تعداد نشریات | 418 |
تعداد شمارهها | 9,987 |
تعداد مقالات | 83,495 |
تعداد مشاهده مقاله | 76,810,027 |
تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 53,906,631 |
السیاق وأثره فی تأصیل نظریة التصویر الفنّی؛ دلالة المفردة القرآنیة نموذجاً | ||||||||||||||||||||||||||||||||
إضاءات نقدیة فی الأدبین العربی و الفارسی | ||||||||||||||||||||||||||||||||
مقاله 1، دوره 7، شماره 28، فروردین 2018، صفحه 67-59 اصل مقاله (5.26 M) | ||||||||||||||||||||||||||||||||
نوع مقاله: علمی پژوهشی | ||||||||||||||||||||||||||||||||
نویسندگان | ||||||||||||||||||||||||||||||||
محمود شکیب انصاری* 1؛ غلامرضا کریمی فرد2؛ محمد کبیری3 | ||||||||||||||||||||||||||||||||
1أستاذ الأدب العربی بجامعة شهید تشمران أهواز، إیران | ||||||||||||||||||||||||||||||||
2أستاذ مشارک فی الأدب العربی بجامعة شهید تشمران أهواز، إیران | ||||||||||||||||||||||||||||||||
3طالب مرحلة الدکتوراه بجامعة شهید تشمران أهواز، إیران | ||||||||||||||||||||||||||||||||
چکیده | ||||||||||||||||||||||||||||||||
تجلّت فکرة التصویر الفنّی فی النقد العربی المعاصر کمحاولة لعرض نظریة أدبیة أصیلة ترجع أصولها إلی دراسات وبحوث إسلامیة وعربیة قدیمة. وبالرغم من أصالة الفکرة وعلمیة النظریة فإنّ الباحث الإسلامیّ والعربیّ قلمّا یتنبّه إلی السیاق کمکوِّن أساسی للتصویرالفنّی ممّا یساعد علی إثبات الفکرة کنظریة أدبیة إسلامیة. وقد انطلق هذا البحث محاولاً لإثبات جزء أساسی من فکرة التصویر الفنّی؛ یتمثّل فی علاقة السیاق بآلیّات التصویر الأدبی وعناصره، وذلک من خلال إجراء دراسة فی لغة القرآن الکریم ومفرداته باعتبارها خیر مادّة توفّرت فیها مظاهر التصویر الفنّی وملامحه. وقد کشفت الدراسة عن علاقة تفاعلیِّة متواصلة بین الدلالة اللغویة للمفردة ودلالتها التصویریة التی ینتجها نظام متناسق من السیاق اللغوی وسیاق الموقف. وأنّ هذه العلاقة تقع فی تفاعل مستمر ینطلق من مرحلة توظیف الدلالة اللغویة للمفردة القرآنیة حتی تحویلها إلی دلالة تصویریة تنشأ عن دلالات انـزیاحیة، أو إیقاعیة، أو إیحائیة. | ||||||||||||||||||||||||||||||||
کلیدواژهها | ||||||||||||||||||||||||||||||||
القرآن الکریم؛ التصویر الفنی؛ الدلالة؛ السیاق | ||||||||||||||||||||||||||||||||
اصل مقاله | ||||||||||||||||||||||||||||||||
ترجع أصول فکرة التصویر الفنّی إلی معرکة النقاد والبلاغیین فی الفصل بین اللفظ والمعنی أو بین الشکل والمضمون فی العمل الأدبی، ویبدو ذلک ابتداءاً من الجاحظ (ت 255) وانتهاءاً إلی ابن رشیق القیروانی (ت413) . فجاءت أحکامهم التی أصدروها علی الأعمال الأدبیة، ناقصة لاتکاد تُبین عن جوهر العمل الأدبی. وذلک أنّهم لم یَعوا بالعلاقة الوثیقة بین الصورة المکوَّنة من الألفاظ والمعانی، وبین السیاق الذی یربط بینهما لیَحدُث بذلک صورة فنیة تُعبّر عن القیم الفنیة والشعوریة فی النص الأدبی. وقد کانت فکرة "النظم" التی کشفها عبدالقاهر الجرجانی (ت471) هی الفکرة التی تمکنت من القضاء علی تلک الثنائیة فی الفصل بین اللفظ والمعنی. وذلک أنّها اعتمدت علی العلاقة المتولِّدة بین اللغة والفکرة، وهی علاقة ینتجها إطار متناسق من السیاق. فـاللفظ «لایُحکم علیه بمزیة أو قُبح وإنّما یُحکم علیه بذلک وهو مرتّب و مؤلَّف مع غیره داخل السیاق.» (الجرجانی، لاتا: 8) وقد کانت آراء الجرجانی فی نظریة النظم هی النواة لِما استقر علیه فیما بعد المصطلح النقدی الأصیل للتصویر الفنی لدی المحدثین. فظهر من الباحثین والنقّاد الإسلامیّین أمثال العقّاد وسید قطب؛ إذ سجّلا القواعد العامّة لفکرة التصویر الفنّی. علی أنّ إضافات سید قطب کانت متفردة وکان جهده مبتکراً حیث کشف عن سمات موحّدة للتصویر الفنی فی الأدب عامّة وفی القرآن الکریم خاصّة. ثمّ إنّ اتّساع فکرة التصویر الفنیّ وعمومها قد صرف الباحثین ومنهم سید قطب عن التطرُّق إلی تبیین آلیّات الفکرة بجزئیّاتها الأساسیة والمکوِّنة للتصویر الفنّی. واکتفوا ببیان أهمیة تلک الآلیّات دون تبیین لها ضمن دراسة مستقلّة تکشف عن علاقتها وتماسکها فی إحداث الصور الفنیة. فی حین أنّه یمکننا أن نعتبر السیاق أهمّ آلیات التصویر الفنّی ومکوِّناته الأساسیة؛ إذ یسهم فی تکوین الصور الفنیة إسهاماً فاعلاً لایمکن إغفاله. بناء علی ذلک اعتنت هذه الدراسة اعتماداً علی المنهج الوصفی – التحلیلی بالکشف عن أثر السیاق فی تکوین الصور الفنیة فی القرآن الکریم من خلال دراسة لدلالات المفردة القرآنیة التی تتَّسم بفاعلیة وإمکانیة فی تصویر المعانی القرآنیة تصویراً أدبیّاً فنّیاً. وقد وقع اختیارنا علی أهمّها، وهی الدلالات الإیقاعیة، والمجازیة، والإیحائیة. أسئلة البحث أمّا المسألة الأساسیة التی یجدر أن نسلّط الضوء علیها فتتجسّد فی الردّ عن سؤالین أساسین هما: أوّلاً: هل من الممکن أن تکون المفردة القرآنیة الواحدة ذات إمکانیة تصویریة تعرض صورة أو صوراً فنّیة؟ و الآخر: ما أثر السیاق فی تحویل المفردة القرآنیة الواحدة من مفردة ذات دلالة لغویة إلی مفردة ذات دلالة تصویریة؟ فرضیة البحث یمتاز النّص القرآنی بتخیّر الألفاظ وانتقائها للکشف عمّا لها من قوّة تعبیریة من خلال دلالتها الإیقاعیة، والمجازیة، والإیحائیة حیث ینشأ من ذلک تصویر أدبیّ یعبّر عن المعنی القرآنی تعبیراً فنّیاً. ویؤدّی السیاق دوراً فاعلاً فی تکوین التصویر الفنّی فی القرآن الکریم؛ یتمثّل من جهة فی الحثّ علی انتقاء وتوظیف ألفاظ ذات دلالات تصویریة، ومن جهة أخری یعمل علی إظهار وتبیین تلک الدلالات التصویریة فی القرآن الکریم. الدراسات السابقة قد تمّت دراسات وبحوث أساسیة تطرّقت إلی تبیین مظاهر التصویر الفنّی وملامحه إلّا أنّها قلّما اعتنت بتبیین أثر السیاق وفاعلیّته فی تکوین الصور الفنیّة، ولم یفرد أصحابها بحثاً مستقلّاً لدراسة هذا الموضوع دراسة تکشف عن أهمیة السیاق ودوره الریادی فی خلق وتوظیف الصور الفنیة فی القرآن الکریم. وإلیک أهمّ هذه الدراسات: "التصویر الفنی فی القرآن " لـ"سید قطب": تُعتبر هذه الدِّراسة من أولی المحاولات فی دراسة الصور الفنیة علی أساس نظرة جدیدة وتحلیل طریف؛ إذ ینبذ سید قطب فی تحلیله للتصویر الفنی فی القرآن الکریم کلّ أسالیب القدماء فی دراستهم القائمة علی أساس الأصول المنطقیة والعقلیة الجافّة والبعیدة عن روح الأدب والتذوّق الأدبی. وبناءاً علی هذا نجده یعتبر الإیقاع، والخیال، والعاطفة، وکلّ طاقات اللغة عنصراً فی تکوین التصویر الفنی. وهو بهذا قد أبدع طریقة ومنهجاً جدیداً فی دراسة وتحلیل الصور الفنیّة فی الأدب العربی. "نظریة التصویر الفنی عند سید قطب" لـ "صلاح عبدالفتاح الخالدی": وهی دراسة تسعی لتحلیل نظریة التصویر الفن. فقد اعتبر الخالدی "سید قطب" أوّل من طرح أصول هذه النظریة فی کتابه "التصویر الفنی فی القرآن"؛ حیث سجّل "سید قطب" فیها القواعد العامة للجمال الفنی فی القرآن الکریم والسمات الموحدة له. إلّا أنّه لم یتطرّق إلی دراسة لجمیع الصور الفنیة فی القرآن دراسة ممنهجة تطبیقیة. "التصویر الفنی فی القرآن دراسة تحلیلیة فی جهود الباحثین" لـ "جبیر صالح القرغولی": و قد تناول فیه الباحث موضوع التصویر الفنی والمقصود منه، ثُمَّ شَرحَ أُسس نظریة التصویر الفنی فی القرآن الکریم من حیث نشأتها وتطورها، وأشار إلى سبق الأستاذ سید قطب لإبراز هذه النظریة فی مقالاته التی بدأت منذ عام 1939م حتى ظهرت فی کتابه"التصویر الفنی فی القرآن" فی 1945م. "وظیفة الصورة الفنیة فی القرآن الکریم" لـ"عبدالسَّلام أحمد الرَّاغب": یتّجه الدکتور عبدالسلام الراغب فی دراسته هذه إلی التوکید علی الجانب الوظیفی للصورة الفنیة فی القرآن الکریم.فیری أنّ کلّ صورة فنیة فی القرآن الکریم تؤدّی وظیفة محدَّدة ترجع أصولها إلی وظیفة أساسیة للصورة الفنیة فی القرآن الکریم وهی الوظیفة الدینیة. "بلاغة الکلمة فی التعبیر القرآنی" لـلدکتور فاضل صالح السامرائی: و هو کتاب تطرّق فیه المؤلف إلی دراسة الکلمة القرآنیة من حیث ما طرأ علیها من تغیّرات علم الصرف ممّا یحدث للکلمة تعبیراً فنّیاً متمیّزاً. اللزوم الدلالی لأسماء الحیوان فی القرآن الکریم لـ"محمد سامی عبدالسلام حسانین " وقد تطرّق فیه إلی دلالیة أسماء الحیوان والتی تعتبر تصویراً فنّیاً للمفردة القرآنیة الصُّوت اللغوی فی القرآن لـ"محمد حسین علی الصَّغیر " و قد درس المؤلف فیه الدلالة الصوتیة للمفردة القرآنیة ممّا ینشئ منه تصویر فنیّ للمعنی القرآنی. التصویر الفنّی؛ مفهومه وملامحه الأدبیة قد سارت عملیة تطور التصویر الفنّی بمراحل متتالیة فی النقد الأدبی لدی علماء العرب و الإسلام. وقد أخذت نظریة التصویر الفنّی التی أبرز سید قطب أصولها وأطرها النظریة، تکتمل وتتّضح معالمها العلمیة و النقدیة فی ضوء السیاق وآلیّاته الفنّیة. و قد أصبحت بذلک مستوعبة لآلیّات فنّیة تمنحها إبراز الصور الفنیة التی لاتلتزم بالاعتماد علی مجرد الخیال الفنّی والتصویر بالصور المجازیة. ومن هذا المنطلق أصبح التصویر الفنّی هو «الأداة المفضلة فی[التعبیر] والأسلوب القرآنی؛ فهو یعبِّر بالصورة المُحَسَّة المُتَخیَّلة عن المعنی الذهنی، والحالة النفسیة، وعن الحادث المحسوس، والمشهد المنظور، وعن النموذج الإنسانی والطبیعة البشریة. ثمّ یرتقی بالصورة التی یرسمها فیمنحها الحیاة الشاخصة أو الحرکة المتجدِّدة، فإذا المعنی الذِّهنی هیئة أوحرکة، وإذا الحالة النفسیة لوحة أو مشهد وإذا النموذج الإنسانی شاخص حیّ، وإذا الطبیعة البشریة مجسَّمة مرئیّة.» (قطب،2002م: 36) فیتکوّن التصویر الفنیّ بناءاً علی ذلک، من عناصر أساسیة تتمثّل فی الخیال، واللغة، والعاطفة، والإیقاع، والواقع؛ فإن وقعت کلّ هذه العناصر أو جزء منها فی إطار متناسق من السیاق تتولّد منها صور أدبیة تعبّر عن المعنی تعبیراً فنیّاً. ولتبیین أثر السیاق وفاعلیته فی إحداث الصور الفنیة اقتصرنا علی دراسة علاقته بالدلالات الإیقاعیة، والإیحائیة، والمجازیة للمفردة الواحدة فی القرآن الکریم ممّا تعبّر ضمن سیاقها الخاص، عن المفهوم المراد دلالة فنّیة. فقد «یستقلّ لفظ واحد – لاعبارة کاملة – برسم صورة شاخصة ... تارة بجرسه الذی یلقیه فی الأذن، وتارة بظلّه الذی یلقیه فی الخیال، وتارة بالجرس والظلّ جمیعاً.» ( المصدر نفسه:91) فیُراد بجرس اللفظ دلالته الإیقاعیة، وبظلّ اللفظ دلالته الإیحائیة، وقد أضفنا إلی ذلک الدلالة المجازیة أو الانزیاحیة وهی الخروج عن المألوف أو ما یقتضیه الظاهر، أو هی خروج عن المعیار؛ لغرض قصد إلیه المتکلم، أو جاء عفو الخاطر، لکنه یخدم النص بصورة أو بأخرى، وبدرجات کتفاوته[1]. السیاق؛ تعریفه وأنواعه یستعمل لفظ "السیاق" مقابلاً للمصطلح الإنجلیزی(context) الذی یطلق و یراد به «المحیط اللغوی الذی تقع فیه الوحدة اللغویة سواء أکانت کلمة أو جملة فی إطار من العناصر اللغویة أو غیر اللغویة.» (الطلحیّ، 1418ق:40) وهو «لایشمل الکلمات ولا الجمل الحقیقیة السابقة واللاحقة فحسب، بل والقطعة کلّها والکتاب کلّه،کما یشمل بوجه من الوجوه کلّ ما یتصل بالکلمة من ظروف وملابسات، والعناصر غیر اللغویة المتعلقة بالمقام الذی تنطق فیه الکلمة.» (أولمان،لاتا: 57) وقد اقترح کلّ من اللغویین والنقّاد تقسیماً للسیاق ولکنّنا نقف عند الأشهر من هذه التقسیمات وهو تقسیم السیاق إلی: السیاق اللغوی ، والسیاق غیر اللغوی أو سیاق الموقف. السیاق اللغوی هو«ذلک الإطار العام الذی تنتظم فیه عناصر النص، ووحدته اللغویة، ومقیاس تتصل بوساطته الجملُ فیما بینها وتترابط؛ بحیث یؤدّی مجموع ذلک إلی إیصال معنی معیّن، أو فکرة محددة لقارئ النص.» (عبدالراضی، 2011م: 197) وهو «یوضح کثیراً من العلاقات الدلالیّة عندما یُستخدم مقیاساً لبیان الترادف، أو الاشتراک، أو العموم أوالخصوص أو الفروق ونحو ذلک؛ فالمعنی الذی یقدمه المعجم عادة هو معنی متعدد وعام، ویتصف بالاحتمال، علی حین أنّ المعنی الذی یقدمه السیاق اللغوی هو معنى معین له حدود واضحة وسمات محددة غیر قابلة للتعدد أو الاشتراک أو التعمیم.» (قدور، 2008م: 355) وقد تطرّق الدکتور تمّام حسّان فی کتابه "اللغة العربیة معناها ومبناها" إلی تبیین عناصر السیاق اللغوی وآلیّاته وقد صنّفها ضمن القرائن المعنویة والقرائن اللفظیة. أمّا القرائن المعنویة فتشتمل علی الإسناد، والتخصیص (ویعنی به: المفعول به، والمفعول لأجله، والمفعول معه، والتوکید، والحال، والتمییز، والاستثناء، والاختصاص) وأمّا القرائن اللفظیة فهی العلامة الإعرابیة، والرتبة، ومبنی الصیغة، والمطابقة، والربط، والتَّضام، والأداة، والنغمة .ویمکننا أن نضیف إلی ذلک کیفیة تراصف الحروف فی الکلمة الواحدة، وتألیف المفردات داخل العبارة والجملة أو داخل الفقرة أو النصّ بکامله. سیاق الموقف إنّ سیاق الموقف هو جملة العناصر المکوِّنة للموقف الکلامی أو للحال الکلامیة، ومن هذه العناصر المکونة للحال الکلامیة: 1- شخصیة المتکلم والسامع، وتکوینهما الثقافی وشخصیات من یشهد الکلام غیر المتکلم والسامع – إن وجدوا- وبیان ما لذلک من علاقة بالسلوک اللغوی. 2- العوامل والظواهر الاجتماعیة ذات العلاقة باللغة وبالسلوک اللغوی. 3-أثر النصّ الکلامی فی المشترکین،کالاقتناع، أو الألم، أو الإغراء. وهکذا یتضح أنّ مِن أهمِّ خصائص سیاق الموقف إبرازَ الدور الاجتماعی الذی یقوم به المتکلم وسائر المشترکین فی الموقف الکلامی. (عثمان، 2003م: 113) و«من المؤکد أنّ افتقاد المقام یؤدّی إلی ورود مفردات متناثرة لاتمثّلُ بالمعنی اللغوی أو بالمعنی البلاغی؛لأنّها لم توضع فی سیاق یربط بین أجزائها بحیث تؤدّی فی النهایة معنی معیّناً، وعلی هذا لو قمنا بتحلیل هذه المفردات من حیث مستوی الصوت، أو الصرف، أو النحو، أو من حیث علاقة اللفظ بِمدلوله، فلن نصل أبداً إلی دلالة محددة لافتقاد السیاق، أو المقام الذی یعطی البعد المکانی، وافتقاد الحال الذی یعطی البعد الزمانی للصیاغة.» (عبد المطلب، 1994م: 308) وهو خروج عن المألوف أو ما یقتضیه الظاهر، أوهو خروج عن المعیار؛ لغرض قصد إلیه المتکلم، أو جاء عفو الخاطر، لکنّه یخدم النص بصورة أو بأخرى، وبدرجات کتفاوته. أثر السیاق فی الدلالة الإنـزیاحیة للمفردة القرآنیة تعتبر الدلالة الإنـزیاحیة فی الألفاظ «منحة إضافیة تمثل مرونة اللغة فی الانتقال، وتطورها عند الاستعمال؛ وتقوم بعملیة تصویر فنیّ موحیة، بإضافة جملة من المعانی الجدیدة.» (علی الصغیر، لاتا: 90) ثمّ إنّ الصورة البلاغیة المتمثلة فی الأنواع البیانیة إنّما هی عدول وانزیاح عن الدلالة الاعتیادیة للغة بِما فیها من ألفاظ وکلمات. وهذا یتطلب معیاراً خاصّاً لتتضح من خلاله ظاهرة العدول والانزیاح ممّا یُنتج صورة مجازیة تحمل فی طیّاتها دلالات ومعانیَ جدیدة.وقد اعتبر بعضُ الباحثین السیاقَ اللغوی معیاراً هاماً وقویّاً للانزیاح،أی«أنّ الانزیاح یمتاز ویتّضح من خلال سیاقه الذی یَرِدُ فیه.» (محمد ویس، 2005م: 137) ونتبیّن من خلال ذلک أنّ السیاق اللغوی یتطلب مسألةً مهمة فی التحلیل البیانی، هی الوقوف فی المقام الأول علی الانحراف عن دلالة المواضعة لخدمة الدلالات الخاصة التی یأتی بها التوظیف المتفرد للغة؛حیث «یَمنحنا السیاق اللغوی أبعاداً استثنائیةً ترتبط شدید الارتباط بظاهرة العدول والانزیاح.» (مراح، 2006م: 75) ونستشهد لذلک بمفردة " ذَرَّة" فی قوله تعالی:﴿فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ * وَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَه﴾ (الزلزلة: 8-7) و«المثقال ما یوزن به الأثقال، والذرة ما یرى فی شعاع الشمس من الهباء. ...و فیه تأکید البیان فی أنّه لایستثنی من إراءة عمل خیراً أو شراً کبیراً أو صغیراً حتى مثقال الذرة من خیر أو شر، و بیان حال کل من عمل الخیر و الشر فی جملة مستقلة.» (طباطبایی، 1417ق، ج20: 343) وقد رسمت هذه المفردة بدلالتها المجازیة صورة فنیّة جمالیة تتمثّل فی ملائمتها للمقام و موقف الکلام فی السورة. فلمّا تطرّقت السورة إلی عرض مشهد من الأحداث الهائلة المفزعة التی ترافق نهایة هذا العالم وبدء البعث والنشور حیث تلفظ الأرض بموتاها وتتناثر ذرّات الغبار والهباء إثر ذلک اللفظ والإخراج، جاءت لفظة الذرة متناسبة لهذا الموقف، فرُبطت بمظاهر الخیر والشرّ من أجل ذلک کما نظنّ والله أعلم. وقد تمثّل أثر السیاق اللغویّ فی تبیین إنزیاحیة لفظة "ذَرَّة" حیث خرجت عن مجراها الحقیقی وأصلها اللغوی؛ وذلک ما نتبیّنه من خلال قرینة معنویة تمثّلت فی إسناد معنی الـ"ذَرَّة" اللغویّ إلی الخیر والشرّ وهما من جملة الأمور المعنویة التی هی لاتوصف عادة بمظاهر مادّیة إلّا فی سبیل تجسیم المعنویّات لأغراض بلاغیة وفنیّة. وانظر إلی أسلوب توظیف مفردة "السوط" فی قوله تعالی: ﴿فَصَبَّ عَلَیْهِمْ رَبُّکَ سَوْطَ عَذاب﴾ (الفجر: 8) حیث انزاحت عن أصلها اللغوی لصالح دلالة تصویریة فنیّة. وذلک أنّ موقف الکلام یتطرّق إلی تبیین ما قام به قوم عاد وثمود وفرعون من طغیان وفساد وظلم فی البلاد. فیتطلّب المقام توظیف أسلوب کلامیّ یصف ما أنزل بهم الله عزّ وجلّ من عذاب شدید مختلفة ألوانه لتعدد المُعذَّبین فأهلک عاداً بالریح، وثمود بالصیحة، وفرعون بالغرق. فوقع اختیار السیاق القرآنی علی مفردة "السوط" وهی توحی عند العرب إلی غایة العذاب وشدَّته، وتوحی أیضاً إلی أنواع العذاب وذلک نظراً إلی أنّ السوط هو الجلد المضفور یضرب به لکونه مخلوط الطاقات بعضها ببعض، ویعنی ذلک أنّ الله تعالی أنزل علیهم ما خلط لهم من أنواع العذاب. فدلّت المفردة فی السیاق القرآنی علی مختلف أنواع العذاب وشدّته دلالة مجازیة تشعّ بالإیحاء والظلال التی یستحضرها المتلقّی من مخـزونه الثقافی واللغویّ. وللسیاق اللغویّ أثرّ فعّال فی تبیین إنـزیاحیّة لفظة "السوط" تمثَّل فی عملیة رصف المفردات وتألیف الکلام. وذلک أنّ المتلّقی یقف علی ذلک الإنـزیاح من خلال إسناد الصبّ إلی "السوط"؛ حیث إنّ الصبّ یقع عادة للسوائل لا للجوامد کالسوط! ویُعتَبر ذلک بدایة استثارة للذهن لتلقّی المعنی المجازی لذلک الترکیب الإضافی الذی أنتج دلالة تصویریة تحفل بالإیحاء إلی مجموعة من المعانی الموافقة للموقف والمقام. ونتّجه إلی نموذج آخر من القرآن العزیز؛ إذ قال تبارک وتعالی: ﴿وَضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا قَرْیَةً کانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً یَأْتِیها رِزْقُها رَغَداً مِنْ کلِّ مَکانٍ﴾ (النحل: 112) حیث وقعت مفردة "القریة" موقعاً دلالیّاً مجازیّاً تشیر إلی مجموعة من الصور الفنّیة وذلک ضمن السیاق القرآنی الذی اُستُخدمت فیه. فموقف الکلام یتوخّی وصف ما أنـزل الله تعالی علی أهل تلک القریة من الأنعم والبرکات وعدَّها الله تعالی ضمن الأمن، والاطمئنان، وإتیان الرزق إلیها من کلّ مکان، وهذا ما تطلّب أسلوباً دلالیّاً متمیّزاً لوصف ما تمیّز به أهل تلک القریة. وقد تمثّل ذلک الأسلوب فی حذف لفظة "الأهل" من الترکیب "أهل القریة" لیقع التعبیر عن تعمیم أنعم الله عزّ وجلّ علی کلّ من القریة من إنسان، وحیوان، ونبات وهذا أبلغ لوصف تلک الأنعم والبرکات الإلهیة. وقد تمثّل أثر السیاق اللغوی فی ذلک الحذف لأحد أرکان الترکیب الدلالی لصالح دلالة مجازیة أبلغ؛ فقد وصف القرآن القریة بکونها آمنة مطمئنة، وقد علم بالضرورة أن الأمن والاطمئنان لا تتصف بهما جدران القریة وأبوابها، وإنما یتنعم بهما أهلها وسکانها، فعبر مجازاً عن طریق إطلاق اسم المحل وهو القریة علی الحال فیها وهم الأهل والسکان. ویقول تعالی: ﴿یَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَأْتِ وَتَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِیدٍ﴾ (ق: 30) إذ یرسم لنا القرآن صورة هائلة من جهنم فی یوم الآخرة؛ حیث تتشخّص وتتجسَّد فی صورة حیوان مفترس یلتهم فرائسه دون أن یمتلأ جوفه منها ممّا یبعث علی الخوف والرعب ومن ثمّ علی ضرورة اتّخاذ الحذر منها فی الدنیا بالقیام بما أمر الله به من أمور دینیة وعبادیة. ولاشک أنّ هذه الصورة الفنیّة تکوّنت من خلال آلیّة الاستعارة متمثّلة فی السیاق القرآنی الذی توخّی وصف جهنّم بِما لها من صورة تخویفیة مرعبة للکافرین وما فیها من سعة تستوعب کلّهم بل المزید منهم. وقد زاد من حیویّة الصورة تشخیص جهنم و مخاطبتها کأنّها تعقل الکلام وتفهمه، ثمّ إجابتها الموجزة القصیرة التی تمثّلت فی: ﴿هَلْ مِنْ مَزِیدٍ﴾ ممّا یدلّ علی انشغالها بالتهام الکافرین وتعذیبهم، وهذا یتطلّب قصر الکلام والإجابة. إضافة إلی ذلک فإنّ الإجابة التی تمّت فی صورة استفهامیة طلبیّة تزید من حیویّة الصورة الفنیّة التی تسعی لعرض مشهد مرعب من جهنّم وأنّها لاتمتلأ من الکفّار بل تطلبهم حثیثةً دون الاقتصار علی کمیّة معیّنة منهم. ونتبین من خلال ذلک کلّه أنّ لسیاق الحال والموقف أثره فی استخدام وتوظیف الصور المجازیة، ومدی تأثیره فی استدعاء الانزیاحات البیانیة ممّا یخلق للمتلقی صورة استعاریة أو مجازیة لتجسیم المعنویّات والمفاهیم الإلهیة فی القرآن الکریم، کما ولایخفی علیک ما للسیاق اللغویّ من أثر فعّال فی إبراز وتبیین تلک الصور المنـزاحة عن استعمالاتها الحقیقیة لصالح دلالات تصویریة فنیة تساعد المخاطب عن تلقّی المفاهیم بشکل مجسّم حسّی وبطریقة أکثر جمالاً وبلاغةً. أثر السیاق فی الدلالة الإیقاعیة للمفردة القرآنیة إنّ الدلالة الإیقاعیة للکلمة الواحدة هی «عبارة عن جرس موسیقی للصوت فیما یجلبه من وَقع فی الأذن، أو أثر عند المتلقّی یساعد علی تنبیه الأحاسیس فی النفس الإنسانیة.» (علی الصَّغیر، 2000م: 163-164) وهی بذلک تقوم بوظیفة فنیّة تعبّر عن المعانی والمفاهیم بطریقة جمالیة یمکننا أن نعتبرها نوعاً من آلیّات التصویر الفنّی؛ إذ لم تکتفِ بنقل المعنی اللغوی للمفردة بل تتفاعل مع ما تتطلّبه الظروف والملابسات المحیطة بالموقف الکلامی من دلالات إیقاعیة و صوتیة لتکتمل بها صورة المعنی المراد نقله فی القرآن الکریم.فلو اتّجهنا إلی قوله تعالی: ﴿وَهُمْ یَصْطَرِخُونَ فِیها رَبَّنا أَخْرِجْنا نَعْمَلْ صالِحاً﴾ (فاطر: 37) نجد الأسلوب القرآنی یستخدم مفردة "یَصْطَرِخُونَ " ممّا یوحی بأنّ الصُراخ قد بلغ ذروتَه، والاضطراب قد تجاوز مداه، والصوت العالی الفظیع یصطدم بعضُه ببعض، فلا أذن صاغیة، ولا نجدة متوقعة؛ فقد وصل الیأس أقصاه والقنوط منتهاه. ولایخفی علی صاحب الذوق السلیم ما لهذه المفردة من دلالة تصویریة؛ فقد تمکنت من عرض صورة فنیّة تشعّ بالإیقاع الصارخ الذی یکشف عمّا یناله الکفّار من عذاب ألیم یوم القیامة. ولو استخدم القرآن بدلاً من "یَصْطَرِخُونَ" کلمة "یَصرخون" لتحوّلت الصورة إلی مشهد صامت لاحیاة فیه وهو میّت! ونتبیّن الفرق بین الکلمتین "یَصْطَرِخُونَ" و"یَصرخُون" فی مبنی الصیغة وهو من آلیّات السیاق اللغویّ وقرائنه اللفظیة حیث أصبح الصُّراخ فی شدّة إطباقه، وتراصُف إیقاعه مِن توالی الصَّاد والطّاء وتَقاطُر الرّاء والخاء والترنّم بالواو والنون ممّا یمثّل رنّة هذا الاصطراخ المدویّ. ولاشک أنّ للظروف المحیطة بالموقف الکلامی أثراً فعّالاً فی اختیار صیغة "الاصطراخ" وتفضیلها علی صیغة "الصُّراخ"؛ فالمقام ینصّ علی حال الکافرین الذین جحدوا بأنعم الله تعالی وظلموا بذلک أنفسهم حیث حلّوا فی نار جهنّم ولات حین مناص، إذاً فالمقام یتطلّب تعبیراً یتوخّی الدقّة والإیجاز فی وصف ذلک المشهد، ولایمکن ذلک إلّا باستخدام أسلوب التصویر الفنّیّ ممّا یحضر زوایا من ذلک الحدث الغیبی، ومن هذا المنطلق نجد الأسلوب القرآنی یعتمد إحدی آلیّات التصویر الفنّی والتی تمثّلت هنا فی مفردة تحمل فی طیّاتها دلالة تصویریة فـجاء "اصطرخ" علی وزن افتعل، وفی الافتعال تکلّف یدلّ علی جهد أکبر وتعب أشدّ من طول الصُّراخ، والإحساس بالتعب نتیجة استمرار الصُّراخ – بسبب عدم انقطاع العذاب– نراه فی "اصطرخ" ولانراه فی "صرخ"، وذلک من زیادة الطاء فی الأولی، وهو حرف قویّ من صفاته الشدّة؛ لأنّ مجری الهواء ینغلق انغلاقاً تامّاً عند النطق به فتراه منفجراً من مخرجه، وتسمعه یحکی بقوّته مع سائر حروف الکلمة صوت المستغیث المکظوم المختلط بأصوات أمثاله. نتّجه إلی مشهد آخر وصورة فنیة ترسمها مفردة "کُبْکِبُوا" فی قوله تعالی: ﴿وَ بُرِّزَتِ الْجَحِیمُ لِلْغاوِینَ*وَ قِیلَ لَهُمْ أَیْنَ ما کُنْتُمْ تَعْبُدُونَ *مِنْ دُونِ اللَّهِ هَلْ یَنْصُرُونَکُمْ أَوْ یَنْتَصِرُونَ*فَکُبْکِبُوا فِیها هُمْ وَالْغاوُونَ*وَجُنُودُ إِبْلِیسَ أَجْمَعُون﴾ (الشعراء:91 - 95) حیث یرسم لنا لفظ "کُبْکِبُوا" صورة لسقوط الغاوین علی وجوههم فی النار«وإنّنا لَنکادُ نسمع من جرس اللفظ صوتَ تدَفُّعِهم وتکفئهم وتساقطهم بلا عنایة ولا نظام، وصوت الکرکبة الناشئ من الکبکبة، کما ینهار الجرف فتتبعه الجروف؛ فهو لفظ مُصوِّر بجرسه لمعناه.» (قطب، 1412ق، ج5: 2605) وقد جاء لفظ "کُبْکِبُوا" علی هذه الصیغة بدلاً من "کبّوا" لِیُشیر إلی أنّهم یُکبّون کبّاً عنیفاً غلیظاً کما یدلّ تکرار المقطع "کب" إلی تکرار هذا الدفع، کما یدلّ علی الحرکة المضطربة وهم یُدفَعون وکأنّ بعضهم یدخل فی بعض. ویتجلّی أثر السیاق أوّلاً فی تفاعلات لغویة داخل المفردة نفسها ضمن إجراء عملیة تحویل وإبدال وهی من آلیّات السیاق اللغوی إذ تکرّرت عین الکب بنقله إلى باب التفعیل فـ«أصل "کبکبوا" "کببوا" فاستثقل اجتماع الباءات فابدلت الثانیة کافاً کما فی زحزح فإنّ أصله زحح من زحّه یزحّه... فمعنى الآیة ألقوا فی الجحیم مرة بعد أخرى منکوسین على رؤسهم إلى أن یستقروا فى قعرها». وقد أصبحت المفردة "کُبْکِبُوا" بعد هذه العملیة الإبدالیة، تدلّ علی زیادة فی المعنی ممّا یستحضر للمتلقی صورة من شدّة التدهور وتکرار عملیة الکب والسقوط فی نار جهنم. علی أنّ للمقام والظروف المحیطة بالموقف الکلامی أثراً فی اختیار مفردة "کُبْکِبُوا" وتفضیلها علی "کُبُّوا". ویبیّن هذا بالنظر إلی قوله تعالی: ﴿وَمَنْ جاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَکُبَّتْ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ هَلْ تُجْزَوْنَ إِلاَّ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُون﴾ (النمل: 90) فتری التعبیر هنا عن السقوط فی النّار بقوله "کبّت"، وهناک بقوله "کُبْکِبُوا" وکلّ ملائم لغرضه موافق لسیاقه. فحیث تعدد أصناف الکفّار وکثُر عددهم فشمل الغاوین والذین أضلّوهم ثم جنود إبلیس أجمعون، ناسبهم التعبیر بـ"کُبْکِبُوا" لیکون أبلغ فی الدلالة علی حشرهم جمیعاً علی هذه الصفّة القویة العنیفة المناسبة لعتوّهم وکثرتهم، وحیث لم یذکر تلک الأصناف فی سورة النمل اکتفی بقوله: ﴿فَکُبَّتْ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ﴾ علی أنّ السیاق فی سورة النمل یحرص علی إبراز إهانتهم بطریقة معینة هی إسناد الکبّ لأشرف جزء فی الإنسان وهو الوجه. وهناک فی سورة الشعراء لم یرد للوجه ذکر؛ لأنّ المقصود الأوضح فیها هو إبراز دفعهم دفعاً قویّاً متکرّراً عنیفاً یجعلهم مضطربین متداخلین مذعورین. وکذلک قوله تعالی: ﴿یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا ما لَکُمْ إِذا قِیلَ لَکُمُ انْفِرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ اثَّاقَلْتُم﴾ (التوبة: 38) حیث تجد کلمة "اثَّاقَلْتُم" تستقلّ برسم صورة شاخصة واضحة المعالم ظاهرة السمات، وهی صورة رَسَمها جرس الکلمة وإیقاعها؛ إذ «یتصوّر الخیال ذلک الجسم المتثاقل، یرفعه الرَّافعون فی جهد فیسقط من أیدیهم فی ثِقَل؛ إنّ فی هذه الکلمة طَنّاً علی الأقلّ من الأثقال! ولو أنّک قلت: تَثاقلتم لخفّ الجرس ولضاع الأثر المنشود، ولتوارت الصورة التی رسمها هذا اللفظ واستقلّ برسمها.» (قطب، 2002م: 91-92) وإذا أمعنّا النظر فی هذه المفردة لوجدنا أنّها تحوّلت من أصلها وهو "تثاقلتم" وضمن عملیة إبدالیة إلی "إثّاقلتم" حیث أصبحت تحمل دلالة تصویریة لانجدها فی أصلها اللغوی السابق. وقد زاد من حیویة هذه الصورة الفنیة وتقریبها من صورة الواقع التوبیخی، إشرابُها معنی المیل فتعدیتها بـ (إلی) لیستحضر المتلقّی بذلک معنی المیل إلی الدنیا وزینتها والرغبة عن الجهاد فی سبیل الله تعالی، وکلّ ذلک فی أسلوب تعبیری زاخر بالتوبیخ والتأنیب والإنکار. وقد کان للمقام أثره الفعّال فی خلق هذا التصویر الدلالی للمفردة القرآنیة؛ فإنّ الظروف المحیطة بالموقف الکلامی من تأهّب الروم لمحاربة المسلمین بکلّ ما یملکون من عِدّة وعُدّة فی غزوة تبوک، والظروف الزمنیة غیر المآتیة إذ کان ذلک فی شدّة الحرّ، ومحاولة المنافقین لصرف المؤمنین عن القتال والجهاد فی سبیل الله وغیر ذلک من العوامل التی کان لها أثر فی إعراض الناس عن القتال؛ حیث اقتضت أسلوباً تعبیریّاً یوجّه إلی أولئک المؤمنین الذین تقاعسوا عن القتال توبیخاً عنیفاً یتوّخی حثّهم إلی القتال والجهاد وذلک ضمن صورة فنیّة تعتمد الإیجاز والدقّة؛ حیث صوّر ذلک التعبیر حالهم من التقاعس والإعراض عن الجهاد تصویراً من خلال استخدام مفردة تتمیّز بخصائص فنّیة أهّلتها لذلک التعبیر الذی اقتضاه المقام[2]. و کلفظة "مُذَبْذَبِینَ" فی قوله عزّ وجلّ: ﴿مُذَبْذَبِینَ بَیْنَ ذلِکَ لا إِلى هؤُلاءِ وَ لا إِلى هؤُلاءِ وَمَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ سَبِیلاً﴾ (النساء: 143) حیث یصف الله تعالی المنافقین وحالهم فی عدم الاستقرار والثبوت بالذبذبة وهی تعنی التحیّر والتردد[3] وقد أحدثت اللفظة بإیقاعها و جرسها الناشئ من تکرار الذب صورة لتردد و تکرار تغیّر حال المنافقین[4] بین المؤمنین والکافرین؛ إلّا أنّ «الذبذبة فیها تکریر لیس فی الذب.» (الزمخشری، 1407ق، ج1: 580) وهذا ما یظهره السیاق اللغوی من تکوین مبنی لفظة الـ"مُذَبْذَبِینَ" ممّا ینشئ ذلک المعنی والتصویر الفنیّ. هذا ویرجع الفضل فی استخدام هذه المفردة دون غیرها إلی سیاق الموقف؛ حیث استدعی المقام وصف وتصویر المنافقین وحالهم من التحیّر و التردد. أثر السیاق فی الدلالة الإیحائیة للمفردة القرآنیة الدلالة الإیحائیة هی «مجموعة المعانی التی یمکن أن تتولّد من اللفظة الواحدة داخل السیاق، فیکون أحدها المعنی المرکزی أو الرئیس للفظة، وتکون المعانی الأخر کالظلال له.» (الجبوری، 2005م: 123) و«تنبع هذه الدلالة الإیحائیة من الترکیب الصوتی للکلمة، أو بواسطة ما تستدعیه الکلمة المعجمیة من علاقة رأسیة (Paradigmatic relations) فی حال کونها جزءاً من النصّ، وهذه الدلالة الإیحائیة دلالة سیاقیّة، ذلک أنّ الکلمات وهی قابعة فی المعجم لاتثیر أو توحی بمثل هذه الدلالة.» (الطلحیّ، 1418ق: 289) و«الإیحاء قد نجده فی کلمة من العبارة، وقد نجد أکثر کلمات العبارة موحیة، وهذا مرتبط بالجوّ النفسی والحال والمقام، علی أنّ الإحساس بهذه المیزة مرهون برهافة الحس وقوّة التجاوب مع القیم الصوتیة لألفاظ اللغة.» (شادی، 1988م: 41) قال تعالی:﴿وَما بِکُمْ مِنْ نِعْمَةٍ فَمِنَ اللَّهِ ثُمَّ إِذا مَسَّکُمُ الضُّرُّ فَإِلَیْهِ تَجْئَرُون﴾ (النحل: 53) حیث وقع الاختیار علی مفردة "تَجْئَرُون" لتدلّ علی أصوات المستصرخین من البشر فی تضرُّعِهم واستغاثتهم. ولترسم صورةً موحیةً بارتفاع الأصوات بالدُّعاء والتَّضرُّع والاستغاثة لکشف الضُّرّ، وإنّ هذه الأصوات قد اختلطت ببعضها حتی عادت مبهمةً کجوار البهائم. ولمّا کان المقام یعرض لتأنیب وتوبیخ الذین لایدعون الله تعالی إلّا فی مواقف الحاجة وحالات العسر، استخدم السیاق القرآنی مفردة "تَجْئَرُون" دون مترادفات أخر کـ"یستصرخون" أو"یتضرّعون" مثلاً؛ تأنیباً لهم وأخذاً علیهم؛ وذلک أنّ الجؤار یعنی فی الأصل صیاح الحیوانات هذا من جهة ومن جهة أخری یعنی أنّها ترفع بصوتها من جوع أو حاجة إلی شیء ؛ فجاء التوظیف ملائماً للمقام والموقف الکلامی. ثمّ إنّ مفردة "تَجْئَرُون" – وکما یبدو لنا- لم توحِ بتلک الدلالة التصویریة الفنیة إلّا بعد وقوعها فی سیاق متناسق من الدلالات المقامیّة والدلالات اللغویة (منها بناء الصیغة لجمع المذکر للمخاطبین من البشر)، والدلیل علی ذلک أنّها لو استخدمت فی تعبیر آخر غیر ذلک التعبیر القرآنی المتمیّز لما أوحت إلی غیر دلالتها اللغویة. وکذلک قوله تعالی:﴿سَنَسِمُهُ عَلَى الْخُرْطُوم﴾ (القلم: 16) حیث ترسم لنا لفظة "الْخُرْطُوم" صورة فنیة من خلال دلالتها الإیحائیة المتمیِّزة؛ إذ أوحت إلی غایة الإذلال والتقبیح. وذلک «أنّ العرب اعتادت علی أن یکون الأنف رمزاً للعزّ والحمیّة، فاشتقُّوا منه "الآنِف"، و"شامخ الأنف"، وقالوا فی الذلیل "جُدِعَ أنفُه"، فعُبِّر بالوسم علی الخرطوم عن غایة الإذلال والإهانة.» یقول الآلوسی:«وفی لفظ الْخُرْطُومِ استهانة؛ لأنّه لایستعمل إلّا فی الفیل والخنـزیر، ففی التعبیر عن الأنف بهذا الاسم ترشیح لِما دلّ علیه الوسم على العضو المخصوص من الإذلال.» (الآلوسی، 1415ق، ج15: 33) وکان للموقف والمقام أثره فی استخدام لفظة "الْخُرْطُوم" بدلاً من المترادفات الأخری، وذلک أنّ موقف الکلام یعرض لوصف ما علیه ذلک المشرک من قبیح الصفات وأرذلها، وهذا ما تطلّب استخدام لفظ یتلاءم وتلک الرَّذائل. وتمثّل أثر السیاق اللغویّ فی ما وقعت لفظة "الْخُرْطُوم" من الترکیب الدلالی الذی یکشف عن دلالة إیحائیة لها. وذلک أنّها أسندت فی السیاق القرآنی إلی غیر ما هی له. فلمّا کان الخرطوم عضواً مختصّاً للحیوان دون الإنسان، تبیّن للمتلقّی أنّ ما یُراد منه هو تلک الدلالة التی توحی إلیها لفظة "الْخُرْطُوم" من الإذلال والتشویه والإهانة. وإذا اتّجهنا إلی قوله تعالی: ﴿وَ اتْلُ عَلَیْهِم نَبَأَ الَّذِی آتَیْناهُ آیاتِنا فَانْسَلَخَ مِنْها فَأَتْبَعَهُ الشَّیْطانُ فَکانَ مِنَ الْغاوِین﴾ (الأعراف: 175) نجد أنّ کلمة "انسلخ" «ترسم صورة عنیفة قاسیة للتخلّص من آیات الله بظلّها الذی تلقیه فی خیال القارئ؛ لأنّ الانسلاخ حرکة حسیّة قویّة ونحن نری الکافر ینسلخ من آیات الله انسلاخلاً کأنما الآیات أدیم له متلبس بلحمه فهو ینسلخ منها بعنف وجهد ومشقة، انسلاخ الحی من أدیمه اللاصق بکیانه.» (قطب، 1412ق، ج3: 1396) و قد کان للمقام وموقف الکلام أثره فی توظیف لفظة "انسلخ" بدلاً من "تخلّص" مثلاً وذلک أنّ الآیة تعرض لوصف شدّة ما قام به بلعم بن باعوراء من کفر بآیات الله جلّ وعلا وإیثار هواه علی هدیه تعالی، فجاءت المفردة ملائمة للمقام. وقد تبیّن أثر السیاق اللغوی فی ما وقعت فیه مفردة "انسلخ" من تألیف کلام لایتناسب ومفهومها اللغویّ ممّا یوحی إلی شدّة وسرعة التخلّص عن آیات الله تعالی کفراً بها وإیثاراً للهوی. ومن الدلالات الإیحائیة التی تعرض صورة فنّیة إذا وُضعت فی إطار السیاق بقسمیه اللغوی و الاجتماعی، هی دلالة لفظة "البقرة" فی قصة بنی إسرائیل؛ فاللفظة هذه تعرض صورة فنّیة جمالیة فی السیاق القرآنی. قال تعالی: ﴿وَإِذْ قالَ مُوسى لِقَوْمِهِ إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تَذْبَحُوا بَقَرَةً﴾ (البقرة: 67) حیث جاء اسم "بَقَرَةً" نکرة لیدلّ علی أنّ القصد هو مجرد ذبح بقرة أیّاً ما کانت دون التقیّد بصفات، فأوّل ما یتلقّیه السامع هی صورة من بقرة دون تحدید لنوعیّتها؛ فصورة البقرة عامّة، وهذا ما نتلقّیه من سیاق ذکر الاسم علی شکل نکرة داخل السیاق. ویعتبر ذلک صورة تمهیدیة و نقطة انطلاق للوصول إلی معان أخری تصوِّرها لفظة "البقرة" داخل هذا السیاق القرآنی؛ فـ«للوصول إلی المعنی فی صورته الشاملة [المعنی المقامی أو الدلالی و هو المعنی الأساسی المقصود بذاته فی النصّ] لابدّ أن نستخدم الطرق التحلیلیّة التی تقدمها لنا الدراسات اللغویة المختلفة... و هی الصوتیّات و الصرف و النحو... ثمّ المعجم، وهو الخاص بالمعنی المعجمی.» (حسان، 1994م: 341) ولو اتّجهنا إلی المعنی المعجمی للفظة "بقرة" لوجدنا أنّ أصلها یدلّ علی «الشقّ و الفتح والتوسعة [ومن ثمّ] التوسُّع فی العلم.» (ابن منظور، لاتا: 74) ونجد لهذا المعنی المعجمی أثراً فی ما تُحدثه لفظة البقرة صورة فنّیة فی السیاق القرآنی؛ فإنّها اُستخدمت لیتوسّع بنوإسرائیل فی العلم من أجل معرفة القاتل. وهذه صورة یستحضرها المتلقّی من لفظة "بقرة" اعتماداً علی مخزونه اللغوی. أمّا سیاق الموقف فیبیّن ضرورة ذبح بقرة دون غیرها من الحیوانات فی حین أنّ الله تعالی هو القادر علی کلّ شیء وهو تعالی: ﴿إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ﴾ (یس: 82)؛ وقد یرجع ذلک الاختیار للبقرة إلی ما یتمتع به البقر من مکانة سامیة لدی بنی إسرائیل؛ حیث جعلوا العجل إلهاً یعبدونه بعد أن تبین لهم الحقّ، فجاء الأمر بذبح البقرة قضاءاً علی ما یعبدونه من دون الله سبحانه وتعالی.
النتیجة قد تبیّن من خلال هذه الدراسة أنّ السیاق یتکفّل بتکوین الدلالات التصویریة للمفردة القرآنیة، وهو الذی یقوم بتبیین هذه الدلالات الفنیة الجمالیّة. فللوصول إلی المعنی فی صورته الشاملة المعنی المقامی أو الدلالی و هو المعنی الأساسی المقصود بذاته فی النصّ لابدّ أن نستخدم الطرق التحلیلیّة التی تقدمها لنا الدراسات اللغویة المختلفة. وهی الصوتیّات و الصرف و النحو، ثمّ المعجم، وهو الخاص بالمعنی المعجمی فلو قمنا بدراسة المفرادت القرآنیة بإنـزیاحاتها، وإیقاعاتها، وإیحائاتها المتنوعة دراسة معتنیة بالفضاءات الخارجیة والمحیطة بالحدث القرآنی وبآلیّات السیاق اللغوی وعناصره، لوقفنا علی صورة مکتملة من الدلالات التی تنقل إلینا المضمون القرآنیّ نقلاً فنّیّاً جمالیّاً. أمّا سیاق الموقف فیتجلّی أثره فی القرآن الکریم بواسطة ما یترکه من أثر فعّال فی الحثّ علی استخدام مفردة بعینها دون غیرها من المفردات المترادفة؛ وذلک لِما یکمن فی تلک المفردة من طاقات تعبیریة وتصویریة تمیزها عن سائر المترادفات اللغویة فی تأدیة الوظیفة الأساسیة للغة فی القرآن الکریم. هذا وقد ظهر أثر السیاق اللغوی فی القرآن الکریم فی محورین: الأوّل: فیما ترکه هذا السیاق من أثر تفاعلیّ فی إحداث دلالة فنیّة للمفردة القرآنیّة؛ حیث إنّ الألفاظ تداخلت وتجاوزت بإشعاعاتها حدودها العادیة، واکتسبت کلّ کلمة من التی تلیها معانی جدیدة ما کانت لتکون لولا السیاق اللغوی الذی جمعها، والبناء الذی انتظمها. وتمثّل المحور الآخر فی ما یقوم به هذا السیاق من تبیینٍ لجوانب التصویر الفنی الذی تنتجه المفردة القرآنیة داخل سیاقها الخاص وذلک اعتماداً علی القرائن المعنویة واللفظیة. ولتبیین المسألة نعتمد علی الجدول التالی فی تبیین التصویر الفنّی الذی تحدثه لفظة "بقرة" مثلاً فی قوله تعالی: ﴿وَإِذْ قالَ مُوسى لِقَوْمِهِ إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تَذْبَحُوا بَقَرَةً﴾ (البقرة: 67)
[1] - انظر: (محمد ویس، 2005م: 137) و (مراح، 2006م: 75) [2] - ومثل ذلک لفظة: "لَیُبَطِّئَن" فی قوله تعالی: ﴿وَإِنَّ مِنْکُمْ لَمَنْ لَیُبَطِّئَن﴾ (النساء: 72) ولفظة "أَ نُلْزِمُکُمُوها" فی قوله سبحانه: ﴿قالَ یا قَوْمِ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ کُنْتُ عَلى بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّی وَآتانِی رَحْمَةً مِنْ عِنْدِهِ فَعُمِّیَتْ عَلَیْکُمْ أَ نُلْزِمُکُمُوها وَأَنْتُمْ لَها کارِهُون﴾ (هود: 28) انظر: (قطب، 2002م: 92) [3] - (الزمخشری، 1407ق، ج1: 580) [4] - فهم لا یقومون إلى الصلاة بحرارة الشوق إلى لقاء اللّه، والوقوف بین یدیه، والاتصال به، والاستمداد منه وإنما هم یقومون یراءون الناس. | ||||||||||||||||||||||||||||||||
مراجع | ||||||||||||||||||||||||||||||||
القرآن الکریم الآلوسی، محمود. (1415ق). روح المعانى فى تفسیر القرآن العظیم. ط1. بیروت: دار الکتب العلمیة. ابن رشیق، القیروانی.(1988م).العمدة فی محاسن الشعر وآدابه. ط1. تحقیق: محمد قَرقَزان. بیروت: دار المعرفة. ابن قتیبة، أبو محمد. (1997م). الشعر والشعراء. ط1. تحقیق: عمر الطبّاع. بیروت: دارالأرقم. ابن منظور، الافریقی المصری. (لاتا). لسان العرب. بیروت: دارصادر. أولمان، ستیفن. (لاتا). دور الکلمة فی اللغة. ترجمة: کمال محمد بشیر. لامک: مکتبة الشباب. بغوی، حسین بن مسعود. معالم التنـزیل فی تفسیر القرآن. (1420ق). ط1. بیروت: دار إحیاء التراث العربی. الجاحظ، أبو عثمان. (1965م). الحیوان. تحقیق: عبد السلام هارون. ط2. مصر: مکتبة مصطفی البابی. الجبوری، جنان منصور کاظم. (2005م). التطور الدلالی للألفاظ فی النصّ القرآنی. بغداد: جامعة بغداد. الجرجانی، عبدالقاهر. (لاتا). أسرار البلاغة. تحقیق: محمود محمد شاکر. القاهرة: مطبعة المدنی. الجرجانی، عبدالقاهر. (2001م). دلائل الإعجاز. تعلیق: محمد رشید رضا. ط3. بیروت: دارالمعرفة. حسان، تمّام. (1994م). اللغة العربیة معناها ومبناها. المغرب: دار الثقافة. حسانین، محمد سامی عبدالسلام. (2014م). اللزوم الدلالی لأسماء الحیوان فی القرآن الکریم(الإعجاز و التفسیر). ط1. القاهرة: بورصة القاهرة. حقّی، إسماعیل. (لاتا). روح البیان. بیروت: دارالفکر. الخالدی، صلاح عبدالفتّاح. (1989م). نظریة التصویر الفنّی عند سید قطب. ط2. جدّة: دارالمنارة. درویش، محیی الدین. (1415ق). إعراب القرآن وبیانه. ط4. سوریة: دارالإرشاد. زکی حسام الدین، کریم. (لاتا). التحلیل الدلالی: إجراءاته ومناهجه. لامک: لانا. الزمخشری، محمود. (1998م). أساس البلاغة. ط1. بیروت: دارالکتب العلمیة. الزمخشری، محمود. (1407ق). الکشَّاف عن حقائق غوامض التنـزیل. ط3. بیروت: دارالکتاب العربی. شادی، محمد إبراهیم. ( 1988م). البلاغة الصوتیة فی القرآن الکریم. ط1. مصر: الرسالة. طباطبایی، محمد حسین. (1417ق). المیزان فی تفسیر القرآن. چاپ 5. قم: دفتر انتشارات اسلامی حوزه علمیه قم. الطَّلحیّ، ردَّة الله بن ردّة، (1418ق). «دلالة السیاق».المملکة العربیة السعودیة: جامعة أمّ القری. طوسی، محمد بن حسن. (لاتا). التبیان فی تفسیر القرآن. بیروت: دار إحیاء التراث العربی. طهماسبی، عدنان، وآخرون. (2005م). «البنیة والسیاق وأثرها فی فهم النص». مجلة اللغة العربیة وآدابها. جامعة طهران. السنة الأولی.العدد الأول. صص31-48. عبد الراضی، أحمد محمد. (2011م). المعاییر النصّیة فی القرآن الکریم. ط1. القاهرة: مکتبة الثقافة الدینیة. عبد المطلب، محمد. (1994م). البلاغة والأسلوبیة. ط1. بیروت: مکتبة لبنان ناشرون. عثمان محمد، رجب. (2003م). «مفهوم السیاق و أنواعه و مجالاته و أثره فی تحدید العلاقات الدلالیة و الأسلوب». مجلة علوم اللغة. المجلد السادس. العدد الرابع. صص93-162. العسکری، أبوهلال. (1319هـ). کتاب الصناعتین. ط1. تحقیق: محمد أمین الخانجی. الأستانة: مطبعة محمود. العشماوی، محمد زکی. (1994م). قضایا النقد الأدبی بین القدیم والحدیث. ط1. القاهرة: دارالشروق. علی الصَّغیر، محمد حسین. (2000م). الصُّوت اللغوی فی القرآن. ط1. بیروت: دار المؤرّخ العربی. علی الصَّغیر، محمد حسین. (لاتا). مجاز القرآن خصائصه الفنیة وبلاغته العربیة. بیروت: دار المؤرخ العربی. علی الصغیر،محمد حسین.(1999م). نظریة النقد العربی(رؤیة قرآنیة معاصرة). ط1. بیروت: دار المؤرخ العربی. عمران، علی أحمد. (2011م). أسلوب علی بن أبی طالب فی خطبه الحربیة. ط1. مشهد: المکتبة المختصة بأمیر المؤمنین(ع). فتحی،إبراهیم. (1986م). معجم المصطلحات الأدبیة. ط1. تونس: المؤسسة العربیة للناشرین المتحدین. قدامة بن جعفر، أبو الفرج. (لاتا). نقد الشعر. تحقیق: محمد عبد المنعم خفاجی. بیروت: دار الکتب العلمیة. قدور، أحمد محمد. (2008م). مبادئ اللسانیات. ط3. دمشق: دارالفکر. قُرطبی، محمد بن أحمد. (1364ش). الجامع لأحکام القرآن. چ1. تهران: انتشارات ناصر خسرو. قطب، سید. (2002م). التصویر الفنی فی القرآن. ط16. القاهرة: دار الشروق. قطب، سید. (1412ق). فی ظلال القرآن. ط17. القاهرة: دارالشروق. محمد ویس، أحمد. (2005م). الانزیاح من منظور الدراسات الأسلوبیة. ط1. بیروت: مجد المؤسسة الجامعیة. مختار عمر، أحمد. (1998م). علم الدلالة. ط5. القاهرة: عالم الکتب. مراح، عبد الحفیظ. (2006م). ظاهرة العدول فی البلاغة العربیة. الجزائر: جامعة الجزائر. | ||||||||||||||||||||||||||||||||
آمار تعداد مشاهده مقاله: 1,002 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 733 |