تاریخ در ماده تاریخ براساس نظریة رمز گردانی

فصلنامه زبان و ادب فارسی

مقاله 6، دوره 9، شماره 32، آذر 1396، صفحه 119-157   

نوع مقاله: علمی-پژوهشی

نویسنده

حسین مسجدی اصفهانی

دانشیار دانشگاه پیام نوراصفهان

چکیده

ماده تاریخ (chronogram)، تبدیل اعداد و ارقامِ تاریخ به حروف و واژه ها و عبارت های معنادار است. این فن، به تدریج و بر اثر تحولات و رشدی که داشته، به ویژه در دورة صفویّه و قاجار تبدیل به شکل های پیچیده ای شده است و کم کم مورد توجّه اهل سیاست واقع گشته که  از آن مستقیماً در تحولّات تاریخی و اثبات حقانیّت خود و نیز انکار مخالفان سود جسته اند.
استفاده از ماده تاریخ و کوشش برای متقارن کردن آن با ظهور صفویّه، جلوس شاه اسماعیل، تشکیل سپاه شاه طهماسب، بعضی از فتوحات هند در دورة شاه عباس، جلوس نادر، ظهور باب و امضای مشروطیّت، بخشی از این رویکردهای تاریخی است که در این پژوهش به آن پرداخته شده است.
تعدادی از این مواد نیز به جز بیانِ تاریخِ خاص،  به طور غیرمستقیم، مبیّن برخی از مسائل پنهان اجتماعی و تاریخی است که با نگاهی به نظریّة رمزگردانی (code switching)می توان از آن در تحلیل های تاریخی استفاده کرد.

کلیدواژه‌ها

ماده تاریخ؛ تاریخ؛ صفویه؛ رمزگردانی

مراجع

آصف، محمدهاشم (رستم الحکما) (1379) رستم التّورایخ . به اهتمام عزیز الله علیزاده . تهران : فردوس. 

ابن بزّاز اردبیلی (1376) صفوة الصفا. تصحیح غلامرضا طباطبایی مجد. تهران: زریاب. دوم.

اسفندیاری، محمد (1385) «حقوق خواننده» مجلة نشر دانش. سال 22. ش 1 . بهار. 22-18.

الگار، حامد (1385) « صفویه و تشیّع». مجموعه مقالات اصفهان در مطالعات ایرانی. به کوشش رناتاهولد. ترجمه محمدتقی فرامرزی. تهران: فرهنگستان هنر. 2ج.

اعتضاد السلطنه (1363) فتنة باب. تعلیقات عبدالحسین نوایی. تهران: بابک. سوم.

اعتماد السلطنه، محمدحسن خان(1357) صدرالتواریخ. تهران:روزبه. دوم.

امام علی (ع).(1368) دیوان. ترجمه مصطفی زمانی. قم: پیام اسلام.

انصارالله، محمّد (1365) «صنادید ماده تاریخ گویی». دو فصلنامه دانش. ش 7-5. بهار- پاییز. صص: 290-210. (اردو)

ایگتونی، ترس (1390) پیش درآمدی درنظریّة ادبی . ترجمة عباسّ مخبر. تهران :مرکز ، ششم.

باستانی پاریزی ، محمد ابراهیم (1368 ) کلاه گوشة نوشین روان. تهران: اسپرک. 

باطنی، محمدّرضا (1354 ) مسائل زبانشناسی نوین. تهران: آگه.

براون ، ادوارد(1351) طبّ اسلامی‌. ترجمة مسعود رجب نیا . تهران : کتاب سوم .

________ (2536) تاریخ ادبی ایران .ج اول .ترجمه علی پاشا صالح. تهران: امیرکبیر. سوم.

بی نا، (1304 ش) روزنامه اطلاعات (28 هزار روز تاریخ ایران و جهان) تهران: مؤسسة اطلاعات.

پارسادوست، منوچهر (1381) شاه اسماعیل دوم. تهران: شرکت سهامی‌انتشار.

____________ منوچهر (1391) شاه طهماسب اوّل . ________.

پاینده، حسین (1392) «سفرنامه به منزله روایت»؛ مروری بر کتاب هاروارد مک دونالد. مجله بخارا. سال 15. ش 98. بهمن و اسفند. صص 510-494.

تادیه ، ایوژان (1390) نقد ادبی درقرن بیستم ،ترجمة مهشید نونهالی، تهران: نیلوفر . دوم.    

ترکمان ، اسکندربیک (1382) تاریخ عالم آرای عبّاسی . به کوشش ایرج افشار، تهران: امیرکبیر. 2 ج . سوم.

تسبیحی، محمدحسین (1381) «قطعات ماده تاریخ و صنعت ماده تاریخ گویی و اهمیّت آن در پهنة پیوندهای فرهنگی شبه قاره»، دو فصلنامة دانش. ش 9-68. بهار و تابستان. صص 178-155.

جمال زاده، محمد علی (1384) کشکول جمالی. تهران: سخن.

_____________(1342) «دو ساعتی با مردی ادیب و دانشمند». مجله یغما. ش 179. سال 16. ش3. خرداد. صص 25-17.

_____________ (1371) سر و ته یک کرباس. تهران: سخن.

جناب، میر سید علی (1385) رجال و مشاهیر اصفهان. اصفهان: اصفهان شناسی و خانه ملل.

جعفریان، رسول (1379) صفویه در عرصة دین، فرهنگ و سیاست. قم: پژوهشکدة حوزه و دانشگاه. 3 ج. 

حسینی استرآبادی، سیّدحسین (1385) . تاریخ سلطانی ازشیخ صفی تا شاه صفی. تهران: علمی.  

خالصی شیرازی، عباس (1385) ماده تاریخ. تهران: ما.

دبیر سیاقی، محمد (1390) ماده تاریخ. قزوین: سایه گستر.

ذکاوتی قراگزلو، علی رضا (1375) «نقطویّه در تاریخ و ادب». فصلنامة معارف. ش 38. سال 13. ش2. مرداد-آبان. صص 162-152.

رادفر، ابوالقاسم (1368) فرهنگ بلاغی- ادبی. تهران: اطلاعات .2 ج.

رحیم لو، یوسف (1370) «مواردی از دستاویزهای معنوی سیاست صفویان». یادنامة میرزا جعفر سلطان القرایی. تبریز: دانشگاه تبریز. صص 233-217.

رزمجو، حسین (1390) انواع ادبی و آثار آن درزبان فارسی. مشهد : دانشگاه فردوسی. سوم.

رضوانی، محمد اسماعیل (1341) «تاریخ ماده تاریخ سازی». مجلة یغما. سال15، ش 1. فروردین. صص 46-43.

رفیعی مهرآبادی، ابوالقاسم (1352) آثار ملی اصفهان. تهران: انجمن آثار ملی.

زمانی، کریم (1380) شرح جامع مثنوی معنوی. تهران: اطلاعات 7 ج. هشتم

ژوکوفسکی، رولنتین (1382) اشعار عامیانه ایران (در عصر قاجار). مقدمه عبدالحسین نوایی. تهران: اساطیر.

سپهر، محمد تقی خان (1377) ناسخ التواریخ .به اهتمام جمشید کیانفر. تهران: اساطیر . 3 ج.

ستوده ، منوچهر(1377) از آستارا تا استرآباد . تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی. 

سحاب، ابوالقاسم (1326) «ماده تاریخ سازی». مجلة یادگار. سال 4. ش5. صص 24-19.

سعادت نوری، حسین (1364) رجال دورة قاجار. با مقدمة محمد ابراهیم باستانی پاریزی. تهران: وحید.

شاملو، ولی قلی (1374) قصص الخاقانی. تصحیح سید حسن سادات ناصری. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. 2 ج.

شبیری زنجانی، سید موسی (1390) جرعه ای از دریا. قم: موسسه کتاب شناسی شیعه.

شفیعی کدکنی، محمّدرضا (1377) «چهرة دیگر محمّد بن کرّام سجستانی» . ارج نامة ایرج. به کوشش محسن باقرزاده. تهران: توس .2 ج.

شمس، حسین (1348) لمعات حسینی. اصفهان: ثقفی و شمس.

شمیسا، سیروس (1381) شاهد بازی در ادبیات فارسی. تهران: فردوس

شیمل، آن ماری (1381) خوشنویسی اسلامی. ترجمة مهناز شایسته فر. تهران: موسسه مطالعات هنر اسلامی.

صائب، میرزا محمدعلی (1370) دیوان . تصحیح محمد قهرمان. تهران: علمی‌و فرهنگی . 6 ج.  

صدری، مهدی (1378) حساب جمل در شعر فارسی و فرهنگ تعبیرات رمزی. تهران: نشر دانشگاهی.

صفری آق قلعه، علی (1390) نسخه شناخت. تهران: میراث مکتوب.

طباطبایی، سید محمد (1366)، «آینده گویی های شاه نعمت الله ولی». ناموارة دکتر محمود افشار. جلد 2. تهران: بنیاد موقوفات افشار. صص 1041-1024.

عرفی شیرازی، جمال الدین (1357) کلیات اشعار. به کوشش جواهری وجدی. تهران: کتابخانه سنایی.

عقیلی، عبدالله (1366) «استفاده از شعر فارسی در سجع سکّه ها». ناموارة افشار. جلد سوم. تهران: بنیاد موقوفات افشار. صص 1492-1481.

عمر، یعقوب (1993 م) «صنعت ماده تاریخ گویی در ایران و شبه قاره. مجموعه سخنرانی های نخستین سمینار پیوستگی های فرهنگی ایران و شبه قاره. اسلام آباد: مرکزتحقیقات فارسی ایران و پاکستان. 2 ج.

غفّاری مازندرانی، نظام الدّین احمد (1048 ق) جنگ نظم و نثر. نسخه خطی کتابخانة مجلس شورا اسلامی. ش 10/3022. 570 ص.

غمگین، محمدکاظم (1328) دیوان. به کوشش مجید اوحدی یکتا. با مقدمه جلال الدین همایی. اصفهان: سپهر.

فاطمی، حسن (1381) «ماده تاریخ». مجلة شهاب. ش 1.

فتحی، نصرت الله (1355) «ماده تاریخ چیست؟» . نشریة گوهر. سال 4. ش 8. آبان. صص 13-711.

فردوسی، ابوالقاسم(1393) شاهنامه . پیرایش جلال خالقی مطلق. تهران: سخن . 2 ج .

فلسفی، نصرالله (1375) زندگانی شاه عباس اوّل. تهران: علمی. 3 ج.

فرزام، حمید ( 1380) «سیاست مذهبی در دورة صفوی»، نکته ها و نقدها در پنجاه و پنج مقاله. تهران : دانشگاه تهران.

_______ (1374) تحقیق در احوال و نقد آثار و افکار شاه نعمت الله ولی. تهران: سروش.

کالینگوود، ار. جی (1391) اصول تاریخ. ترجمه عبدالرضا سالار بهزادی. تهران: نی. دوم.

کمره ای، شیخ علی نقی (1349) دیوان. به کوشش ابوالقاسم سری. اصفهان: تایید.

گلشیری، هوشنگ (2001) جن نامه. سوئد: باران.

گلچین معانی، احمد (1348) تاریخ تذکره های فارسی. تهران: دانشگاه تهران. 2 ج.

لطفی، علی رضا (1390) تذکرة شعرای تخت فولاد اصفهان. اصفهان: سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری.

محمّدی، هاشم (1379) «صنعت ماده تاریخ سازی و معما سرایی در ادب فارسی». ماهنامة کیهان فرهنگی. ش 172. سال 17. بهمن. صص 31-26.

مکاریک، ایرناریما( 1388) دانشنامة نظریه های ادبی معاصر، ترجمة مهران مهاجر و محمّد نبوی. تهران: آگه . سوم.

مگی، براین (1386)  سرگذشت فلسفه. ترجمه حسن کامشاد. تهران: نی.

مفید مستوفی، محمد (1340) جامع مفیدی. به کوشش ایرج افشار. تهران: کتابفروشی اسدی.

محیط طباطبایی، محمد (1341) «تاریخ ماده تاریخ». مجلة یغما، سال 15. ش 2 اردیبهشت صص 71-56.

موسوی، کمال (1379) «هور؛ شاعر جامع الخطوط و هنرمند تاریخیه سرا». فصلنامة فرهنگ اصفهان. ش 17 و 18. زمستان، صص 75-68.

مصاحب، غلامحسین (‌  1387) دایرة المعارف فارسی. تهران: امیرکبیر. پنجم. 3 ج.

مهدوی، مصلح الدین (1348) تذکرة القبور. اصفهان: ثقفی.

نخجوانی، حسین (1343) مواد التّواریخ. تهران: ادبیّه

معصوم، محمّد (1351) تاریخ سلاطین صفویّه . به سعی سیّد امیرحسن عابدی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

________ (1368) خلاصة السیّر (تاریخ روزگار شاه صفی صفوی) . به سعی ایرج افشار. تهران: علمی. 

نصر، سید حسین (1385) «دین در ایران عصر صفویه». مجموعه مقالات ایران شناسی. تهران: روزبه.

نصرآبادی، میرزا محمد طاهر (1361) تذکره نصرآبادی. تصحیح وحید دستگردی. تهران: کتابفروشی فروغی. سوم.

نظمی تبریزی، علی (1386) دویست سخنور. تبریز: یاران. چهارم.

نیّر،‌میرزا حبیب الله ( بی تا ) معادن الافادات، 3 ج. اصفهان: بی جا.

واله قزوینی، محمدیوسف (1380) ایران درزمان شاه صفی و شاه عباس دوم. تصحیح محمّدرضا نصیری.تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی. 

واعظ قزوینی، محمد رفیع (1359) دیوان. به کوشش سید حسن سادات ناصری. تهران: علمی.

وحید قزوینی، میرزا طاهر (1383) تاریخ عالم آرای عباسی. تصحیح سعید محمد صادق. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

وفا زواره ای، محمد علی (1385) تذکرة مآئرالباقریّه. تصحیح و تحشیة حسین مسجدی. اصفهان: اصفهان شناسی و خانه ملل.

همایی، جلال الدّین (1384) کتاب تاریخ اصفهان. تهران: هما

هدایت، رضا قلی خان (1339) روضة الصفای ناصری. تهران: کتابفروشی های مرکزی ، پیروز و خیّام. 10 ج.

یعقوب عمر (1372) «صنعت ماده تاریخ گویی در ایران و شبه قاره». مجموعه مقالات سمینار پیوستگی ها. صص 261-255.

Crystal, David. An Encyclopedic Dictionary of language and langueges. Oxford: Black well, 1992.                               
corbin, H. Prolegomena to sayyid Haydar Amuli, jami^c al-asrar wa maba^c al –anwar.freiburg,1971.