا از طریق ساماندهی نظام فعالیتی انسان در فضا است(19). بنابراین ارزیابی پتانسیل اکولوژیکی برای کاربری های کشاورزی بر اساس اصول آمایش سرزمین و مقایسه آن با کاربری های فعلی جهت تعیین میزان تطابق و عدم تطابق آنها در راستای استفاده اصولی ودرست بر اساس توان طبیعی منطقه و جلوگیری از تخریب و فرسایش بیشتر حوضه ضرورت پیدا می کند. متن اصل چهل  هشتم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در خصوص آمایش سرزمین بدین قرار است : "در بهره برداری از منابع طبیعی و استفاده از درآمدهای ملی در سطح استان ها وتوزیع فعالیتهای اقتصادی میان استان ها و مناطق مختلف کشور، باید تبعیض در کار نباشد، بطوریکه هر منطقه فراخور نیازها واستعداد رشد خود، سرمایه و امکانات لازم در دسترس داشته باشد" (23). کارشناسان اکولوژی طبیعی ایران، میزان تخریب سطح جنگلها ومراتع کشور را 360 متر مربع درثانیه برآورد می کنند. میزان فرسایش آبی سالانه بیشتر از 2 میلیارد تن ومیانگین آن33 تن خاک درهکتار است. سالانه یک میلیون هکتار به وسعت بیابان های ایران افزوده می شود. طبق نظریه کاساس[3] (1983)(14) و مان[4] (1987)،(16) فرسایش،کویرزایی و مسموم شدن زمین به واسطه استفاده غیر منطقی از زمین روی می دهد. تبدیل زمین ازیک نوع استفاده به استفاده دیگر، میزان فرسایش را تا 1000 برابر روی کره زمین بالا برده است. استفاده غیر منطقی از منابع تنها به زمین ختم نمی شود. چنین امری در مورد آب شیرین که دردسترس انسان قرار دارد اتفاق می افتد وبالاترین میزان هدررفتگی آب در بخش کشاورزی رخ می دهد. (15). بنابراین برای جلوگیری از اثرات منفی وتخریب کمتر محیط زندگی، ضرورت مطالعه و آشنایی با علم اکولوژی درعلوم مختلف روز به روز نمایان تر گردیده است. به طور خلاصه اکولوژی درباره تاثیر متقابل موجودات زنده با یکدیگر و با محیط بحث می کند. (8).اجرای طرح آمایش سرزمین که در واقع با اجرای طرحهای اقتصادی استفاده از سرزمین درایران از سالهای 1327 به بعد رایج شد. اما اینگونه طرح ها تا سال 1338 بدون داشتن نقشه در کشور تهیه وتدوین می شد. اولین طرحی که برای استفاده از سرزمین با داشتن نقشه درکشور تهیه وتدوین گردید مربوط به طرح جنگلداری سری گلبند ویسر در سال 1339 است پس از طرحهای جنگلداری، به تدریج برای سایر کاربری ها نیز استفاده ازسرزمین با برنامه ریزی تهیه وتدوین پروژه های اجرایی معمول گشت(15). درسالهای اخیر نیز مطالعات زیادی بصورت موردی برای شناسایی توان های اکولوژیک هرمنطقه انجام گرفته که در ادامه به گوشه ای از آنها اشاره می شود:

-                   (ادهمیمجرد،1368).سهروشارزیابیمنابعمحیطیFAO (خاکشناسی)، ژئومرفولوژی و سیستمی(آمایشی)رادرحوضهآبخیزلارمقایسهوپیشنهادنمودبهمنظورشناسایی،تجزیهوتحلیلوبرنامهریزیکاربریزمینازتلفیقدوروشژئومورفولوژیوسیستمیاستفادهشود (1).

-                    (مطیعی لنگرودی و همکاران، 1388). در پژوهشی با عنوان مدلسازی توان اکولوژیک سرزمین از منظر کاربردهای کشاورزی و مرتعداری با استفاده از روشFuzzy AHP  در محیطGIS نیز با استفاده از مدل توان اکولوژیک در محیطGIS و در تلفیق با مدلFuzzy AHP عرصه های مستعد برای توسعه فعالیتهای کشاورزی را در محدوده مرودشت شناسایی ومطلوبیت آنها را تعییین کرده اند (20).

-                    (مخدوم وهمکاران،1390).درمقاله ای با عنوان ارزیابی توان اکولوژیکی جنگل برای کاربری تولید چوب به کمک سیستم اطلاعات جغرافیایی در منطقه پالم جنگل خیرود به شناسایی منابع اکولوژیک ومنابع قتصادی اجتماعی به قابلیت های جنگل جهت تولیدچوب با جمع بندی تفسیر داده ها وایجاد یگان ونقشه همگن پرداخته است (19).

-                     (باباپور وعلمداری،1392). در مقاله ای تحت عنوان ارزیابی توان اکولوژیکی دره آق چای برای سرمایه گذاری گردشگری دراستان گیلان نسبت ارزیابی منطقه مطالعاتی دارای اکوسیستم جنگل، مرتع، کشاورزی، رودخانه، مسکونی به طبقه بندی تفرج گسترده ومتمرکز پرداخته اند (6).

-(هوشمند فیروزآبادی،1393)در تحقیق خود به ارزیابی توان اکولوژیکی پارک ملی بمو برای کاربری اکوسیستم وتوسعه صنعت با استفاده از روش تجزیه وتحلیل سیستمی ومدل مخدوم وهم پوشانی لایه های اطلاعاتی در نرم افزار (GIS) به بررسی پتانسیلهای منطقه جهت توسعه پایدار پرداخته است. (13).

در این مقاله سعی بر آن است که با بررسی و مطالعه همه جانبه حوضه وشناسایی توانایی ‌ها و میزان ظرفیت آن جهت رشد و توسعه ساختار سازمان فضایی موجودمشخص و مدل مناسب سازمان فضایی در جهت آمایش حوضه تهیه و ارائه گردد. این مدل می بایست متضمن رشدو توسعه پایدار،پیشرفت اقتصادی و عدالت اجتماعی بر مبنای اصول علمی و با فرهنگ اسلامی سازگار باشد. از این نظر تشخیص چگونگی توزیعفعالیت‌های مختلف اقتصادی و اجتماعی در سطح حوضه، نقش جمعیت و نحوه توزیع وپراکندگی آنها، تعیین اولویت‌های توسعه‌ای فعالیت‌های اقتصادی و مکان آنها، مطالعهنواحی موجود در حوضه و درک تصویر سازمان فضایی موجود در حوضه در چارچوب مطالعاتآمایش حوضه قرار می‌گیرد بنابراین هدف از مطالعه حاضر ارزیابی اکولوژیکی اقلیم و سرزمین با مدل های مناسب در راستای تعیین استعداد و یا قابلیت‌های اراضی جهت تعیین کاربری های مناسب برای زراعت آبی، زراعت دیم، باغ آبی، باغ دیم، مرتع و جنگلداری و همچنین چگونگی بهره برداری ازاراضی کشاورزی با هدف جلوگیری تخریب وتغییر کاربری اراضی ،کاهش حجم رواناب ،کاهش تلفات خاک وفرسایش به منظور بهره وری از منابع موجود در جهت بهبود وضع معشیت اقتصادی منطقه می  باشد

 

مقاله III.                 - مواد و روشها

مقاله IV.                 - موقعیت جغرافیایی منطقه

وسعت حوضه آبخیز ماهنشان برابر 736/232474 هکتار و از نظر موقعیت جغرافیایی این محدوده بین ً30، َ07،˚47 تا ً45، َ03،˚48 طول شرقی و ً24، َ40،˚36 تاً41، َ03،˚37 عرض شمالی واقع شده است. رودخانه اصلی این محدوده رودخانه قزل اوزن می‌باشد که از ناحیه جنوبی وارد منطقه و از قسمت شمالی خارج می‌گردد. از نظر تقسیمات کشوری حوضه مطالعاتی ماهنشان در شهرستان‌های زنجان و ماهنشان از استان زنجان و شهرستان چاراویماق از استان آذربایجان شرقی واقع شده است (نقشه شماره 1 با عنوان نقشه موقعیت حوضه در استان و کشور). جمعیت آن بر اساس آمار سال1390 برابر 33294 نفر با7245 خانوار شامل آبادی‌های ماهنشان، پری، مشمپا، قره آغاج سفلی و علیا، مهرآباد، دوه یاتاقی کورانلو، اندآباد علیا و سفلی، علی آباد، ساری آغل، سهندآباد، قاضی کندی، علم کندی و... که از مراکز مهم جمعیتی حوضه مطالعاتی می‌باشند. حوضه آبخیز ماهنشان در مسیر ارتباطی اصلی زنجان - ماهنشان واقع شده است. این مسیر در طریق آزادراه زنجان - تبریز به فاصله تقریبی 32 کیلومتر به مسیر انحرافی از جهت غرب که از نوع راه آسفالته فرعی می‌باشد وارد می‌ شویم.

 

مقاله V.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                     نقشه شماره 1: موقعیت حوضه در کشور، استان و شهرستان

 

مقاله VI.                                                                                                                                                                                                                                                                                                               نقشه شماره2 : تصویر ماهواره ای حوضه آبخیز ماهنشان

مقاله VII.               

مقاله VIII.          - روش تحقیق

 روش تحقیق پژوهش حاضر توصیفی- تحلیلی می باشدکه بر پایه اطلاعات کتابخانه ای و میدانی انجام شد. در واقع تعیین توان اکولوژیک منطقه، نیازمند دسترسی به اطلاعات مکانی و توصیفی است، در تحلیل و تلفیق مطالعات پایه به پردازش تصاویر ماهواره ای (ETM+) و (IRS)، تفسیر عکس های هوایی با مقیاس 20000/1 و 40000/1 سازمان نقشه برداری، نقشه های توپوگرافی رقومی 25000/1 سازمان نقشه برداری، نقشه های 50000/1 سازمان جغرافیایی ارتش و همچنین بازدید میدانی پرداخته شد. که در این بین نرم افزار (Arc/GIS) توانایی جمع آوری و پردازش داده های متنوع، دستیابی به خروجی های دقیق وحساب شده مورد نیاز آمایش سرزمین را داشته است. جهت نیل به اهداف نیاز به شناسایی منابع اکولوژیک و جمع آوری داده هایی چون پوشش زمین، طبقات شیب، اقلیم و بارندگی، منابع آب و خاک، فرسایش و تلفیقی از دستورالعمل سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور و منابع بکار برده شده در مدل مخدوم انتخاب و استفاده گردیده است.. دراینتحقیقابتدا با روی‌هم‌اندازی لایه‌های مختلف اکولوژیکی مورد نیاز برای برنامه‌ریزی منطقه (شامل کاربری اراضی، تیپ‌های گیاهی، طبقات شیب، اقلیم، بارش، زمین‌شناسی و ژئومرفولوژی، اجزاء واحد اراضی و تیپ‌های فرسایش که قبلاً تهیه شده بود) در محیط Arc/GIS اقدام به تهیه "واحدهای همگن" (پلیگون‌های همگن) می‌شود کلاسه‌بندی‌های مورد نیاز انجام شده سپس با در نظر گرفتن شرایط منطقه و اهداف طرح، مدل‌های ارزیابی توان اکولوژیکی منطقه به دست آمده که بر اساس آن، نقشه‌های توان اکولوژیکی بخش «برنامه‌های مرتبط با کشاورزی» و «برنامه‌های مرتبط با مراتع و جنگل» به دست آمد.

 

مقاله IX.                  نتایج پژوهش

مقاله X.                     1- فیزیوگرافی و توپوگرافی:

با توجه به وضعیت توپوگرافی و شبکه آبراهه‌های موجود در منطقه، این محدوده مطالعاتی به 4 زیرحوضه آبخیز مجزا به نام‌های M1، M2، M3 و M4 و یک واحد غیر مستقل به نام M-int تقسیم‌بندی شد که از بررسی گزارش  های فیزیوگرافی و توپوگرافی حوضه نقشه های پایه شبکه آبراهه ها، هیپستومتری، طبقات شیب، جهات شیب و وضعیت مدل ارتفاعی (DEM) تهیه و بر اساس تحلیل نقشه ها مشخص گردید که:

-         حوضه ماهنشان یک حوضه کوهستانی با شیب متوسط وزنی 4/21 درصد می باشد که کم‌شیب‌ترین واحد آن Mint با شیب متوسط وزنی 7/9 درصد و پرشیب‌ترین واحد M4-1-2-1-2 با شیب متوسط وزنی 3/31 درصد است.

-          حداکثر ارتفاع حوضه 3298 متر در زیرحوضه M4 و حداقل ارتفاع منطقه 1137 متر در واحد M-int است.

-         شیب‌های 0-12 درصد که مناسب برای توسعه اراضی زراعی است، 35/85171 هکتار معادل 6/36 درصد حوضه را تشکیل می‌دهد. اما متأسفانه توسعه اراضی زراعی در این حوضه از این میزان فراتر رفته و در شیب ‌های بالا نیز زراعت دیم صورت می ‌گیرد.

-         شیب‌های بالای 60 درصد که هیچگونه اقدام اصلاحی برای مراتع آن‌ها نمی‌توان انجام داد، در حدود 9/2 درصد حوضه (37/6732 هکتار) را به خود اختصاص داده است.

-         بالاترین تراکم آبراهه مربوط به زیرحوضه M4-1-int با میزان 2/11 و کمترین آن مربوط به واحد M4-1-2-1-4 با میزان 7/4 می‌باشد. بالاترین شیب آبراهه مربوط به زیرحوضه M4-1-2-1-3 با میزان 5/7 درصد، کمترین زمان تمرکز نیز مربوط به واحد M1-3-int است که 42/0 ساعت می‌باشد. بدین ترتیب واحدهای M4-1-2-1-3 و M4-1-int و M1-3-int با وجود شیب آبراهه بالا، تراکم آبراهه بالا و زمان تمرکز کم از استعداد سیل‌خیزی بالاتری برخوردارند.

 

 

مقاله XI.                       نقشه شماره 3 : وضعیتDEM سه بعدی، جهت و طبقات شیب حوضه آبخیز ماهنشان

 

مقاله XII.              2- هواشناسی: (اقلیم و بارندگی)

با جمع آوری کلیه آمار پارامترهای هواشناسی از قبیل پنج شاخص حرارتی، آمار بارندگی ماهانه وسالانه، حداکثر بارندگی 24 ساعته با استفاده از نرم افزار (SMADA)، تعداد روزهای بارانی بیش از 5-10-15-20 میلیمتر، تعداد روز های یخبندان، حداکثر نم نسبی، تعدادروزهای برفی و بارانی، آمار تبخیر و تعرق، فشار بخار آب، فراوانی و شدت باد، تهیه دوره های ترسالی خشکسالی با بهره گیری از روش (SIAP)، تعیین متوسط بارندگی برای کل حوضه بر اساس تحلیل اطلاعات ایستگاههای سینوپتیک، کلیماتولوژی، تبخیر سنجی وباران سنجی سازمان هواشناسی استخراج و از تجزیه و تحلیل اطلاعات فوق نقشه های منحنی های هم باران سالانه، منحنی های هم دمای سالانه و اقلیم به روش دومارتن تهیه گردید که نتایج آن به شرح ذیل می باشد:

-         میزان بارندگی منطقه به طور متوسط 2/349 میلی‌متر بوده و تغییرات بارندگی در کل حوضه از حداقل 6/280 تا حداکثر 5/432 میلی‌متر متغیر است. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که پتانسیل منطقه برای تراکم پوشش گیاهی خوب است و نیز اجرای برنامه‌های بیولوژیک در منطقه از این نظر با مشکل روبرو نخواهد گردید.

-         نتایج نشان می دهد که 5/61 درصد بارندگی در شش ماهه اول سال آبی رخ داده است و حوضه دارای رژیم بارندگی مدیترانه ای می باشد.

-         دمای متوسط سالانه حوضه نیز 8/9 درجه سانتی‌گراد است. حداقل دما در سردترین ماه سال 5/12- در بهمن ماه در واحد M4-1-2-1-1 و حداکثر دما در گرمترین ماه سال 3/19 درجه سانتی‌گراد در مرداد ماه در واحد M1-int و M4-int بود.

-         میزان تبخیر و تعرق واقعی و پتانسیل منطقه به ترتیب 5/1351 و 5/1237 میلی‌متر بود.

-         از نظر برف ضریب برف در مهر ماه صفر بود و در آبان ماه از خط تراز 3264 متر برف شروع می‌گردد و در ماه‌های دی و بهمن به اوج خود می‌رسید و در فروردین و بعد از آن ضریب برف صفر می‌گردد

-         بررسی جهت و سرعت باد نشان می‌دهد که در 9/48 درصد از مواقع سال باد از نوع آرام بوده و پس از آن بادهای جنوب شرقی و شمال‌غربی از فراوانی بیشتری برخوردار است.

-         اقلیم منطقه مطابق روش آمبرژه از سه اشکوب خشک سرد، نیمه خشک سرد و ارتفاعات تبعیت نموده که مرز تفکیک این اقالیم در ارتفاع 1600 و 2360 متری واقع شده است  و منحنی آمبروترمیک نیز نشان می ‌دهد که منطقه مورد مطالعه دارای دوره مرطوب طولانی بوده که از اواسط مهر ماه آغاز می‌گردد و تا اواسط اردیبهشت ماه ادامه دارد.

 

 

مقاله XIII.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                 نقشه شماره 4 : طبقه اقلیم به روش دومارتن  ونمودار منحنی آمبروترمیک حوضه آبخیز ماهنشان

 

مقاله XIV.           3- زمین شناسی:

منطقه مورد مطالعه از نظر نبوی در زون ساختمانی رسوبی البرز – آذربایجان و طبق نظر اشتوکلین در زون ساختمانی ایران مرکزی واقع گردیده است. سیمای ساختاری منطقه، متأثر از تحولات ساختمانی آلپی و بیش از آلپی است که در مقاطع زمانی پرکامبرین، پالئوزوئیک و سنوزوئیک به صورت فازهای خشکی ‌زایی و کوه زایی منطقه را تحت تأثیر قرار داده ‌اند. بر مبنای مطالعات چینه‌شناسی در این حوضه انواع رخساره‌های آذرین درونی و بیرونی و آذرآواری، متعلق به دوره پالئوژن و به میزان محدوده رخساره‌های رسوبی متعلق به دوره‌های ژوراسیک، کرتاسه، نئوژن و کواترنر بر روی ساختمان‌های چین‌خورده با راستای عمومی NW-SE توسعه و پراکندگی دارند که نتایج بررسی های زمین شناسی در حوضه مطالعاتی به شرح ذیل می باشد:

-         رخنمون‌های سنگی و رسوبی حوضه مطالعاتی بر اساس ژنز، ماهیت پتروگرافی (ترکیب سنگ‌شناسی)، مشخصه‌های ساختی و بافتی و کیفیت اتصال و پیوستگی آن‌ها با یکدیگر به گروه های نهشته‌های تخریبی ناپیوسته با منشاء آبرفتی، نهشته‌های تخریبی کنگلومرایی با درجه پیوستگی متوسط تا ضعیف ، نهشته‌های مارنی، مارنی – آهکی، مارنی – سیلتی، کنگلومرایی، ماسه سنگی و ژیپس دوره‌های مختلف زمین‌شناسی، سنگ‌های آذرین و آذرآواری و همچنین سنگ‌های آهکی ژوراسیک و کرتاسه قابل تفکیک هستند.

-         در این حوضه وسعت سازندهای کواترنری که مناسب برای فعالیت‌های زراعی و توسعه اراضی کشاورزی است، 2/32057 هکتار معادل 8/13 درصد بوده که نشان‌دهنده پتانسیل منطقه برای توسعه زراعی در منطقه می ‌باشد.

-         آبرفت‌های عهد حاضر، تراس‌های رودخانه ‌ای جدید و تراس‌های رودخانه ‌ای قدیمی به دلیل تراکم نسبی پایین و سازند K2، Ji، Js با لیتولوژی ماسه سنگ و شیل از حساسیت بالایی نسبت به فرسایش برخوردارند.

-         از نظر سیل‌خیزی بر اساس نوع سازند، حدود 9/30 درصد از سازندهای حوضه از سیل‌خیزی خیلی زیادی برخوردار هستند.

 

نقشه شماره 5 : زمین شناسی و ژئومورفولوژی حوضه آبخیز ماهنشان

 

مقاله XV.                4- خاکشناسی وتناسب اراضی:

نقشه کاربری اراضی پس از دریافت نتایج آزمایشگاهی نمونه‌های خاک و نتایج حاصله از سایر بخش‌های مطالعاتی (ژئومرفولوژی، زمین‌شناسی، فیزیوگرافی، اقلیم، فرسایش و رسوب، پوشش گیاهی) و تجریه وتحلیل اطلاعات به استناد روش جهانی تجزیه زمین نما Landscape Analysis اراضی حوضه آبخیز ماهنشان به ترتیب به تیپ‌های اراضی Land Form و واحدهای اراضی Land Units و اجزاء واحدهای اراضی Land Components تفکیک و ترسیم شدند .

-         تیپ‌های اراضی بر اساس مشخصات Physiography

-         واحدهای اراضی توسط تقسیمات Geomorphology

-و اجزاء واحدهای اراضی بر اساس خصوصیات Geopedology[5]

که نتایج آن به شرح ذیل تهیه و ارائه شده است:

-در این حوضه تیپ‌های اراضی عبارتند از کوهستان، تپه‌ها، فلات‌ها و تراس‌های فوقانی، دشت‌های رسوبی رودخانه‌ای، دشت‌های سیلابی رودخانه‌ای

-         از نظر گروه هیدرولوژیکی اراضی کوهستانی در گروه هیدرولوژیکی B، C و D، اراضی تپه‌ای در گروه C و D، فلات‌ها و تراس‌های فوقانی در گروه C، بستر رودخانه و اراضی پای کوه‌ها و اطراف رودخانه‌ها در گروه A قرار می‌گیرند.

-         از نظر عمق خاک، فلات‌ها و تراس‌های فوقانی دارای خاک عمیق (120سانتی‌متری)، اراضی کوهستانی دارای عمق خاک صفر تا 90 سانتی‌متر، اراضی تپه‌ای دارای عمق خاک 20 تا 90 سانتی‌متر و بستر رودخانه فاقد خاک می‌باشد.

-         از نظر تناسب اراضی: در قسمت‌هایی از اراضی کوهستانی به دلیل عدم وجود خاک فاقد تناسب برای هرگونه کاربری تشخیص داده شده و حفاظتی می‌باشند. اراضی تپه‌ای و کوهستانی به دلیل محدودیت شیب، توپوگرافی و سنگ و سنگ‌ریزه تنها مناسب برای مرتع و چراگاه می‌باشد، این اراضی برای حیات وحش نیز مناسب می‌باشند. همچنین این اراضی دارای قابلیت احداث باغ و درختکاری نیز بوده و قابلیت توسعه مناطق مسکونی را نیز دارد.

 

 

نقشه شماره 6 : کاربری فعلی و اصلاح کاربری اراضی حوضه آبخیز ماهنشان

مقاله XVI.           5- هیدرولوژی:

به منظور برآورد آبدهی متوسط سالانه حوضه مورد مطالعه، مقادیر محاسبه شده ارتفاع و ضریب رواناب از طریق روش‌های مختلف مورد مقایسه  شد. مقایسه روش ‌ها به اضافه مجموع نتایج حاصل از مقدار ضریب جریان روش نقطه‌ای، بازدید منطقه و نظرات کارشناسی و شرایط هیدروکلیماتولوژیک حوضه نشانگر این نکته است که روش UP2 می‌تواند به عنوان مبنای محاسبه رواناب سالانه زیر حوضه ‌ها در نظر گرفته شود که نتایج آن به شرح ذیل می باشد:

-         بخش مهمی از رواناب به تبعیت از رژیم بارندگی منطقه در ماه‌های دی تا اردیبهشت به وقوع می پیوندد. به طوری که از کل رواناب سالانه 14/234 میلیون متر مکعب، 13/164 میلیون متر مکعب آن یعنی 1/74 درصد رواناب در این ماه‌ها می ‌باشند. این مهم لزوم ارائه برنامه‌ های مدیریتی را در استفاده بهینه از حجم‌های یاد شده در این ماه‌ها ضروری می‌سازد.

بررسی ‌های میدانی و اطلاعات به دست آمده از سیل‌های اتفاق افتاده در حوضه‌های مجاور بیانگر برخورداری این حوضه آبخیز از پتانسیل‌های قابل توجه در تولید رواناب می ‌باشد.با بررسی شیب ناخالص آبراهه ‌های اصلی موجود در زیرحوضه ‌ها می‌توان دریافت که کلیه زیرحوضه‌ های مورد مطالعه را می‌توان به دو بخش کم شیب واقع در اراضی پایین دست حوضه و پرشیب واقع در اراضی بالا دست حوضه تقسیم‌بندی نمود. چنانچه در نظر باشد با اجرای عملیات بیولوژیکی و یا اقدامات سازه‌ای از اثرات تخریبی سیل‌ها کاست می‌بایست بخش اعظم این گونه اقدامات در نیمه بالادست زیرحوضه‌ها انجام شد. انجام عملیات بیولوژیک علاوه بر تأثیراتی که به طور مستقیم بر روی هیدروگراف سیل گذاشته، اثرات مثبت غیرمستقیمی نیز دربردارد. تقویت پوشش گیاهی در این مناطق سبب افزایش نفوذپذیری خاک و به تبع آن کاهش ضریب رواناب در این مناطق می  شود. با توجه به ماهیت زمین‌ساختی این مناطق و به منظور کمک به استقرار پوشش گیاهی و حداکثر پایداری آن انجام عملیات بیومکانیکی در این دو زیرحوضه از اولویت خاصی برخوردار می ‌باشد.

 

مقاله XVII.                                                                                                                                                                                                                                                                                                               نقشه شماره 7 : منابع آبی و شماره منحنی CN حوضه آبخیز ماهنشان

 

مقاله XVIII.    6- پوشش گیاهی:

در تشخیص و تعیین تیپ‌های گیاهی، پوشش گیاهی فعلی، ملاک عمل قرار گرفتند . تیپ ‌های مختلف بر اساس تغییرات عمده در پوشش گیاهی فعلی تعیین و با استفاده از نقشه کاربری اراضی که در آن مراتع و جنگل‌ها از سایر منابع تفکیک می ‌گردند. در نهایت 15تیپ گیاهی تفکیک وبر روی نقشه با کد گذاری مشخص شدند.

-         در حال‌ حاضر حدود 47/179881 هکتار از اراضی‌ حوضه‌ مطالعاتی ماهنشان ‌زیر پوشش‌ مرتع‌ قرار دارند، که‌ حدود 4/77 درصد حوضه‌ می‌باشد.

-         وضعیت‌ مراتع‌ منطقه ضعیف با گرایش منفی تا متوسط با گرایش مثبت ارزیابی شده است. درصد تاج پوشش به طور متوسط 18 تا 47 درصد بوده و میزان تولید علوفه از 126 تا 285 کیلوگرم در هکتار متغیر است.

-         تعداد واحدهای دامی منطقه مطالعاتی 234409 واحد دامی است که از مجموع واحدهای دامی فوق‌الذکر تقریباً تمامی گوسفند و بز و حدود 20 درصد گاو و جمعاً حدود 167833 واحد دامی بیش از 5/3 ماه در مراتع به سر می‌برند. علوفه مورد نیاز 167833 واحد دامی در مدت 5/3 ماه حدود 2/29958 تن علوفه می باشد. از طرف دیگر محاسبات انجام شده از تولید قابل برداشت مرتع در سطح حوضه نشان می ‌دهد که تولید علوفه در طول دوره رویش گیاهی در مراتع مذکور معادل 09/16318 تن و معادل 91417 واحد دامی در مدت 5/3 ماه بهره‌برداری می‌باشد، بنابراین در حوضه ماهنشان کسری علوفه به میزان 1/13640 تن و معادل 76415 واحد دامی وجود دارد به عبارت دیگر در حال حاضر فشار چرا بیش از حد مجاز می‌ باشد.

 

مقاله XIX.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                  نقشه شماره 8 : پوشش گیاهی حوضه آبخیز ماهنشان

 

مقاله XX.               7- فرسایش و رسوب:

با توجه به نقشه ژئومرفولوژی و اجزاء واحد اراضی دراین حوضه 17 تیپ فرسایشی شناسایی و تفکیک شد . نتایج حاصله نشان داد که فرسایش خاک در سطح حوضه وجود دارد به طوری که شّدت آن در نواحی مختلف متفاوت است. خاک با ارزش‌ترین سرمایه هر کشور بوده و عملاً جایگزینی خاک از دست رفته ممکن نمی ‌باشد. بنابر وضعیت فرسایش و رسوب در حوضه، نقشه‌های کلاس رسوب‌دهی و رسوب ویژه تهیه گردید و اطلاعات از نقشه ‌ها رقومی ‌و با استفاده از سیستم GIS استخراج شده است:

-         بررسی میزان فرسایش حوضه نشان می‌دهد که بیشترین میزان فرسایش و رسوب در حوضه مربوط به واحدهای M3-int و M4-1-2-1-1 با فرسایش به ترتیب با مقادیر 10/14 و 85/12 تن در هکتار در سال و میزان رسوب به ترتیب  M1-3-int با فرسایش 64/8 تن در هکتار در سال و رسوب 14/3 تن در هکتار در سال است.

-         کلاس رسوبدهی در هر یک از واحدهای فیزیوگرافی حوزه متوسط تا زیاد می‌باشد.

-         میزان رسوب برآورد شده در سطح حوضه مذکور (21/3 تن در هکتار) با توجه به وسعت حوضه (232474 هکتار) 6/745889 تن (2/573761 متر مکعب) می ‌باشد. که آثار منفی آن پرشدن کانال‌ها، بروز سیل‌ های ویرانگر و کاهش حاصل خیزی خاک می‌باشد. قابل ذکر است 6/745889 تن رسوب فوق‌الذکرحاصل 1729612 متر مکعب فرسایش است که خود برابر با 577 هکتار از بهترین اراضی کشاورزی با خاک زراعی به عمق حدود 30 سانتیمتر می باشد، که از بین رفته است. 17 تیپ فرسایشی در حوضه مشاهده می‌شود. تیپ فرسایشی R 11/0 درصد از سطح حوضه را شامل می‌شود که فاقد خاک بوده و به صورت توده سنگی دیده می‌شود و در نتیجه فرسایش قابل ملاحظه‌ای ندارد. تیپ‌های‌ فرسایشی E1 45/1 درصد از سطح حوضه را شامل می ‌شود که از نظر فرسایشی پایدار می ‌باشد. 3/5 درصد از سطح حوضه را تیپ‌های فرسایشی E2، E3 و E4 می‌باشند که فعالیت فرسایشی کمی دارند، تیپ‌های  E11, E10, E9, E8, E7, E6, E5دربرگیرنده مساحتی معادل 4/68 درصد ازکل سطح حوضه می‌باشند که از نظر فرسایشی دارای فعالیت متوسطی هستند. و 7/24 درصد باقیمانده دربرگیرنده تیپ ‌های فرسایشی  E12، E13،E14،E15 و E16 که ازنظر فرسایشی دارای فعالیت بحرانی می‌باشد. حوضه ماهنشان دارای 4 کلاس رسوب‌دهی می‌باشد. کلاس رسوب‌دهی کم (II)، کلاس رسوب‌دهی متوسط (III)، کلاس رسوب‌دهی زیاد (IV)، کلاس رسوب‌دهی شدید (V). کل رسوب‌دهی سالیانه این حوضه 6/745889 تن برآورد شده است. حدود 3/0 درصد از سطح (603 هکتار) حوضه را کلاس رسوب‌دهی متوسط (III) تا کلاس رسوب‌دهی زیاد (IV) دربر گرفته است که میزان رسوب‌دهی آن‌ها کمتر از 12/1 مترمکعب در هکتار است.

 

مقاله XXI.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                  نقشه شماره 9 : شدت و تیپ فرسایش حوضه آبخیز ماهنشان

 

مقاله XXII.        -بحث و نتیجه گیری

عدم آگاهی مردم منطقه و فقر مالی و مدیریت نامناسب باعث بهره‌برداری بیش از حد از مراتع منطقه شده و نابودی مراتع خود باعث کاهش بهره‌وری دام و کاهش بیشتر عایدی مردم منطقه می‌شود. بنابراین توسعه بخش کشاورزی از طریق تغییر کاربری هایی که خارج از توان اکولوژیکی حوضه می باشد نه تنها موجب بهبود وضعیت اقتصادی مردم ساکن منطقه نمی شود بلکه به علت کوهستانی بودن منطقه و فرسایش ناشی از عوامل طبیعی و تخریب مراتع و تبدیل آن به اراضی دیم و عدم تعادل دام و مرتع باعث کاهش بازدهی محصولات کشاورزی و دامپروری و در نهایت موجب عدم بازدهی اقتصادی ساکنان منطقه می گردد که نتیجه آن کاهش سطح درآمد ناشی از کشاورزی و دامداری و تخریب بیشتر منابع طبیعی و محیط زیست، افزایش مهاجرت و متروکه شدن مناطق مسکونی روستایی و ناامنی را در بر خواهد داشت.

متأسفانه مردم منطقه در قسمتهای کوهستانی و پرشیب حوزه نیز به زراعت پرداخته اند. بررسی وسعت اراضی زارعی دیم و آبی منطقه نشان می دهد که این اراضی 67904.83 هکتار را به خود اختصاص داده اند در حالیکه مقایسه نقشه کاربری های فعلی حوزه با نقشه قابلیت اراضی حاکی از آن است که قابلیت منطقه برای زراعت 41489.85 هکتار می باشد. علاوه بر تجاوز مردم به حریم مراتع و تبدیل آن‌ها به اراضی زراعی کم بازده، قسمت‌هایی از اراضی کوهستانی و تپه‌ای منطقه که دارای شیب بالایی هستند، با وجود عدم تناسب برای هرگونه کاربری، در حال حاضر به مرتع اختصاص داده شده‌اند که این اراضی از نظر آبخیزداری می‌بایست تحت قرق دائمی و حفاظت قرار گیرند. بنابراین نه تنها مردم منطقه به حریم مراتع تجاوز و به زراعت در اراضی نامناسب پرداخته اند، بلکه از مراتع نیز به صورت نامناسب به واسطه ورود زودهنگام دام به مرتع، چرای شدید و دیر خارج شدن دام از مرتع،  بهره برداری می کنند بطوری که وضعیت مراتع منطقه ضعیف تا متوسط با گرایش منفی ارزیابی شده است که بر این اساس لزوم اجرای سریعتر برنامه های مدیریت مراتع را نشان می دهد.  بنابراین همانطور که ذکر گردید علاوه بر عوامل انسانی و بهره‌برداری‌ های غیر صحیح در حوضه که باعث تخریب مراتع و در نتیجه افزایش فرسایش گشته است، عوامل محیطی نیز در شدت فرسایش حوضه مؤثر بوده‌اند که از این میان می‌توان به قرارگیری سازندهای حساس به فرسایش بر روی شیب‌های بالا اشاره کرد که در زمان بارندگی باعث ایجاد فرسایش بالا در منطقه می‌شود. لذا با توجه به بررسی های صورت گرفته برای اراضی کشاورزی، مرتعی و جنگلی منطقه برنامه‌ریزی هایی بصورت ذیل پیشنهاد می‌شود:

 

مقاله XXIII.     1- توان اکولوژیکی حوضه در بخش اصلاح کشاورزی

با توجه به بررسی  های صورت گرفته مشخص شد که اراضی کشاورزی منطقه شامل باغات و اراضی زراعی آبی و دیم است. با بررسی بانک اطلاعاتی حاصله از پلیگون‌های همگن و با در نظر گرفتن شرایط منطقه و اهداف طرح، اراضی کشاورزی که از نظر بهره‌برداری نامناسب تشخیص داده می‌شوند، تفکیک شده و برای آنها برنامه‌ریزی صورت می‌گیرد. یکی از مسائلی که بهره‌برداری از اراضی زراعی را با مشکل مواجه می‌سازد، زراعت در سطوح شیب‌دار، زراعت در بستر سیلابی رودخانه و مناطقی با حساسیت نسبتاً بالا به فرسایش است که در این حوضه قابل مشاهده است. با این حال خوشبختانه مردم منطقه چند سالی است که شروع به بهبود شیوه کشاورزی خود نموده‌اند. تغییراتی که در بین کشاورزان حوضه قابل مشاهده است، عبارتست از: تغییر زراعت دیم به باغداری (نهال‌کاری دیم). به منظور بررسی اراضی کشاورزی حوضه ابتدا پلیگون‌های همگن مورد بررسی قرار گرفتند. ، قسمتی از اراضی زراعی دیم و آبی منطقه بر روی شیب بالای 12 درصد قرار گرفته‌اند. این اراضی می‌بایست تغییر کاربری داده شده و یا اصلاح شخم در آنها صورت بگیرد. سایر اراضی زراعی که فاقد مشکل هستند جزء اراضی زراعی مجاز تفکیک گشته‌اند.

-         در این حوضهباغات به دو نوع مثمر و غیر مثمر دیده می‌شود که سطح باغات مثمر منطقه نسبت به باغات غیر مثمر بیشتر بوده و متمرکز می‌باشد. البته به منظور بهتر شدن وضعیت باغات منطقه توجه به دو نکته ضروری است: یکی تراس‌بندی اراضی پر شیب است که این امر در کاهش فرسایش و حفظ خاک حاصل‌خیز بسیار مفید می‌باشد و دوم: مساله آبیاری باغات است که بهتر است از روش‌های نوین آبیاری که در آنها آب کمتری به هدر می‌رود، استفاده گردد.

-         اراضی زراعی دیم وآبی مجاز،اراضی زراعیبا شیب کمتر از 12 درصد که در مناطق حساس فرسایشی احداث نشده باشند را اراضی زراعی مجاز می‌نامیم. البته وسعت کمی از این اراضی دارای درصد سنگ و سنگ‌ریزه زیادی هستند که کشاورزان ناگزیر از جمع‌آوری این سنگ‌ها می‌باشند. با وجود این که این اراضی جزء اراضی زراعی مجاز بوده و یعنی نیازی به تغییر کاربری ندارند، اما از آنجا که فرسایش سطحی در بیشتر این مناطق زیاد است، لذا لازم است تا اصول صحیح زراعی در مورد این اراضی بکار رود و سیستم آبیاری نیز در اراضی آبی منطقه اصلاح گردد.

-         تبدیل زراعت آبی غیر مجاز به زراعت باغ در قالب سیستم تراس‌بندی، این اراضی تنها زمانی مشکل فرسایشی ایجاد نمی‌کنند که شخم آنها در جهت عمود بر شیب بوده باشد. متأسفانه بیشتر اراضی آبی منطقه در شیب‌های بالا احداث شده‌اند و بیشتر این مناطق در جهت شیب شخم می‌خورند.

-         تبدیل دیمزارهای غیرمجاز (کم بازده) به باغ یا علوفه کاری، این اراضی که اغلب به دلیل فرسایش زیاد کم بازده شده‌اند، به دیمزارهای کم بازده معروف هستند. به خصوص در مورد دیمزارهایی که شیب آنها بالای 30 درصد بوده باشد. این اراضی تنها زمانی مشکل فرسایشی ایجاد نمی‌کنند که شخم آنها در جهت عمود بر شیب بوده باشد که متأسفانه در بیشتر این مناطق در جهت شیب شخم خورده‌اند. برای این اراضی که وسعت آن در کل حوضه 41/30919 هکتار است، دو برنامه در نظر گرفته شده است.

-        برای دیمزارهایی با شیب 12 تا 30 درصد، تبدیل به باغات دیم در قالب سیستم بانکت‌بندی به خصوص با توجه به استقبال مردم منطقه، به بادام یا انگورکاری دیم.

-        برای دیمزارهایی با شیب بیش از 30 درصد، تبدیل به علوفه‌کاری

-        قسمتی از اراضی زراعی دیم و آبی منطقه 16/23439 هکتار در شیب‌های بین 5 تا 12 درصد قرار گرفته‌اند، این اراضی که اغلب به دلیل انجام شخم در

-        جهت شیب خاک آن شسته شده و منجر به فرسایش خاک می ‌گردد. بایستی اصلاح شخم گردد. با این برنامه‌ها با توجه به عدم نیاز به شخم هر ساله، تا حد زیادی فرسایش اراضی کاهش یافته، ضمن این که درآمد بیشتری نصیب بهره‌ برداران می‌شود.

-         

 

مقاله XXIV.                                                                                                                                                                                                                                                                                     جدول1 توان اکولوژیکی حوضه آبخیز ماهنشان در بخش کشاورزی به تفکیک واحدهای فیزیوگرافی (هکتار)

برنامه‌ها   زیر حوضه ‌ها	اراضی باغات	اصلاح شخم	تبدیل زراعت آبی غیرمجاز به زراعت باغ درقالب سیستم تراس‌بندی	برنامه‌های دیمزارهای کم بازده		اراضی زراعی دیم وآبی مجاز
				بانکت‌بندی و احداث باغ	علوفه کاری
M1-1-1	248/77	368/22	107/30	1053/13	237/76	469/077
M1-1-int	170/263	270/591	449/14	380/55	6/77	868/617
M1-2	102/457	045/1129	24/61	676/45	124/50	338/238
M1-3-1	631/112	263/583	-	1092/27	37/08	-
M1-3-int	79/52	300/818	30/69	286/09	0/12	327/297
M1-int	-	657/676	151/45	418/28	0/13	732/913
M2	32/622	1253/648	-	938/70	185/56	227/357
M3-1-1-1-int	243/792	506/054	13/98	261/25	852/39	938/142
M3-1-1-2	201/788	1112/474	3/28	139/87	1008/34	32/387
M3-1-1-3	300/818	756/212	-	140/61	318/42	6/786
M3-1-1-int	92/938	225/29	223/82	80/15	170/66	1194/477
M3-1-2	63/732	669/113	0/05	69/61	728/90	6/107
M3-1-3-1	16/23	471/295	17/98	302/56	1047/83	104/659
M3-1-3-2	122/812	927/216	-	505/13	1515/89	1503/555
M3-1-3-int	12/4	927/216	46/63	239/61	196/94	557/969
M3-1-int	23/015	294/823	220/61	299/36	532/98	471/825
M3-int	-	527/183	39/75	361/89	41/86	296/363
M4-1-1	349/471	1204/108	0/12	531/43	1346/45	459/928
M4-1-2-1-1	55/148	191/608	-	521/38	610/13	-
M4-1-2-1-2	83/189	531/104	-	2726/38	934/36	-
M4-1-2-1-3	0.819	886/555	-	662/57	1848/63	-
M4-1-2-1-4	27/222	7879/445	-	295/06	1322/44	4/79
M4-1-2-1-int	145/388	711/793	67/17	732/94	1071/65	252/164
M4-1-2-int	36/128	2081/212	38/74	401/39	698/87	332/033
M4-1-int	-	456/174	46/39	278/46	29/68	749/318
M4-2-1	-	3979/822	-	1074/47	1074/85	432/007
M4-2-int	8/258	260/354	0/03	310/91		299/18
M4-int	-	46/123	54/86	159/83	4/95	609/446
M-int	-	19/982	-	30/95		873/341
مجموع	2815/623	23439/56	1536/61	14971/27	15948/14	12087/976
درصد	1.3	10.1	0.7	86/6	44/6	5.2

 

 

مقاله XXV.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                نقشه شماره 10 : توان اکولوژیکی حوضه در بخش اصلاح کشاورزی حوضه آبخیز ماهنشان

 

مقاله XXVI.     2- توان اکولوژیکی حوضه در بخش اصلاح مراتع و جنگل ها

مراتع منطقه شامل مراتع فقیر تا مخروبه و همچنین پوشش درختان جنگلی بصورت پراکنده می باشند. در این بخش با بررسی بانک اطلاعاتی حاصله از پلیگون‌های همگن و با در نظر گرفتن شرایط منطقه و اهداف طرح، مناطق جنگلی و مراتع که از نظر بهره‌برداری نامناسب تشخیص داده می‌شوند، تفکیک شده و برای آنها برنامه‌ریزیهایی بصورت ذیل پیشنهاد می‌شود.

-         قرق دائم (حفاظتی) اساساً برنامه قرق حفاظتی با سه هدف کاهش میزان فرسایش شدید حوضه، بهبود وضعیت پوشش مرتعی در مراتعی که تخریب یافته‌اند و حفاظت از گونه‌های زیستی گیاهی و جانوری در نظر گرفته می‌شود. لذا می‌بایست کلیه اراضی مرتعی با شیب بالای 60 درصد، مناطق کوهستانی که به خصوص دارای گونه‌های حفاظتی جانوری و گیاهی نیز باشند و مناطقی با فرسایش شدید مانند گالی‌های پر وسعت، مناطقی با خطر لغزش بالا و مناطق مارنی و خیلی حساس به فرسایش و اراضی صخره‌ای برای این برنامه در نظر گرفته شود.

-         قرق بلند مدت این برنامه با هدف کاهش میزان فرسایش در مناطق با حساسیت زیاد به فرسایش در نظر گرفته شده است. فرسایش در این اراضی به اندازه‌ای شدید نیست که مجبور به قرق دائم شویم اما وجود قرق 10 ساله مفید خواهد بود.

-         برنامه کپه کاری با هدف بهبود وضعیت پوشش مرتعی در مراتع ضعیف و خیلی ضعیف در شیب‌های پایین‌تر در نظر گرفته شده است. برای این برنامه، اراضی مرتعی با وضعیت ضعیف و خیلی ضعیف با شیب 30-12 درصد و عمق خاک بیش از 30 سانتی‌متر در نظر گرفته شد. همچنین از نظر زمین‌شناسی جزء سازندهای حساس به فرسایش که ناتراوا هستند نبوده و در بستر رودخانه نیز نباشد.

-         بذرپاشی با هدف بهبود وضعیت پوشش مرتعی در مراتع ضعیف و خیلی ضعیف در شیب‌های بالاتر در نظر گرفته شده است. برای این برنامه، اراضی مرتعی با وضعیت ضعیف و خیلی ضعیف با شیب 30-60 درصد (S3) و عمق خاک بیش از 20 سانتی‌متر در نظر گرفته شد. همچنین از نظر زمین‌شناسی جزء سازندهای حساس به فرسایش که ناتراوا هستند نبوده و در بستر رودخانه نیز نباشد.

جدول2گونه‌های مناسب جهت اجرای طرح‌های کپه کاری و بذرپاشی

گونه	نام فارسی
Agropyronintermedium	علف گندمی
Bromus tomentellus	علف پشمکی
Secale  montanum	چودار کوهی
Festuca  ovina	فستوکا
Medicago sativa	یونجه زراعی

-         مدیریت چرا در مراتعی از حوضه که برنامه‌ای برای آن در نظر گرفته نشده است، برنامه مدیریت چرا اعمال می‌شود. این بدان معنی نیست که سایر اراضی از این برنامه مبرا هستند بلکه سایر مراتع نیز پس از اجرای برنامه اصلاح مراتع و گذشت مدت زمان قرق موقتی آنها، برنامه مدیریت چرا برای آنها اعمال خواهد شد. در حال حاضر با توجه به وضعیت فعلی مراتع برنامه مدیریت چرا با اجرای سیستم‌های چرای تناوبی - استراحتی در نظر گرفته می‌شوند.

-         عملیات جنگل‌داری، جنگل‌های منطقه عمدتاً از گونه ارس بوده که در ارتفاعات سنگی و بالا قرار دارند. برای این مناطق برنامه جنگل‌داری ارائه می‌گردد که شامل برنامه خروج دام از جنگل می باشد.

 

 

 

مقاله XXVII.                                                                                                                                                                                                                                                                                     جدول 3توان اکولوژیکی حوضه آبخیز ماهنشان در بخش اصلاح مراتع و جنگلها به تفکیک واحدهای فیزیوگرافی (هکتار)

برنامه‌ها زیرحوضه ها	قرق		بذرپاشی	کپه‌کاری	مدیریت چرا	عملیات جنگل‌داری
	قرق و حفاظت از حیات وحش	قرق بلند مدت
M1-1-1	429/175	683/275	2558/12	2667/84	1247/52
M1-1-int		4145/619	157/22	665/83	2476/63
M1-2		1990/263	1482/42	2143/47	3160/24
M1-3-1	19/125		524/87	1807/16	2648/32
M1-3-int	0/363	642/38	127/88	502/13	2134/12
M1-int	1/964	6071/987	13/34	264/25	553/04
M2	39/835	1458/16	94/73	256/25	3912/02
M3-1-1-1-int	460/235	1676/378	2200/99	1828/71	1920/53
M3-1-1-2	207/785		1471/29	1586/31	1316/56
M3-1-1-3	235/358		1069/72	1018/30	550/21
M3-1-1-int	828/249	972/019	2347/05	1993/48	1163/44	432/075
M3-1-2	467/381		1395/03	2234/60	2252/53
M3-1-3-1	63/744	0/045	541/07	960/83	889/34
M3-1-3-2	46/375		1059/48	2496/22	3099/45
M3-1-3-int	2/331	299/54	231/63	526/72	1101/21
M3-1-int	244/162	1348/511	985/03	1409/46	2162/10	674/387
M3-int	1020/5	1014/678	428/39	351/28	4917/17	815/909
M4-1-1	65/875	692/438	33/13	164/85	3801/11
M4-1-2-1-1	1064/559				7016/72
M4-1-2-1-2	458/288				5622/08
M4-1-2-1-3	182/927				2874/29
M4-1-2-1-4					1068/23
M4-1-2-1-int	369/191		400/17	543/48	5137/25
M4-1-2-int	33/501	1592/382	62/87	459/70	2128/92
M4-1-int	101/594	6170/374		12/56	183/17
M4-2-1		2566/419			312/47
M4-2-int		3768/349
M4-int	97/814	3998/505	62/11	394/39	1363/21
M-int		5502/612	2/33	32/09	1241/41
مجموع	6440/331	44593/934	17248/87	24319/91	66253/31	1922/371
درصد	2/8	19/2	7/41	10/46	28/49	0/8

 

 

مقاله XXVIII.                                                                                                                                                                                                                                                                                                       نقشه شماره 11 : توان اکولوژیکی حوضه در بخش اصلاح مراتع و جنگلها در حوضه آبخیز ماهنشان

 

 

 

مهمترین مشکلات موجود در حوضه ماهنشان تراکم دام و چرای بی‌رویه و عدم رعایت اصول مرتع‌داری، رخنمون سنگی، وجود 30% سطح اراضی منطقه بصورت بدلند Bad land از جنس مارن و گچ فرسایش یافته است، بنابراین با توجه به موارد مطرح شده جهت بهبود اوضاع مراتع، جنگل ها و کشاورزی حوضه استفاده از موارد ذیل پیشنهاد می گردد :

-         جهت افزایش راندمان بخش کشاورزی و باغداری احداث استخرهای ذخیره آب جهت جلوگیری از هدر رفت آب و تغییر شیوه های آبیاری سنتی به روش مدرن و تحت فشار (قطره ای) پیشنهاد می گردد.

-         به منظور آشنا کردن دامداران و کشاورزان منطقه به اهمیت مراتع و نقش آن‌ها در جلوگیری از سیل و تغذیه آب‌های زیرزمینی و تأمین آب چشمه‌ها که خود بهره‌برداران آن می‌باشند، آموزش آن‌ها به حفظ این سرمایه همراه با اصول صحیح دامداری و کشاورزی، و با اجرای سیستم‌های چرایی و مدیریت درست مراتع و آشنا کردن مردم منطقه با عملیات آبخیزداری می‌بایست کلاس‌های آموزش و ترویج در منطقه صورت گیرد.

-         برای بهبود اوضاع مراتع منطقه لازم است تا برنامه‌های بیولوژیک و اصلاح مراتع را اجرا نمود. خوشبختانه از آنجا که بارندگی در منطقه مناسب است، از نظر اجرای برنامه‌های پیشنهادی مشکلی در این زمینه وجود نخواهد داشت. لذا برای این حوضه برنامه‌های کپه‌کاری و بذرپاشی پیشنهاد می‌گردد. اجرای این برنامه علاوه بر بهبود پوشش گیاهی منطقه، کاهش میزان فرسایش، کمک به نفوذ آب و کاهش میزان رواناب، باعث افزایش میزان تولید علوفه مرتعی شده و کمبود علوفه دام را در زمانی که قسمتی از منطقه تحت قرق قرار می‌گیرند تا حدی بهبود می‌بخشد. لازم به ذکر است که مراتعی که تحت برنامه‌های اصلاحی قرار می‌گیرند، باید به مدت دو سال قرق موقتی شوند.

-         قسمتی از مراتع منطقه در شیب‌های بالای 60 درصد قرار دارند و نیز قسمتی از مراتع منطقه که دارای فرسایش شدید هستند، می‌بایست تحت قرق حفاظتی (دائم) یا قرق طولانی مدت 5 ساله قرار گیرند.

-         از آنجایی که نمی‌توان و نباید کل اراضی مرتعی منطقه را تحت عملیات قرار داد و این از نظر اقتصادی نیز به صرفه نخواهد بود، لذا سایر مراتعی که تحت برنامه‌ای قرار نمی‌گیرند باید سیستم چرای تناوبی استراحتی را برای آن‌ها پیاده نمود.

-         از آنجا که اراضی با شیب‌های بالای 12 درصد تناسب زراعی نداشته و باعث افزایش فرسایش و کاهش حاصلخیزی خاک می‌شود، پیشنهاد می‌شود تا اراضی زراعی با شیب بالای 12 درصد به زراعت باغ یا علوفه‌کاری تبدیل شود.

 

 

 

مراجع

Refernces:

1- Adhami mojarad,M,2007. Comparison of three methods to evaluate natural resources. Master's Thesis. Department of natural resources . University of Tehran.120pp.

2- Afrooz, A. 1997. Sustainable agricultural development Researches. Publications Planning & Economic Research Institute. First printing.400pp.

3- Aurger, P. 2000. Aggregation and emergence in ecological modeling, Ecol Model., Vol.127, pp.11-20

4- Brazier, A.M., (1998), Geographic Information system: A consistent approach to land use planning decisions around hazardous installations, Jour.Hazardous Materials, Vol. 61, pp.355-361

5- Dasman,r.f. 1984. Environmental Conservation. 5th ed. J. Wiley and sons. Newyork. 486 PP.

6- Babapour, M. and Khorasani Alamdari, M, 2013. Ecological capability evaluation Valley to invest in Aq tea tourism in the province of Gilan. Place of publication. International Conference on landscape ecology Iran.

7- Bagheri bodaghAbadi, M. 2008. Applications land evaluation and land use planning. eyelids Publishers, 300pp.

8- Tofigh, F ,2005. Land use, global experience and adapt it to the current situation in Iran. Iran's Center for the Study and Research of Urban Development and Architecture Publishers, 300pp.

9- Sarvar, R .2005. Applied geography and land use. Samt Publishers, 252pp.

10-  Adhami mojarad,M,2007. Comparison of three methods to evaluate natural resources. Master's Thesis. Department of natural resources . University of Tehran

11- SHakuie, H,1999. New ideas in philosophy, geography (Volume I). Gitashenasi publications. second edition,356pp.

12- GHorbani, R, 2009. General ecology. Publications University of Mashhad. First Edition.344pp.

13- HoshmandFiroozabadi, F. 1996. National Park Bamou User ecological capability evaluation for eco-tourism industry development. National Conference on Tourism and Travel

14- Kassas. M. 1995. Desertification: a general review. J.Arid environ. No. 30: 115 28.

15- Land. 1987. Final Report: world commission on environment and Development. Land 8(2): 2-3.

16- Mann. R. 1987. Development and teh sahel disaster: The case of the Gandia. the Ecologist. 17 (2): 84-90.

17-  Masoudi,M,Jokar,p,Sadeghi,M.2015. Ecological capability evaluation of industrial, rural and urban development in Darab,journal of ecosystem  natural of Iran .6(3)49-58.

18- Miller, G. T. Environmental Resource Managment. Wadworth pub. C. 592 PP.                                                    

19- Makhdoom, M, 2001. Cornerstone Land Surveying. Tehran University Publishers, 259pp.

20- Motiei Langrood and colleagues ,2009. modeling ecological capability in terms of agricultural applications and rangeland using Fuzzy AHP in GIS environment by using ecological potential in GIS, (Case Study Marvdasht city), . Journal of land use, 16: 125-148.

21- Montgomery,B, Dragićević,S, Dujmović, j & Schmidt.B ,2016. A GIS-based Logic Scoring of Preference method for evaluation of land capability and suitability for agriculture.  Computers and Electronics in Agriculture.124(340-353)PP

22- Norozi,A,Nori.H,Kiani,S, 2010. Evaluation of Environmental Capability for Agricultural Development. Journal of Rural Resech,s.2(91-116)

23- Rossiter,D.G, 1996. A theorical fram work for land evaluation Geoderama 72: 165-190.