تبیین جامعه‌شناختی میزان سرمایه اجتماعی محله‌های شهر تهران

مطالعات جامعه شناسی

مقاله 1، دوره 11، شماره 38، فروردین 1397، صفحه 7-20   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

احسان مصطفی‌پور¹؛ منصور حقیقتیان²؛ اصغر محمدی³

¹دانش‌آموخته دکتری جامعه‌شناسی، گروه علوم اجتماعی، واحد دهاقان، دانشگاه آزاد اسلامی، دهاقان– ایران.

²دانشیار گروه علوم اجتماعی، واحد دهاقان، دانشگاه آزاد اسلامی، دهاقان– ایران (نویسنده مسئول).

³مدیرگروه جامعه شناسی دانشگاه دهاقان

چکیده

سرمایه اجتماعی در گرو، مشارکت شهروندان و افزایش آگاهی اجتماعی برای همه اعضای جامعه است. در واقع سرمایه مستلزم رعایت عدالت اجتماعی و توجه متوازن به وجوه فرهنگی، سیاسی و اقتصادی حیات جامعه است؛ به گونه­ای ­که نیروی انسانی را به فراگرد توسعه خوشبین و امیدوار سازد. امروزه سرمایه اجتماعی به عنوان یکی از عوامل محوری اثرگذار بر توسعه محلات و شهرها است. هدف، بررسی­
جامعه­شناختی سرمایه اجتماعی محله­های شهر تهران می­باشد. روش پژوهش، توصیفی از نوع پیمایش و برای جمع­آوری داده­ها از ابزار پرسشنامه محقق ساخته و برای تحلیل داده­های پژوهش از نرم افزارهای SPSS و نرم افزار معادلات ساختاری^[1] استفاده شده است. جامعه آماری شامل شهروندان بالای 18 سال ساکن در سه ناحیه شهر تهران می­شودکه 240 نفر از ساکنان با روش نمونه­گیری خوشه­ای در سه منطقه بالا، متوسط و پایین شهر انتخاب و مورد مطالعه قرار گرفتند. نتایج پژوهش نشان داد که میزان سرمایه اجتماعی در بین محله­های مورد مطالعه متفاوت بوده است.

کلیدواژه‌ها

سرمایه اجتماعی؛ اعتماد؛ مشارکت؛ احساس تعلق؛ ارتباطات

اصل مقاله

مقدمه

سرمایه اجتماعی^[1] از مفاهیم نوین است که امروزه در بررسی­های اقتصادی، اجتماعی جوامع مدرن مطرح گردیده است. به عبارتی امروزه در کنار سرمایه­های انسانی، مالی و اقتصادی سرمایه دیگری به نام سرمایه اجتماعی مورد بهره­برداری قرار گرفته است این مفهوم به پیوندها و ارتباطات میان اعضای یک شبکه، به عنوان یک منبع با ارزش اشاره دارد که با خلق هنجارها و اعتماد متقابل موجب تحقق اهداف اعضاء می‌شود. طرح این رویکرد در بسیاری از مباحث اجتماعی، نشان دهنده اهمیت و نقش این سرمایه در توسعه جامعه به خصوص توسعه اجتماعی «افراد» می‌باشد سرمایه اجتماعی عمدتاً مبتنی بر عوامل فرهنگی- اجتماعی بوده و شناسایی آن به عنوان یک سرمایه چه در سطح کلان و چه در سطح فرد دارای اهمیت می‌باشد.

تحقیقات انجام شده در کشورهای مختلف نظیر ایتالیا و آلمان نشان می‌دهد که در مناطقی که اعتماد بالایی (سرمایه اجتماعی) وجود دارد میزان مشارکت در امورمدنی بالا است و حکومت­کیفیت بهتری دارد. شهروندان جهت گیری معطوف به اجتماع داشته، قانون­مدار شده و با دولت همکاری بهتری می‌نمایند. اساساً اجرای سیاست­ها در جامعه­ای که دارای سرمایه اجتماعی زیاد است به راحتی صورت می‌گیرد و برعکس. بنابراین شناسایی سرمایه­اجتماعی، چگونگی تاثیرگذاری آن برمشارکت اجتماعی و احیاناً توانایی به بالفعل در آوردن نیروی بالقوه سرمایه اجتماعی درجهت کمک به مشارکت و نهایتاً به گردش درآوردن چرخ­های توسعه در سطوح مختلف به صورت ایجاد نهادهای مدنی، شکل­گیری جامعه مدنی و تکوین دموکراسی، حایز اهمیت فراوان است. مدیریت شهری موفق با بهره­گیری از مشارکت مردم و ارزش­گذاری بر دیدگاه­های آنان در موضوعات مختلف شهری، می­تواند احساس تعلق اجتماعی و اعتماد را در میان همه گروه­های شهری ایجاد کند.

ظرف سه دهه گذشته یعنی از دهه 1980 تاکنون بالغ بر 2500 مقاله با عنوان سرمایه اجتماعی در بانک اطلاعات SSCI^[2]به ثبت رسیده است. تا قبل از سال 1993 و انتشار کتاب معروف روبرت پاتنام با عنوان دموکراسی و سنت های مدنی، تنها 10 مقاله با عنوان سرمایه اجتماعی به چاپ رسیده بود. اما در پانزده سال بعد یعنی تا سال  2007 ، سالانه به طور متوسط 160 مقاله با موضوع سرمایه اجتماعی و 1500 ارجاع به مقالات یاد شده، در این بانک اطلاعاتی به ثبت رسیده است. اما در ارتباط با میزان سرمایه اجتماعی نتایج مطالعات داخلی حاکی از آن است که وضعیت سرمایه اجتماعی در کشور مطلوب نیست. بر اساس نتایج حاصل پیمایش ملی سرمایه اجتماعی در کشور، 39 درصد شهروندان دارای سرمایه اجتماعی کم، 35 درصد دارای سرمایه اجتماعی متوسط و 26 درصد نیز دارای سرمایه اجتماعی زیاد هستند(عبداللهی و موسوی، 1386). مطالعات دیگر نیز تقریباً همین نتیجه را تأیید می­کنند(محسنی تبریزی و آقامحسنی، 1389؛ نوغانی و دیگران، 1387؛ معمارزاده و دیگران، 1388؛ کامران و ارشادی، 1387؛ ملکی و نژادسبزی، 1389؛ شیانی و دیگران، 1388؛ زاهدی و دیگران، 1388؛ غفوری و جعفری، 1387). مطالعاتی که روند سرمایه اجتماعی را نیز بررسی کرده­اند در روند کاهشی سرمایه اجتماعی متفق­القول­اند(عبداللهی و موسوی، 1386؛ قاسمی و دیگران، 1385؛ سعادت، 1387؛ صفدری و دیگران، 1387؛ و سیاهپوش، 1387). بررسی­های تطبیقی این موضوع در سطح کشورها نیز مؤید نتایج مطالعات فوق هستند. بر اساس سنجه­های مرتبط با زیر شاخص سرمایه اجتماعی در شاخص­کلان کامیابی که هر ساله توسط مؤسسه لگاتیوم محاسبه می­شود، بین سال های 2005 تا 2011، ایران با کسب نمره 38/2- در رتبه 121 ام جهان و یازدهم­کشورهای منطقه قرار گرفته است.^[3]در سنجش­جهانی دیگری از شاخص سرمایه اجتماعی که توسط دان لی و همکارانش(2012)، اجرا شده است، کشور ما در رتبه 59 قرار دارد (به نقل از فاضلی و اشتیاقی، 1391: 123).

روابط انسان­ها در ابعاد کمی و کیفی آن است. گسست در ساختار فضـایی محـلات و از بـین رفتن هویت کالبدی آن­ها، سبب از بین رفتن سـاختار اجتماعی پیوسـته میـان سـاکنان و کـاهش ارتباطـات چهره به چهره و رو در رو گشـته و باعـث جـایگزینی روابط ثانویی به جای روابـط گـرم و صـمیمی افـراد شده اسـت، بـه گونـه­ای­کـه روابـط افـراد در قالـب رسمی، کاری و اداری تعریف می­شود که ایـن خـود بـر مشـکلات موجـود دامـن زده اسـت. در مقیـاس محلـه­ای سـرمایه  اجتمـاعی شـامل منـابعی در اجتماعات محله است که از طریق حضـور بـالایی از اعتمـاد، عمـل و کـنش متقابـل، هنجارهـای مشـترک رفتاری، تعهدات و التزامات و تعلقات مشترک، شبکه­های رسمی و غیررسمی و کانال­های مؤثر اطلاعـات به وجود می­آید. این سرمایه ممکـن اسـت بـه وسـیله افراد و گروه­ها به منظور تسهیل در خدمات رسانی بـه اجتماع مورد استفاده قـرارگیـرد. توجه به نقش سرمایه اجتماعی در روابـط بـین افـراد و گروه­هـا در اجتمـاع و نتـایج سـودمند آن ماننـد: همکاری در نیل بـه منفعـت عمـومی، تسـهیل کـنش­جمعی، ایجاد مشارکت و اعتماد دربین افراد جامعه که کـارآیی آن­هـا را افـزایش داده و اختلافـات آن­هـا را می­کاهـد، ایـن مفهـوم را درمرتبـه اوّل توجـه سیاست­گذاران اجتماع، دولت و برنامه­های توسعه قرار داده است.

از گذشته­های دور محلات مسکونی در شهرها، به عنوان سلول­های­حیات شهری دارای نقش اساسی در زندگی ساکنان آن­ها بوده­اند. باتوجه به این که در گذشته محلات شهری، مکانی برای گرد آمدن افراد با ویژگی­های قومی نژادی، مذهبی، اقتصادی، اجتماعی مشترک بوده است، به دنبال تجمع بیشتر افراد با ویژگی­های مشترک در یک محدوده، آن بخش از شهر دارای هویت خاص و شناخته شده­ای می­بود که سبب تمایز آن از دیگر بافت­های اطراف می­گردید. همین عامل در آن محدوده سبب ایجاد فضاهایی با کارکرد و عملکردهای خاص شده که بافت آن را نیز از محدوده­های اطراف متمایز می­گرداند. وجود یک شیوه زندگی خاص در میان افراد ساکن در یک محله معمولاً به ایجاد اهداف و علایق مشترک در میان ساکنان یک محله می­انجامید. درچند دهه اخیر، با تغییرات شگرف در شیوه زندگی در ساختار محلات نیز تغییرات اساسی ایجاد گردیده است. امروزه شاهد به وجود آمدن محله­هایی هستیم که غیر از تفاوت در اسم­شان هیچ ویژگی متمایز دیگری نسبت به هم ندارند. این سیر نادرست و حرکت­های معیوب آن چنان وضعی را به وجود آورده که در بافت­های جدید شهری، ویژگی سنتی محله از بین رفته و ارزش­هایی هم چون سرمایه­های اجتماعی روابط همسایگی، آرامش و ... همگی رنگ باخته و حتی در بعضی از موارد اسم­های جدید مانند فاز، بلوک و ... جای اسم محله را به خود گرفته است.

بنابر نظر زیمل، روند تاریخ جدید، آزادی فزاینده فرد را از بندهای وابستگی شدید اجتماعی و شخصی نشان می­دهد ضمن آن که فرآورده­های فرهنگی ساخته انسان، بیش از بیش برانسان چیرگی می­یابند. او استدلال می­کند که در جوامع پیشین انسان نوعاً در یک رشته محدودی از حلقه­های اجتماعی به نسبت کوچک زندگی می­کرد. چنین حلقه­هایی از گروه­های خویشاوندی و اصناف گرفته تا شهر و دهکده، راه­های گریز فرد را می­بستند و او را به شدت در قبضه خودشان می­گرفتند، کل شخصیت فرد در این زندگی گروهی تحلیل رفته بود. اما اصل سازمانی در جهان نوین با اصل سازمانی­ جوامع پیشین تفاوت بنیادی دارد. یک فرد، عضو بسیاری از حلقه­های به خوبی مشخص است، اما هیچ یک از این حلقه­ها تمام شخصیت او را در بر نمی­گیرد و بر او نظارت تام ندارد(یوسفی به نقل از کوزر، 1383: 38).

 

فرضیه­ها

- بین میزان سرمایه اجتماعی افراد در محلات شهر تهران تفاوت وجود دارد.

- بین میزان ارتباطات افراد در محلات شهر تهران تفاوت وجود دارد.

- بین میزان اعتماد افراد در محلات شهر تهران تفاوت وجود دارد.

- بین میزان مشارکت رسمی و غیر رسمی  افراد در محلات شهر تهران تفاوت وجود دارد.

- بین میزان آگاهی اجتماعی افراد در محلات شهر تهران تفاوت وجود دارد.

 

پیشینه تحقیق

در بخش جستجوی منابع و شناخت ادبیات پژوهش این موضوع تلاش فراوانی صورت گرفته است حاصل این تلاش گسترده، در حوزه تحقیقات داخلی بسیار اندک و ناچیز بود. در حوزه تحقیقات خارجی با انبوهی از تحقیقات مربوط به سرمایه اجتماعی روبرو هستیم که این متغیر را با موضوعات­گوناگون بررسی و ادبیات پژوهشی غنی­ای را در حوزه سرمایه اجتماعی فراهم نموده­اند. با آن که سرمایه اجتماعی تنها در چند سال اخیر به طور جدی مطرح شده است، درحال حاضر در این­کشورها در حال تست تجربی می‌باشد و اکثر محققان این حوزه در حال اندازه­گیری تجربی این تئوری می‌باشند. اما پژوهش پیرامون سرمایه اجتماعی در کشور ما پیشرفت چندانی نداشته است تازه درحال شکل­گیری است و تا کنون تنها چند پایان­نامه در دانشگاه­های کشور پیرامون سرمایه اجتماعی انجام شده است که در این فصل به آن­ها پرداخته می‌شود.

- پژوهش" سنجش و اندازه­گیری سرمایه اجتماعی در ایتالیا: تحلیل اکتشافی "که در سال 2005 انجام شد. هدف این بررسی (Sabatin, Fabio)، توسط فابیو سابتینی است که طرح کلی از استعدادها و پتانسیل­های سرمایه اجتماعی محلی را در ایتالیا مطرح کند. این بررسی برابعاد ساختاری مفهوم متمرکز می­شود و آن را با شبکه­ها تعریف می­کند. این تحلیل به مجموعه داده­هایی که توسط محقق جمع­آوری شده بستگی دارد که شامل دویست شاخص از 5 بعد اصلی سرمایه اجتماعی است: خانواده­های قوی (فزاینده)، پیوندهای غیر رسمی، سازمان­های داوطلبانه، آگاهی­های مدنی و مشارکت سیاسی. از بین آن­ها 51 متغیر اصلی برای تحلیل­ها انتخاب شدند. درنهایت، تحلیل عامل چندتایی انجام شد، سرمایه اجتماعی دائمی توسط پیوندهای خانوادگی و سرمایه اجتماعی موقت به وسیله پیوندهای هفتگی در میان دوستان و همسایگان و اعضای سازمان­های داوطلبانه شکل می­گیرد. این مطالعه یک شاخص ارزشی معنایی را که شکل­بندی خاص از سرمایه اجتماعی را ارائه می­کند، آماده می­کند؛ در حالی که ادبیات به طور محلی با نتایج مثبت اقتصادی در نظر گرفته می­شود(سابتینی، 2005).

- "سرمایه اجتماعی: سنجش (اندازه­گیری) و پیامدها "که توسط رابرت پاتنام Putnam, Robert)) انجام شده است. هدف اصلی این مطالعه، تعریف سرمایه اجتماعی، اندازه­گیری سرمایه اجتماعی و معرفی برخی از شواهد پیامدهای سرمایه اجتماعی است که به توصیف یک مجموعه از شاخص­ها می­پردازد: عضویت رسمی و مشارکت دربسیاری از شکل­های متفاوت شبکه­های غیررسمی؛ دیگری اعتماد اجتماعی که من با عقیده میشل ولکاک موافقم که اعتماد اجتماعی بخشی از تعریف سرمایه اجتماعی نیست بلکه به طور مشخص یک پیامد بسته است، بنابراین اعتماد اجتماعی به عنوان یک شاخص سرمایه اجتماعی مطرح است. تحلیل­ها نشان می­دهد که کاهش اعتماد اجتماعی در آمریکا، کاملاً تولیدی (مولد) است، که احتمالاً یک الزام قدرت­مند از بسیاری از چیزها است و کافی است تا توجه ما را به آن جلب کند(پاتنام).

- پژوهش "سرمایه اجتماعی، تنوع و سیاست آموزشی "که توسط ایرنه بروگل ((Irene, Bruegel در سال 2006 در گروه پژوهش سرمایه اجتماعی و خانواده، دانشگاه بانک جنوب لندن انجام شده است. در این بررسی؛ الگوهایی از دوستی­های­کودکان در 12 مدرسه ابتدایی انگلیس بررسی شدندکه در نژاد (قومیت) و دین بسیار متفاوت بودند. پیمایش در بین 60 تا 600 دانش­آموز بین سال­های 2003 تا 2005 انجام شد و مشخصاً تعداد مسلمانان بیشتر بود. نتیجه­گیری ما دلالت داردکه ارتباط روزمره دانش­آموزان، در مدارس همشکل و برخوردهای ورزشی، از تغییرات زیاد- بحران­ها و موانع بین اجتماعات دور است. این خط­مشی یک پژوهش روان­شناسی اجتماعی بدون تعصب است­که تأکید می­کند برخورد بین همتایان از امور متداول است. درنتیجه به دست­آمده سیاست­مداران و برنامه­ریزان باید برنامه­هایی درجهت آموزش برآورده ساختن نیاز و چگونگی گذران زندگی به دانش­آموزان بدهند تا آن­ها بتوانند در دنیای چند نژادی/ قومی و جهانی زندگی کنند(بروگل،  2006).

- پژوهش "سرمایه اجتماعی و دموکراسی "توسط گروهی از پژوهشگران به سرپرستی دک اَنسکار (Anckar, Dag) در دپارتمان علوم سیاسی در سال 2007 انجام شده است. تحقیق سرمایه اجتماعی و دموکراسی هم به توسعه تئوری سرمایه اجتماعی و ابزارهایی برای سنجش آن و هم به تأثیرات سیاسی می­پردازد. در بخش تئوریکی این تحقیق، مفهوم سرمایه اجتماعی با توجه به نظریه سیاسی مورد بررسی قرار می­گیرد. در بخش تجربی این تحقیق، از روش­های تجربی استفاده می­شود تا این که مطالعه کند که سرمایه اجتماعی در ساختارهای متفاوت کنش متقابل چگونه به وجود می­آید و توسعه می­یابد .هم­چنین روابط بین مذاکرات دموکراتیک و سرمایه اجتماعی نیز مطالعه می­شود .نتیجه­ای که به دست آمد: روابط مفهومی و علی بین سرمایه اجتماعی، اعتماد، رابطه متقابل و مشارکت وجود دارد. بین پیدایش اعتماد و مشارکت روابط متقابل وجود دارد. امکانات و محدودیت­های انتخاب عقلانی، رهیافت­های ساختاری و جامعه­شناختی ازسرمایه اجتماعی تعریف شده است. هم چنین درک عمیق از روابط بین سرمایه اجتماعی، فرآیندهای دموکراتیک و مشروعیت و آگاهی زیاد از استفاده نادرست از سرمایه اجتماعی فساد و تصمیم­گیری نخبه­گرا مطرح می­شود(اَنسکار،  2007).

- پژوهش "سنجش سرمایه اجتماعی جوانان کشور" که توسط معاونت مطالعات و تحقیقات سازمان ملی جوانان انجام گردید. هدف اصلی آن سنجش سرمایه اجتماعی جوانان کشور با چهار مؤلفه شبکه روابط اجتماعی، هنجارهای اجتماعی، فعالیت­های گروهی و خود اثربخشی است. در پی سنجش سرمایه اجتماعی جوانان کشور، پیشنهاد شده است که تلاش برنامه­ریزی شده­ای در راستای تقویت پنداشت­ها و نگرش­های مثبت نسبت به وضعیت موجود و آینده جامعه در قالب بسط نهادهای مدنی و ایجاد فرصت­ها و بسترهای جدید، صورت گیرد. هم­چنین تقویت پیامدهای مثبت سرمایه اجتماعی و جهت­گیری سیاست­گذاری­ها و برنامه­ریزی­ها معطوف به ابعاد ضعیف­تر، تقویت پیوند میان عناصر سنتی حمایت اجتماعی و عناصر مدرن روابط انجمنی و مشارکت با برنامه­ریزی خردمندانه و تقویت سرمایه اجتماعی جدید، به عنوان پیشنهاد طرح شده اند(معاونت مطالعات و تحقیقات سازمان ملی جوانان، 1386).

- پژوهش "میزان سرمایه اجتماعی در جامعه ایرانی"  با هدف سنجش میزان شاخص­های سرمایه اجتماعی اعتماد به دیگران، مناسبات اجتماعی، فعالیت­های نوعدوستانه و داوطلبانه و شبکه­های مشارکت در 6 مرکز استان شامل تهران، تبریز، اهواز، یزد، مشهد و رشت که توسط موسسه کنشگران داوطلب در سال 1384 انجام گرفت به نتایج زیر دست یافت: ترتیب شهرها بر حسب میزان اعتماد به دیگران در رتبه اول تبریز، سپس اهواز، مشهد، یزد، رشت و تهران؛ بر حسب میزان مناسبات اجتماعی در رتبه اول اهواز، بعد یزد، تبریز، رشت، تهران و مشهد؛ بر اساس فعالیت­های نوعدوستانه و داوطلبانه در رتبه اول تبریز، دوم مشهد، یزد، اهواز، تهران و رشت؛ بر اساس شبکه­های مشارکت اول اهواز، و به ترتیب تبریز، رشت، یزد، تهران و مشهد. به طور کلی ترتیب شهرها بر اساس سرمایه اجتماعی به ترتیب شهرها شامل اهواز، تبریز، یزد، مشهد، رشت و تهران است. به عبارت دیگر پایتخت ایران تهران دارای کمترین میزان سرمایه اجتماعی است(موسسه کنشگران داوطلب، 1384).

- "سرمایه اجتماعی و رفتارهای زیست محیطی درایران (مطالعه موردی: استان­های گیلان، مازندران و گلستان)" که توسط غلامرضا خوش­فر و صادق صالحی در سال 1385 انجام گردید درصدد پاسخگویی به این سوال است که آیا رابطه­ای بین سرمایه اجتماعی و رفتارهای زیست محیطی وجود دارد؟ یافته­های پژوهش نشان می­دهند که بین سرمایه اجتماعی و رفتارهای زیست محیطی مسئولانه ارتباط معنی­داری وجود دارد. علاوه بر این بین عناصر عمده سرمایه اجتماعی با رفتارهای زیست محیطی نیز ارتباط معنی­داری برقرار است. هم­چنین این روابط در مناطق جغرافیایی مختلف، متفاوت است. از یافته­های این پژوهش می­توان نتیجه گرفت­که برای ترویج و توسعه رفتارهای زیست­محیطی مسئولانه باید به فکر تقویت سرمایه اجتماعی و ابعاد آن بود(خوش­فر و صالحی، 1385).

درباره کل پژوهش­های مطرح شده در پیشینه پژوهش می­توان نتیجه گرفت که بیشتر پژوهش­های ضمن توصیف، بیشتر با تأکید بر تبیین متغیرها چه به عنوان متغیر مستقل و چه وابسته یا به عنوان بعدی از ابعاد این دو بررسی­های الزم را انجام داده­اند. پژوهش­های داخلی، سرمایه اجتماعی را بیشتر به عنوان بعد جمعی و یا توصیفی در نظر دارند و یا در بحث از ابعاد انسجام و سرمایه و مشارکت اجتماعی و همبستگی اجتماعی به آن پرداخته­اند. از جمله مواردی­که در بیشتر بررسی­ها مد نظر بوده است، عوامل زیستی­ـ اجتماعی است. هم­چنین روش بیشتر پژوهش­ها، پیمایشی بوده و اغلب با تکنیک پرسشنامه کار شده­اند. هیچ گونه پژوهشی با بنیان نظری در داخل کشور در این رابطه نوشته نشده که بتوان از چهارچوب نظری آن سود جست. برخی از مسائل اجتماعی مانند اعتماد و فردی­طلبی که در پژوهش حاضر و محلات مد نظر است، در بعضی از این پژوهش­ها بررسی شده که در این پژوهش به عنوان عامل تأثیرگذار بر محلات گنجانده شده است. هیچ کدام از پژوهش­های داخلی به موضوع اصلی که در پژوهش حاضر، مهم می­نماید، توجه نکرده­اند. این نشان دهنده بی­توجهی به موضوع در داخل­ کشور است که در بخش ضرورت­ها نیز مطرح شده است و در این کار ما می­خواهیم به مدل جامعی در این خصوص برسیم.

 

 

 

 

 

 

چارچوب نظری پژوهش

می­توان نظریه­های سرمایه اجتماعی را به چهار دیدگاه عمده زیر دسته­بندی نمود:

1. دیدگاه اجتماع­گرایی: سازمان­های محلی چون­کلوب­ها، مؤسسات و گروه­های شهری را بستر ایجاد سرمایه اجتماعی می­داند. 

2. دیدگاه شبکه­ای: بر اهمیت روابط افقی و عمودی بین مردم و روابط درونی و بیرونی موسسات و گروهای اجتماعی تاکید دارد.

3. دیدگاه نهادی: معتقد است سر زندگی شبکه­های اجتماعی و جامعه مدنی عمدتاً نتیجه فضای سیاسی، قانونی و نهادی جامعه است.

4. دیدگاه­های هم­افزایی: تلاش می­کندکه کارهای قوی بر آمده از دیدگاه­های شبکه­ای و نهادی را با هم تلفیق نماید و تعریف بانک جهانی ازسرمایه اجتماعی نیز برهمین تلاش استوار است: سرمایه اجتماعی عبارت است از هنجارها و روابط اجتماعی مستحکم و ریشه­دار در ساختارهای اجتماعی جوامع که مردم را در هماهنگی کنش­ها برای دست­یابی به اهداف مطلوب خود قادر می­سازد. طبق تعاریف فوق، همه محققان توافق دارند که کنش­های اجتماعی افراد هسته مرکزی سرمایه اجتماعی را تشکیل می­دهند و زمانی که کنش­ها در سطح فردی رقم می­خورند، سرمایه اجتماعی به طور بالقوه "برون بوده­ای" (Externalities) را تولید می­کنند و عضویت در یک گروه منافع و هزینه­های پیش­بینی نشده­ای را دارد. کنش­های جمعی افراد به طور غیرمستقیم برای کسانی که در گروه­ها عضویت ندارند نیز منافع و هزینه­هایی دارد. هم­چنین مفاهیم مشارکت در اجتماع محلی، کنشگرایی در یک موقعیت اجتماعی احساس اعتماد و امنیت، ظرفیت پذیرش تفاوت­ها و توانایی همکاری با دیگران به عنوان عناصر سرمایه اجتماعی محسوب می­شوند(اکبری به نقل از شریفیانی ثانی، 1380: 19).

نظریه­های سرمایه اجتماعی را می­توان به  در دو دسته کلی زیر جمع نمود، همان طور که شرح آن­ها پیشتر آمد:

1. به تعبیر بوردیو سرمایه اجتماعی به عنوان ویژگی فردی پتانسیل افراد برای فعالیت و مشارکت مؤثر در شبکه ارتباطات براساس شناخت متقابل دریک فضای اجتماعی و حفاظت از آن ازطریق مبادلات نمادی و مادی است. بر این اساس سرمایه اجتماعی دارایی­های خوب خصوصی است که افراد آن­ها را انباشت و از آن­ها برای دست­یابی به اهداف خود استفاده می­کنند.

2. پاتنام: "سرمایه­اجتماعی یک صفت جامعه است­که کیفیت شبکه­ها و روابط، افراد را برای همکاری و کنش جمعی قادر می­سازند". بر این اساس، سرمایه اجتماعی بر پایه درجه بالای اعتماد بین شخصی و به همان میزان ارزش­مندی اعتماد نهادهای عمومی و سیاسی است که قواعد حقوقی را ایجاد و رعایت می­کنند و همه مبادلات را شفاف و ایمن می­سازند.

دو مشکل در آشتی دادن این دو مفهوم سرمایه اجتماعی وجود دارد. یکی مربوط به اقتصاددانان است که تمایل دارند عوامل­مختلف در رشد اقتصادی و رفاه ملل راشناسایی کنند و اغلب تفسیرهای پانتام درباره سرمایه اجتماعی را ترجیح می­دهند، درحالی­که جامعه­شناسان تلاش برای تبیین بازتولید نابرابری را ترجیح می­دهند و لذا تمایل به مفهوم­سازی بوردیو و کلمن دارند. اقتصاددانان سعی می­کنند از متغیرهای سطح اعتماد و مشارکت اجتماعی استفاده کنند در حالی که جامعه­شناسان از متغیرهایی چون منزلت اجتماعی، جایگاه فرد در ساختار قدرت و عضویت در شبکه­های غیر رسمی استفاده می­کنند. تلاش­هایی جهت حل مسأله دوگانگی مفهوم سرمایه اجتماعی صورت گرفته است.

در سال­های اخیر بانک جهانی سعی نمود این دو رهیافت را با هم تلفیق نماید و شیوه و نگاه واحدی را نسبت به سرمایه اجتماعی به وجود آورد. ولکاک(1928)، تعریف جدیدی را ارایه کردکه براساس اعتماد عام اجتماعی و هنجارهای اجتماعی پانتام از یک سو و جنبه­های فردی بیان شد. آن چه که وی آن را دیدگاه هم­افزایی سرمایه اجتماعی نامیده است، در جهت تلفیق این دو بعد می­باشد(اکبری، 1385: 21).

توکلی و تاخبخش درمقاله خود که حاصل پژوهش موردی درخصوص بررسی و تحلیل میزان سرمایة اجتماعی در مناطق شهری و روستایی مرزی سیستان است، تعاریف موجود در خصوص مفهوم سرمایه اجتماعی را در جدول زیر خلاصه نموده­اند و نتیجه­گیری می­نمایند که در تمامی این تعاریف از اعتماد به عنوان جزء اصلی سرمایة اجتماعی نام برده شده است.

 

ابزاروروش پژوهش

 با توجه به ماهیت موضوع و هدف اصلی پژوهش، رویکرد حاکم بر این پژوهش «روش پیمایش» و تکنیک اصلی مورد استفاده برای جمع­آوری داده­ها «پرسشنامه» باشد. متغیرهای پژوهش شامل شاخص­های سرمایه اجتماعی  است. روش نمونه­گیری در پژوهش حاضر برای گردآوری اطلاعات از شهروندان در زمینه سرمایه اجتماعی، نمونه­گیری تصادفی خوشه­ای بوده است و حجم نمونه در سطح اطمینان 95 درصد با احتساب خطای 10 درصد، 240 نفر در محلات شهر تهران  تعیین شده است. تجزیه و تحلیل داده‌ها و در ادامه نمایش یافته‌ها در دو بخش آمار توصیفی (شامل فراوانی، درصد، آماره‌های توصیفی میانگین، میانه، انحراف معیار و چولگی) آمار استنباطی (شامل آزمون فرضیه‌ها با توجه به ماهیت متغیرهای مطرح ‌شده از جداول متقاطع، آماره‌های خی ‌دو (χ²)، ضرایب کندال تای ‌بی و آزمون تفاوت میانگین، آزمونt ، و تحلیل واریانس یک طرفه (F) استفاده خواهد شد.

 

یافته­ها

براساس متغیر جنسیت، 166 مرد و 74 زن انتخاب و در سه ناحیه شهر تهران مورد پرسش قرار گرفته­اند. هم­چنین 141 نفر از جامعه نمونه مجرد و 99 نفر متأهل می­باشند. بدین ترتیب بیشترین بازه درآمدی بین یک میلیون تا دو میلیون تومان با فراوانی درصدی 1/47 می­باشد. در ارتباط با تحصیلات بیشترین فراوانی میزان تحصیلات را دیپلمه­ها با فراوانی درصدی 3/33 تشکیل می­دهند. باتوجه به این­که نگارنده دراین مقاله درنظر دارند سه منطقه­ای ­که برای مطالعه مورد تحلیل­ قرار می­دهند با یکدیگر متفاوت باشند تا بتوان نظرات اقشار مختلف جامعه را درشهر تهران مورد ارزیابی قرار دهد، بدین منظور محلاتی انتخاب شده که تفاوت در وضعیت اقتصادی ساکنان آن­ها وجود داشته و با توجه به این ­که متغیر درآمد، اصلی­ترین مؤلفه شناخت وضعیت اقتصادی یک جامعه می­باشد، میانگین میزان درآمد ساکنین نواحی سه­­گانه شهر تهران نشان دهنده اختلاف درآمدی فاصله طبقاتی و اختلاف در پایگاه اقتصادی شهروندان ساکن در نواحی انتخاب شده است.

 

تحلیلداده­های مربوطبهسرمایهاجتماعی

مجموعاً در سه ناحیه مورد مطالعه، سرمایه اجتماعی ساختاری با میانگین 83/2 از سرمایه اجتماعی شناختی با میانگین 79/2 از سطح بالاتری برخوردار بوده است. نتایج به دست آمده نیزگویای این واقعیت است­که در هر سه ناحیه، سرمایه اجتماعی شناختی نسبت به سرمایه اجتماعی ساختاری در سطح بالاتری بوده است.

جدول شماره (1): آماره­های توصیفی سرمایه­های اجتماعی در نواحی سه­گانه تهران

ابعاد	مؤلفه­ها	گویه­ها	آماره­ها	مبارک­آباد	سبلان	راه­آهن	کل
کیفی	اعتماد	اعتماد بین خانواده	میانگین	98/3	69/3	19/3	62/3
		اعتماد بین دوستان و همکاران	انحراف­ معیار	973/0	542/0	974/0	712/0
		اعتماد بین هم محلی­ها و همشهریان	میانه	4	4	4	4
	مشارکت	مشارکت در نهادهای مختلف	میانگین	29/3	56/2	08/2	64/2
		مشارکت در انجمن­ها	انحراف ­معیار	51/0	356/0	857/0	528/0
		مشارکت در امور محله	میانه	3	2	2	2
	احساس تعلق	توجه به امکانات محیط زندگی	میانگین	49/3	64/3	74/2	37/3
		حفظ پاکیزگی و بهداشت شهری	انحراف­ معیار	409/0	685/0	611/0	534/0
		توجه به پیشرفت و توسعه شهر	میانه	3	4	3	3
کمی	ارتباطات	تعامل بین خانواده	میانگین	78/2	45/2	38/2	59/2
		تعامل بین دوستان و همکاران	انحراف ­معیار	522/0	904/0	014/0	095/0
		تعامل بین هم محلی­ها و همشهریان	میانه	3	2	2	3
	انتظارات	انتظار بین افراد خانواده	میانگین	49/2	55/2	24/2	42/2
		انتظار بین دوستان و همکاران	انحراف ­معیار	386/0	221/0	852/0	491/0
		انتظار بین هم محلی­ها و همشهریان	میانه	2	3	2	2
	ساختار	تعداد دوستان	میانگین	8/2	69/2	29/2	53/2
		تعداد اقوام و خویشاوندان	انحراف ­معیار	754/0	865/0	325/0	613/0
		تعداد همسایگان	میانه	3	3	2	2

در تحلیل سرمایه اجتماعی کیفی از سه مؤلفه اعتماد، مشارکت و احساس تعلق اجتماعی استفاده شده است. براساس نتایج به دست­آمده، اعتماد با میانگین 62/3 بالاترین میزان را داشته و مشارکت با میانگین 64/2 پایین­ترین میزان را دارا است. به نظر می­رسد که افراد جامعه در روابط بین شخصی خود با دیگران اعتماد بیشتری دارند درحالی که مشارکت با یکدیگر درحد کمتری می­باشد. این نتیجه بیانگر تمایل مردم به اعتماد به هم می­باشد ولی تمایلی به مشارکت با یکدیگر ندارند. در بین ابعاد سرمایه اجتماعی کمی نیز ارتباطات با میانگین 59/2 بالاترین میزان و انتظارات با میانگین 42/2 پایین­ترین میزان را به خود اختصاص داده­اند.

در سه ناحیه مورد مطالعه بعدکمی سرمایه اجتماعی در محله مبارک آباد با میانگین 05/3 بیشتر از سبلان با میانگین 7975/2 و محله راه­آهن با میانگین 61/2 می­باشد. بر اساس نتایج به دست آمده در تعیین وضعیت سه ناحیه سخن بدین گونه است­که از بین مؤلفه­های سرمایه اجتماعی­کیفی در هر دو ناحیه نیز اعتماد با میانگین­های رتبه­ای مبارک­آباد 62/137، سبلان با میانگین 06/110 و راه­آهن با میانگین 83/113 بالاترین میزان را به خود اختصاص داده است ­که تفاوت معنادار در سطح 95 درصد در بین محلات مورد مطالعه مشخص است. از سوی دیگر مشارکت نیز با میانگین­های رتبه­ای مبارک­آباد، 34/124، سبلان، 7/132، راه­آهن، 46/104، پایین­ترین میزان را دارا بوده است، تفاوت بین نواحی درمورد این مؤلفه هم در سطح 95 درصد معنادار بوده است.

هم­چنین در مورد مؤلفه احساس تعلق، تفاوت بین محلات در سطح 99 درصد معنادار می­باشد، به گونه­ای که در محله مبارک­آباد میانگین رتبه­ای احساس تعلق شهروندان 6/132 بوده و این میانگین در سبلان  و محله راه­آهن به ترتیب 24/129 و66/99 می­باشد. ازسوی دیگر از بین مؤلفه­های سرمایه اجتماعی ساختاری در سه ناحیه مورد مطالعه ارتباطات با میانگین­های رتبه­ای مبارک­آباد 89/143، سبلان 53/126، راه­آهن 08/91 بالاترین میزان را به خود اختصاص داده است و ساختارها نیز با میانگین­های رتبه­ای مبارک­آباد 37/128، سبلان 7/132، راه­آهن 43/100، پایین­ترین میزان را دارا بوده است. در مورد انتظارات، محله مبارک­آباد با میانگین رتبه­ای 65/136 بالاتر از سبلان با میانگین 65/113 و محله راه­آهن با میانگین2/91 قرار دارد. گفتنی است­که تفاوت میانگین­ها در بین نواحی سه­گانه از نظر سرمایه اجتماعی ساختاری در سطح 99 درصد معناداری را نشان می­دهد.

در نهایت باید گفت ­که محله مبارک­آباد از نظر سرمایه اجتماعی کمی و کیفی در سطح بالاتری از سبلان و این محله نیز در سطح بالاتری از محله راه­آهن قرار گرفته است. جدول شماره (2)، تفاوت­ها در بین نواحی سه­گانه شهر تهران از لحاظ بهره­مندی از ابعاد و مؤلفه­های سرمایه اجتماعی حاکی از این است که در مجموع، ساختار شهر تهران از الگوی واحدی پیروی نمی­کند، هر چند که سرمایه اجتماعی کمی در هر سه ناحیه کمتر از سرمایه اجتماعی کیفی است. هم­چنین بالاترین و پایین­ترین میانگین­ها در هر سه ناحیه شبیه یکدیگر بوده و از الگوی واحدی پیروی می­نمایند. درکل باید اذعان نمودکه به دلیل سلطه ارتباطات، شبکه روابط جمعی دربالاترین حد خود قرار دارد. دریک جمع­بندی کلی سطح سرمایه اجتماعی بر اساس آزمون کروسکال والیس سطح معناداری 99 درصد تفاوت مابین نواحی سه­گانه وجود دارد، به گونه­ای که درمحله مبارک­آباد با میانگین رتبه­ای6/149 بیشتر ازمحله سبلان با میانگین 23/123 و محله راه­آهن با میانگین 67/88 است.

 

جدول شماره (2): مقایسهسرمایهاجتماعینواحیسه­گانه شهرتهرانبااستفادهازآزمونکروسکال والیس

ابعاد	آماره مؤلفه­ها	ضریب معناداری sig
			مبارک­آباد	سبلان	راه­آهن
کیفی	اعتماد	62/137	06/110	83/113	024/0
	مشارکت	24/124	7/132	46/104	029/0
	احساس تعلق	6/132	24/129	66/99	004/0
کمی	ارتباطات	89/143	53/126	08/91	000/0
	انتظارات	65/136	65/113	2/91	000/0
	ساختار	37/128	7/132	43/100	004/0

 

نتیجه­گیری

به طور کلی همان­گونه که اشاره شد، سرمایه اجتماعی یک ظرفیت، جوهر اجتماعی یا هنجاری غیر رسمی است که همکاری میان افراد و نهادهای یک جامعه را ارتقا می­بخشد. هر شبکه اجتماعی، برای دست­یابی به اهداف خود علاوه بر افراد آگاه و باتجربه و امکانات و ابزار مادی، به عواملی مانند اعتماد، مشارکت، تعلق و ... هم نیاز دارد که این عوامل همان ابعاد سرمایه اجتماعی هستند. در جامعه امروزی بدون سرمایه اجتماعی دست­یابی به توسعه امکان­پذیر نخواهد بود، زیرا بدون این سرمایه استفاده از دیگر سرمایه ها به طور بهینه انجام نخواهد شد. از سوی دیگر تجمع نیازهای عصر حاضر بیش از هر مکان دیگری در شهرها تجلی یافته و شهرها مهم­ترین کانون­های تحقق پایداری هستند که برای تحقق این مسئله نیاز به تحرک سرمایه اجتماعی در فضای شهرها احساس می­شود. در این پژوهش، سطح سرمایه اجتماعی در سه ناحیه مبارک­آباد، سبلان و راه­آهن در شهر تهران بررسی شده است. سرمایه اجتماعی در دو بعد کمی و کیفی مورد تحلیل قرار گرفته است. به طور کلی یافته­های پژوهش نشان می­دهند که سرمایه اجتماعی کمی و کیفی محله مبارک­آباد نسبت به محله سبلان و راه­آهن در سطح بالاتری قرار داشته است­که این خود نیز نشان می­دهد که سرمایه اجتماعی­کیفی کل نسبت به سرمایه اجتماعی­کمّی کل در سطح بالاتری قرار دارد. در نهایت باید گفت­که براساس آزمون­کروسکال والیس تفاوت معناداری تا سطح 99 درصد بین محلات مورد مطالعه شهر تهران در زمینه سرمایه اجتماعی وجود دارد، هم­چنین بر اساس این آزمون، محله مبارک آباد از نظر سرمایه اجتماعی کمی و کیفی با میانگین رتبه­ای در سطح بالاتری از محله سبلان و راه­آهن قرار گرفته است.

علی­رغم نتایج مشابه برخی از پژوهش­هایی که رابطه بین سرمایه اجتماعی با سایر متغیرها را نشان می­دهد، دراین پژوهش سرمایه اجتماعی­کمی و کیفی محلات مورد بررسی و سنجش قرارگرفت و نتایج تأیید کننده فرضیه­های این پژوهش یعنی رابطه مستقیم و مثبت مفاهیم یاد شده است که ابعاد سرمایه اجتماعی در محلات می­باشد؛ هم­چنین نتایج، تبیین کننده تفاوت این ارتباط در بین سه ناحیه شهری می­باشدکه از نظر پایگاه اقتصادی در وضعیت مشابهی قرار ندارند، به گونه­ای که در یک گستره جغرافیایی، سرمایه اجتماعی در ناحیه­ای بیشتر است که از لحاظ پایگاه اقتصادی در وضعیت مطلوب­تری قرار داشته باشد.

 

پیشنهادهایکاربردی

- بسترسازی برای افزایش هنجارگرایی در میان شهروندان درجهت افزایش سرمایه مؤثر خواهد بود.  بنابراین هر اقدامی که زمینه افزایش هنجارهای رسمی مثل قانون­گرایی و هنجارگرایی غیر رسمی مثل یاور بودن را فراهم سازد، به صورت غیر مستقیم در ارتقاء سرمایه محلات شهری مؤثر خواهد بود. پیشنهاد می­شود فاکتورهایی ­که می­تواند احساس تعلق شهروندان نسبت به محله را افزایش­ دهد، شناسایی شود تا از طریق بهبود این شاخص، هنجارگرایی نسبت به محله با افزایش همراه باشد.

- با توجه به این که محله راه­آهن از لحاظ سرمایه اجتماعی در سطح پایین­تری از دو محله دیگر قرار گرفت، با ارتقای سطح توانایی اقتصادی محله راه­آهن می­توان به ارتقاء این محله با استفاده از پویا نمودن سرمایه اجتماعی در بُعد اقتصادی کمک کرد.

- شکل­گیری برنامه­های مشارکتی میان سازمان­های شهری و شهروندان، زمینه­ساز افزایش اعتماد و همبستگی درون­ گروهی خواهد شد. بنابراین استفاده هر چه بیشتر از ظرفیت­ها و سرمایه­های پنهان اجتماعی گروه پژوهش، ضمانتی است برای بالا بردن سرمایه اجتماعی.

- ایجاد ساختاری برای ارتباط مستقیم شهروندان با سازمان­های دولتی، مشارکت و نظرخواهی از شهروندان در خصوص برنامه­ریزی و اجرای طرح­های عمرانی و شهری.

 

---

^[1].Social Capital

[2]^. Social Science Citation Index

[3]^. http:// www.Prosperity.com

 

مقدمه

سرمایه اجتماعی^[1] از مفاهیم نوین است که امروزه در بررسی­های اقتصادی، اجتماعی جوامع مدرن مطرح گردیده است. به عبارتی امروزه در کنار سرمایه­های انسانی، مالی و اقتصادی سرمایه دیگری به نام سرمایه اجتماعی مورد بهره­برداری قرار گرفته است این مفهوم به پیوندها و ارتباطات میان اعضای یک شبکه، به عنوان یک منبع با ارزش اشاره دارد که با خلق هنجارها و اعتماد متقابل موجب تحقق اهداف اعضاء می‌شود. طرح این رویکرد در بسیاری از مباحث اجتماعی، نشان دهنده اهمیت و نقش این سرمایه در توسعه جامعه به خصوص توسعه اجتماعی «افراد» می‌باشد سرمایه اجتماعی عمدتاً مبتنی بر عوامل فرهنگی- اجتماعی بوده و شناسایی آن به عنوان یک سرمایه چه در سطح کلان و چه در سطح فرد دارای اهمیت می‌باشد.

تحقیقات انجام شده در کشورهای مختلف نظیر ایتالیا و آلمان نشان می‌دهد که در مناطقی که اعتماد بالایی (سرمایه اجتماعی) وجود دارد میزان مشارکت در امورمدنی بالا است و حکومت­کیفیت بهتری دارد. شهروندان جهت گیری معطوف به اجتماع داشته، قانون­مدار شده و با دولت همکاری بهتری می‌نمایند. اساساً اجرای سیاست­ها در جامعه­ای که دارای سرمایه اجتماعی زیاد است به راحتی صورت می‌گیرد و برعکس. بنابراین شناسایی سرمایه­اجتماعی، چگونگی تاثیرگذاری آن برمشارکت اجتماعی و احیاناً توانایی به بالفعل در آوردن نیروی بالقوه سرمایه اجتماعی درجهت کمک به مشارکت و نهایتاً به گردش درآوردن چرخ­های توسعه در سطوح مختلف به صورت ایجاد نهادهای مدنی، شکل­گیری جامعه مدنی و تکوین دموکراسی، حایز اهمیت فراوان است. مدیریت شهری موفق با بهره­گیری از مشارکت مردم و ارزش­گذاری بر دیدگاه­های آنان در موضوعات مختلف شهری، می­تواند احساس تعلق اجتماعی و اعتماد را در میان همه گروه­های شهری ایجاد کند.

ظرف سه دهه گذشته یعنی از دهه 1980 تاکنون بالغ بر 2500 مقاله با عنوان سرمایه اجتماعی در بانک اطلاعات SSCI^[2]به ثبت رسیده است. تا قبل از سال 1993 و انتشار کتاب معروف روبرت پاتنام با عنوان دموکراسی و سنت های مدنی، تنها 10 مقاله با عنوان سرمایه اجتماعی به چاپ رسیده بود. اما در پانزده سال بعد یعنی تا سال  2007 ، سالانه به طور متوسط 160 مقاله با موضوع سرمایه اجتماعی و 1500 ارجاع به مقالات یاد شده، در این بانک اطلاعاتی به ثبت رسیده است. اما در ارتباط با میزان سرمایه اجتماعی نتایج مطالعات داخلی حاکی از آن است که وضعیت سرمایه اجتماعی در کشور مطلوب نیست. بر اساس نتایج حاصل پیمایش ملی سرمایه اجتماعی در کشور، 39 درصد شهروندان دارای سرمایه اجتماعی کم، 35 درصد دارای سرمایه اجتماعی متوسط و 26 درصد نیز دارای سرمایه اجتماعی زیاد هستند(عبداللهی و موسوی، 1386). مطالعات دیگر نیز تقریباً همین نتیجه را تأیید می­کنند(محسنی تبریزی و آقامحسنی، 1389؛ نوغانی و دیگران، 1387؛ معمارزاده و دیگران، 1388؛ کامران و ارشادی، 1387؛ ملکی و نژادسبزی، 1389؛ شیانی و دیگران، 1388؛ زاهدی و دیگران، 1388؛ غفوری و جعفری، 1387). مطالعاتی که روند سرمایه اجتماعی را نیز بررسی کرده­اند در روند کاهشی سرمایه اجتماعی متفق­القول­اند(عبداللهی و موسوی، 1386؛ قاسمی و دیگران، 1385؛ سعادت، 1387؛ صفدری و دیگران، 1387؛ و سیاهپوش، 1387). بررسی­های تطبیقی این موضوع در سطح کشورها نیز مؤید نتایج مطالعات فوق هستند. بر اساس سنجه­های مرتبط با زیر شاخص سرمایه اجتماعی در شاخص­کلان کامیابی که هر ساله توسط مؤسسه لگاتیوم محاسبه می­شود، بین سال های 2005 تا 2011، ایران با کسب نمره 38/2- در رتبه 121 ام جهان و یازدهم­کشورهای منطقه قرار گرفته است.^[3]در سنجش­جهانی دیگری از شاخص سرمایه اجتماعی که توسط دان لی و همکارانش(2012)، اجرا شده است، کشور ما در رتبه 59 قرار دارد (به نقل از فاضلی و اشتیاقی، 1391: 123).

روابط انسان­ها در ابعاد کمی و کیفی آن است. گسست در ساختار فضـایی محـلات و از بـین رفتن هویت کالبدی آن­ها، سبب از بین رفتن سـاختار اجتماعی پیوسـته میـان سـاکنان و کـاهش ارتباطـات چهره به چهره و رو در رو گشـته و باعـث جـایگزینی روابط ثانویی به جای روابـط گـرم و صـمیمی افـراد شده اسـت، بـه گونـه­ای­کـه روابـط افـراد در قالـب رسمی، کاری و اداری تعریف می­شود که ایـن خـود بـر مشـکلات موجـود دامـن زده اسـت. در مقیـاس محلـه­ای سـرمایه  اجتمـاعی شـامل منـابعی در اجتماعات محله است که از طریق حضـور بـالایی از اعتمـاد، عمـل و کـنش متقابـل، هنجارهـای مشـترک رفتاری، تعهدات و التزامات و تعلقات مشترک، شبکه­های رسمی و غیررسمی و کانال­های مؤثر اطلاعـات به وجود می­آید. این سرمایه ممکـن اسـت بـه وسـیله افراد و گروه­ها به منظور تسهیل در خدمات رسانی بـه اجتماع مورد استفاده قـرارگیـرد. توجه به نقش سرمایه اجتماعی در روابـط بـین افـراد و گروه­هـا در اجتمـاع و نتـایج سـودمند آن ماننـد: همکاری در نیل بـه منفعـت عمـومی، تسـهیل کـنش­جمعی، ایجاد مشارکت و اعتماد دربین افراد جامعه که کـارآیی آن­هـا را افـزایش داده و اختلافـات آن­هـا را می­کاهـد، ایـن مفهـوم را درمرتبـه اوّل توجـه سیاست­گذاران اجتماع، دولت و برنامه­های توسعه قرار داده است.

از گذشته­های دور محلات مسکونی در شهرها، به عنوان سلول­های­حیات شهری دارای نقش اساسی در زندگی ساکنان آن­ها بوده­اند. باتوجه به این که در گذشته محلات شهری، مکانی برای گرد آمدن افراد با ویژگی­های قومی نژادی، مذهبی، اقتصادی، اجتماعی مشترک بوده است، به دنبال تجمع بیشتر افراد با ویژگی­های مشترک در یک محدوده، آن بخش از شهر دارای هویت خاص و شناخته شده­ای می­بود که سبب تمایز آن از دیگر بافت­های اطراف می­گردید. همین عامل در آن محدوده سبب ایجاد فضاهایی با کارکرد و عملکردهای خاص شده که بافت آن را نیز از محدوده­های اطراف متمایز می­گرداند. وجود یک شیوه زندگی خاص در میان افراد ساکن در یک محله معمولاً به ایجاد اهداف و علایق مشترک در میان ساکنان یک محله می­انجامید. درچند دهه اخیر، با تغییرات شگرف در شیوه زندگی در ساختار محلات نیز تغییرات اساسی ایجاد گردیده است. امروزه شاهد به وجود آمدن محله­هایی هستیم که غیر از تفاوت در اسم­شان هیچ ویژگی متمایز دیگری نسبت به هم ندارند. این سیر نادرست و حرکت­های معیوب آن چنان وضعی را به وجود آورده که در بافت­های جدید شهری، ویژگی سنتی محله از بین رفته و ارزش­هایی هم چون سرمایه­های اجتماعی روابط همسایگی، آرامش و ... همگی رنگ باخته و حتی در بعضی از موارد اسم­های جدید مانند فاز، بلوک و ... جای اسم محله را به خود گرفته است.

بنابر نظر زیمل، روند تاریخ جدید، آزادی فزاینده فرد را از بندهای وابستگی شدید اجتماعی و شخصی نشان می­دهد ضمن آن که فرآورده­های فرهنگی ساخته انسان، بیش از بیش برانسان چیرگی می­یابند. او استدلال می­کند که در جوامع پیشین انسان نوعاً در یک رشته محدودی از حلقه­های اجتماعی به نسبت کوچک زندگی می­کرد. چنین حلقه­هایی از گروه­های خویشاوندی و اصناف گرفته تا شهر و دهکده، راه­های گریز فرد را می­بستند و او را به شدت در قبضه خودشان می­گرفتند، کل شخصیت فرد در این زندگی گروهی تحلیل رفته بود. اما اصل سازمانی در جهان نوین با اصل سازمانی­ جوامع پیشین تفاوت بنیادی دارد. یک فرد، عضو بسیاری از حلقه­های به خوبی مشخص است، اما هیچ یک از این حلقه­ها تمام شخصیت او را در بر نمی­گیرد و بر او نظارت تام ندارد(یوسفی به نقل از کوزر، 1383: 38).

 

فرضیه­ها

- بین میزان سرمایه اجتماعی افراد در محلات شهر تهران تفاوت وجود دارد.

- بین میزان ارتباطات افراد در محلات شهر تهران تفاوت وجود دارد.

- بین میزان اعتماد افراد در محلات شهر تهران تفاوت وجود دارد.

- بین میزان مشارکت رسمی و غیر رسمی  افراد در محلات شهر تهران تفاوت وجود دارد.

- بین میزان آگاهی اجتماعی افراد در محلات شهر تهران تفاوت وجود دارد.

 

پیشینه تحقیق

در بخش جستجوی منابع و شناخت ادبیات پژوهش این موضوع تلاش فراوانی صورت گرفته است حاصل این تلاش گسترده، در حوزه تحقیقات داخلی بسیار اندک و ناچیز بود. در حوزه تحقیقات خارجی با انبوهی از تحقیقات مربوط به سرمایه اجتماعی روبرو هستیم که این متغیر را با موضوعات­گوناگون بررسی و ادبیات پژوهشی غنی­ای را در حوزه سرمایه اجتماعی فراهم نموده­اند. با آن که سرمایه اجتماعی تنها در چند سال اخیر به طور جدی مطرح شده است، درحال حاضر در این­کشورها در حال تست تجربی می‌باشد و اکثر محققان این حوزه در حال اندازه­گیری تجربی این تئوری می‌باشند. اما پژوهش پیرامون سرمایه اجتماعی در کشور ما پیشرفت چندانی نداشته است تازه درحال شکل­گیری است و تا کنون تنها چند پایان­نامه در دانشگاه­های کشور پیرامون سرمایه اجتماعی انجام شده است که در این فصل به آن­ها پرداخته می‌شود.

- پژوهش" سنجش و اندازه­گیری سرمایه اجتماعی در ایتالیا: تحلیل اکتشافی "که در سال 2005 انجام شد. هدف این بررسی (Sabatin, Fabio)، توسط فابیو سابتینی است که طرح کلی از استعدادها و پتانسیل­های سرمایه اجتماعی محلی را در ایتالیا مطرح کند. این بررسی برابعاد ساختاری مفهوم متمرکز می­شود و آن را با شبکه­ها تعریف می­کند. این تحلیل به مجموعه داده­هایی که توسط محقق جمع­آوری شده بستگی دارد که شامل دویست شاخص از 5 بعد اصلی سرمایه اجتماعی است: خانواده­های قوی (فزاینده)، پیوندهای غیر رسمی، سازمان­های داوطلبانه، آگاهی­های مدنی و مشارکت سیاسی. از بین آن­ها 51 متغیر اصلی برای تحلیل­ها انتخاب شدند. درنهایت، تحلیل عامل چندتایی انجام شد، سرمایه اجتماعی دائمی توسط پیوندهای خانوادگی و سرمایه اجتماعی موقت به وسیله پیوندهای هفتگی در میان دوستان و همسایگان و اعضای سازمان­های داوطلبانه شکل می­گیرد. این مطالعه یک شاخص ارزشی معنایی را که شکل­بندی خاص از سرمایه اجتماعی را ارائه می­کند، آماده می­کند؛ در حالی که ادبیات به طور محلی با نتایج مثبت اقتصادی در نظر گرفته می­شود(سابتینی، 2005).

- "سرمایه اجتماعی: سنجش (اندازه­گیری) و پیامدها "که توسط رابرت پاتنام Putnam, Robert)) انجام شده است. هدف اصلی این مطالعه، تعریف سرمایه اجتماعی، اندازه­گیری سرمایه اجتماعی و معرفی برخی از شواهد پیامدهای سرمایه اجتماعی است که به توصیف یک مجموعه از شاخص­ها می­پردازد: عضویت رسمی و مشارکت دربسیاری از شکل­های متفاوت شبکه­های غیررسمی؛ دیگری اعتماد اجتماعی که من با عقیده میشل ولکاک موافقم که اعتماد اجتماعی بخشی از تعریف سرمایه اجتماعی نیست بلکه به طور مشخص یک پیامد بسته است، بنابراین اعتماد اجتماعی به عنوان یک شاخص سرمایه اجتماعی مطرح است. تحلیل­ها نشان می­دهد که کاهش اعتماد اجتماعی در آمریکا، کاملاً تولیدی (مولد) است، که احتمالاً یک الزام قدرت­مند از بسیاری از چیزها است و کافی است تا توجه ما را به آن جلب کند(پاتنام).

- پژوهش "سرمایه اجتماعی، تنوع و سیاست آموزشی "که توسط ایرنه بروگل ((Irene, Bruegel در سال 2006 در گروه پژوهش سرمایه اجتماعی و خانواده، دانشگاه بانک جنوب لندن انجام شده است. در این بررسی؛ الگوهایی از دوستی­های­کودکان در 12 مدرسه ابتدایی انگلیس بررسی شدندکه در نژاد (قومیت) و دین بسیار متفاوت بودند. پیمایش در بین 60 تا 600 دانش­آموز بین سال­های 2003 تا 2005 انجام شد و مشخصاً تعداد مسلمانان بیشتر بود. نتیجه­گیری ما دلالت داردکه ارتباط روزمره دانش­آموزان، در مدارس همشکل و برخوردهای ورزشی، از تغییرات زیاد- بحران­ها و موانع بین اجتماعات دور است. این خط­مشی یک پژوهش روان­شناسی اجتماعی بدون تعصب است­که تأکید می­کند برخورد بین همتایان از امور متداول است. درنتیجه به دست­آمده سیاست­مداران و برنامه­ریزان باید برنامه­هایی درجهت آموزش برآورده ساختن نیاز و چگونگی گذران زندگی به دانش­آموزان بدهند تا آن­ها بتوانند در دنیای چند نژادی/ قومی و جهانی زندگی کنند(بروگل،  2006).

- پژوهش "سرمایه اجتماعی و دموکراسی "توسط گروهی از پژوهشگران به سرپرستی دک اَنسکار (Anckar, Dag) در دپارتمان علوم سیاسی در سال 2007 انجام شده است. تحقیق سرمایه اجتماعی و دموکراسی هم به توسعه تئوری سرمایه اجتماعی و ابزارهایی برای سنجش آن و هم به تأثیرات سیاسی می­پردازد. در بخش تئوریکی این تحقیق، مفهوم سرمایه اجتماعی با توجه به نظریه سیاسی مورد بررسی قرار می­گیرد. در بخش تجربی این تحقیق، از روش­های تجربی استفاده می­شود تا این که مطالعه کند که سرمایه اجتماعی در ساختارهای متفاوت کنش متقابل چگونه به وجود می­آید و توسعه می­یابد .هم­چنین روابط بین مذاکرات دموکراتیک و سرمایه اجتماعی نیز مطالعه می­شود .نتیجه­ای که به دست آمد: روابط مفهومی و علی بین سرمایه اجتماعی، اعتماد، رابطه متقابل و مشارکت وجود دارد. بین پیدایش اعتماد و مشارکت روابط متقابل وجود دارد. امکانات و محدودیت­های انتخاب عقلانی، رهیافت­های ساختاری و جامعه­شناختی ازسرمایه اجتماعی تعریف شده است. هم چنین درک عمیق از روابط بین سرمایه اجتماعی، فرآیندهای دموکراتیک و مشروعیت و آگاهی زیاد از استفاده نادرست از سرمایه اجتماعی فساد و تصمیم­گیری نخبه­گرا مطرح می­شود(اَنسکار،  2007).

- پژوهش "سنجش سرمایه اجتماعی جوانان کشور" که توسط معاونت مطالعات و تحقیقات سازمان ملی جوانان انجام گردید. هدف اصلی آن سنجش سرمایه اجتماعی جوانان کشور با چهار مؤلفه شبکه روابط اجتماعی، هنجارهای اجتماعی، فعالیت­های گروهی و خود اثربخشی است. در پی سنجش سرمایه اجتماعی جوانان کشور، پیشنهاد شده است که تلاش برنامه­ریزی شده­ای در راستای تقویت پنداشت­ها و نگرش­های مثبت نسبت به وضعیت موجود و آینده جامعه در قالب بسط نهادهای مدنی و ایجاد فرصت­ها و بسترهای جدید، صورت گیرد. هم­چنین تقویت پیامدهای مثبت سرمایه اجتماعی و جهت­گیری سیاست­گذاری­ها و برنامه­ریزی­ها معطوف به ابعاد ضعیف­تر، تقویت پیوند میان عناصر سنتی حمایت اجتماعی و عناصر مدرن روابط انجمنی و مشارکت با برنامه­ریزی خردمندانه و تقویت سرمایه اجتماعی جدید، به عنوان پیشنهاد طرح شده اند(معاونت مطالعات و تحقیقات سازمان ملی جوانان، 1386).

- پژوهش "میزان سرمایه اجتماعی در جامعه ایرانی"  با هدف سنجش میزان شاخص­های سرمایه اجتماعی اعتماد به دیگران، مناسبات اجتماعی، فعالیت­های نوعدوستانه و داوطلبانه و شبکه­های مشارکت در 6 مرکز استان شامل تهران، تبریز، اهواز، یزد، مشهد و رشت که توسط موسسه کنشگران داوطلب در سال 1384 انجام گرفت به نتایج زیر دست یافت: ترتیب شهرها بر حسب میزان اعتماد به دیگران در رتبه اول تبریز، سپس اهواز، مشهد، یزد، رشت و تهران؛ بر حسب میزان مناسبات اجتماعی در رتبه اول اهواز، بعد یزد، تبریز، رشت، تهران و مشهد؛ بر اساس فعالیت­های نوعدوستانه و داوطلبانه در رتبه اول تبریز، دوم مشهد، یزد، اهواز، تهران و رشت؛ بر اساس شبکه­های مشارکت اول اهواز، و به ترتیب تبریز، رشت، یزد، تهران و مشهد. به طور کلی ترتیب شهرها بر اساس سرمایه اجتماعی به ترتیب شهرها شامل اهواز، تبریز، یزد، مشهد، رشت و تهران است. به عبارت دیگر پایتخت ایران تهران دارای کمترین میزان سرمایه اجتماعی است(موسسه کنشگران داوطلب، 1384).

- "سرمایه اجتماعی و رفتارهای زیست محیطی درایران (مطالعه موردی: استان­های گیلان، مازندران و گلستان)" که توسط غلامرضا خوش­فر و صادق صالحی در سال 1385 انجام گردید درصدد پاسخگویی به این سوال است که آیا رابطه­ای بین سرمایه اجتماعی و رفتارهای زیست محیطی وجود دارد؟ یافته­های پژوهش نشان می­دهند که بین سرمایه اجتماعی و رفتارهای زیست محیطی مسئولانه ارتباط معنی­داری وجود دارد. علاوه بر این بین عناصر عمده سرمایه اجتماعی با رفتارهای زیست محیطی نیز ارتباط معنی­داری برقرار است. هم­چنین این روابط در مناطق جغرافیایی مختلف، متفاوت است. از یافته­های این پژوهش می­توان نتیجه گرفت­که برای ترویج و توسعه رفتارهای زیست­محیطی مسئولانه باید به فکر تقویت سرمایه اجتماعی و ابعاد آن بود(خوش­فر و صالحی، 1385).

درباره کل پژوهش­های مطرح شده در پیشینه پژوهش می­توان نتیجه گرفت که بیشتر پژوهش­های ضمن توصیف، بیشتر با تأکید بر تبیین متغیرها چه به عنوان متغیر مستقل و چه وابسته یا به عنوان بعدی از ابعاد این دو بررسی­های الزم را انجام داده­اند. پژوهش­های داخلی، سرمایه اجتماعی را بیشتر به عنوان بعد جمعی و یا توصیفی در نظر دارند و یا در بحث از ابعاد انسجام و سرمایه و مشارکت اجتماعی و همبستگی اجتماعی به آن پرداخته­اند. از جمله مواردی­که در بیشتر بررسی­ها مد نظر بوده است، عوامل زیستی­ـ اجتماعی است. هم­چنین روش بیشتر پژوهش­ها، پیمایشی بوده و اغلب با تکنیک پرسشنامه کار شده­اند. هیچ گونه پژوهشی با بنیان نظری در داخل کشور در این رابطه نوشته نشده که بتوان از چهارچوب نظری آن سود جست. برخی از مسائل اجتماعی مانند اعتماد و فردی­طلبی که در پژوهش حاضر و محلات مد نظر است، در بعضی از این پژوهش­ها بررسی شده که در این پژوهش به عنوان عامل تأثیرگذار بر محلات گنجانده شده است. هیچ کدام از پژوهش­های داخلی به موضوع اصلی که در پژوهش حاضر، مهم می­نماید، توجه نکرده­اند. این نشان دهنده بی­توجهی به موضوع در داخل­ کشور است که در بخش ضرورت­ها نیز مطرح شده است و در این کار ما می­خواهیم به مدل جامعی در این خصوص برسیم.

 

 

 

 

 

 

چارچوب نظری پژوهش

می­توان نظریه­های سرمایه اجتماعی را به چهار دیدگاه عمده زیر دسته­بندی نمود:

1. دیدگاه اجتماع­گرایی: سازمان­های محلی چون­کلوب­ها، مؤسسات و گروه­های شهری را بستر ایجاد سرمایه اجتماعی می­داند. 

2. دیدگاه شبکه­ای: بر اهمیت روابط افقی و عمودی بین مردم و روابط درونی و بیرونی موسسات و گروهای اجتماعی تاکید دارد.

3. دیدگاه نهادی: معتقد است سر زندگی شبکه­های اجتماعی و جامعه مدنی عمدتاً نتیجه فضای سیاسی، قانونی و نهادی جامعه است.

4. دیدگاه­های هم­افزایی: تلاش می­کندکه کارهای قوی بر آمده از دیدگاه­های شبکه­ای و نهادی را با هم تلفیق نماید و تعریف بانک جهانی ازسرمایه اجتماعی نیز برهمین تلاش استوار است: سرمایه اجتماعی عبارت است از هنجارها و روابط اجتماعی مستحکم و ریشه­دار در ساختارهای اجتماعی جوامع که مردم را در هماهنگی کنش­ها برای دست­یابی به اهداف مطلوب خود قادر می­سازد. طبق تعاریف فوق، همه محققان توافق دارند که کنش­های اجتماعی افراد هسته مرکزی سرمایه اجتماعی را تشکیل می­دهند و زمانی که کنش­ها در سطح فردی رقم می­خورند، سرمایه اجتماعی به طور بالقوه "برون بوده­ای" (Externalities) را تولید می­کنند و عضویت در یک گروه منافع و هزینه­های پیش­بینی نشده­ای را دارد. کنش­های جمعی افراد به طور غیرمستقیم برای کسانی که در گروه­ها عضویت ندارند نیز منافع و هزینه­هایی دارد. هم­چنین مفاهیم مشارکت در اجتماع محلی، کنشگرایی در یک موقعیت اجتماعی احساس اعتماد و امنیت، ظرفیت پذیرش تفاوت­ها و توانایی همکاری با دیگران به عنوان عناصر سرمایه اجتماعی محسوب می­شوند(اکبری به نقل از شریفیانی ثانی، 1380: 19).

نظریه­های سرمایه اجتماعی را می­توان به  در دو دسته کلی زیر جمع نمود، همان طور که شرح آن­ها پیشتر آمد:

1. به تعبیر بوردیو سرمایه اجتماعی به عنوان ویژگی فردی پتانسیل افراد برای فعالیت و مشارکت مؤثر در شبکه ارتباطات براساس شناخت متقابل دریک فضای اجتماعی و حفاظت از آن ازطریق مبادلات نمادی و مادی است. بر این اساس سرمایه اجتماعی دارایی­های خوب خصوصی است که افراد آن­ها را انباشت و از آن­ها برای دست­یابی به اهداف خود استفاده می­کنند.

2. پاتنام: "سرمایه­اجتماعی یک صفت جامعه است­که کیفیت شبکه­ها و روابط، افراد را برای همکاری و کنش جمعی قادر می­سازند". بر این اساس، سرمایه اجتماعی بر پایه درجه بالای اعتماد بین شخصی و به همان میزان ارزش­مندی اعتماد نهادهای عمومی و سیاسی است که قواعد حقوقی را ایجاد و رعایت می­کنند و همه مبادلات را شفاف و ایمن می­سازند.

دو مشکل در آشتی دادن این دو مفهوم سرمایه اجتماعی وجود دارد. یکی مربوط به اقتصاددانان است که تمایل دارند عوامل­مختلف در رشد اقتصادی و رفاه ملل راشناسایی کنند و اغلب تفسیرهای پانتام درباره سرمایه اجتماعی را ترجیح می­دهند، درحالی­که جامعه­شناسان تلاش برای تبیین بازتولید نابرابری را ترجیح می­دهند و لذا تمایل به مفهوم­سازی بوردیو و کلمن دارند. اقتصاددانان سعی می­کنند از متغیرهای سطح اعتماد و مشارکت اجتماعی استفاده کنند در حالی که جامعه­شناسان از متغیرهایی چون منزلت اجتماعی، جایگاه فرد در ساختار قدرت و عضویت در شبکه­های غیر رسمی استفاده می­کنند. تلاش­هایی جهت حل مسأله دوگانگی مفهوم سرمایه اجتماعی صورت گرفته است.

در سال­های اخیر بانک جهانی سعی نمود این دو رهیافت را با هم تلفیق نماید و شیوه و نگاه واحدی را نسبت به سرمایه اجتماعی به وجود آورد. ولکاک(1928)، تعریف جدیدی را ارایه کردکه براساس اعتماد عام اجتماعی و هنجارهای اجتماعی پانتام از یک سو و جنبه­های فردی بیان شد. آن چه که وی آن را دیدگاه هم­افزایی سرمایه اجتماعی نامیده است، در جهت تلفیق این دو بعد می­باشد(اکبری، 1385: 21).

توکلی و تاخبخش درمقاله خود که حاصل پژوهش موردی درخصوص بررسی و تحلیل میزان سرمایة اجتماعی در مناطق شهری و روستایی مرزی سیستان است، تعاریف موجود در خصوص مفهوم سرمایه اجتماعی را در جدول زیر خلاصه نموده­اند و نتیجه­گیری می­نمایند که در تمامی این تعاریف از اعتماد به عنوان جزء اصلی سرمایة اجتماعی نام برده شده است.

 

ابزاروروش پژوهش

 با توجه به ماهیت موضوع و هدف اصلی پژوهش، رویکرد حاکم بر این پژوهش «روش پیمایش» و تکنیک اصلی مورد استفاده برای جمع­آوری داده­ها «پرسشنامه» باشد. متغیرهای پژوهش شامل شاخص­های سرمایه اجتماعی  است. روش نمونه­گیری در پژوهش حاضر برای گردآوری اطلاعات از شهروندان در زمینه سرمایه اجتماعی، نمونه­گیری تصادفی خوشه­ای بوده است و حجم نمونه در سطح اطمینان 95 درصد با احتساب خطای 10 درصد، 240 نفر در محلات شهر تهران  تعیین شده است. تجزیه و تحلیل داده‌ها و در ادامه نمایش یافته‌ها در دو بخش آمار توصیفی (شامل فراوانی، درصد، آماره‌های توصیفی میانگین، میانه، انحراف معیار و چولگی) آمار استنباطی (شامل آزمون فرضیه‌ها با توجه به ماهیت متغیرهای مطرح ‌شده از جداول متقاطع، آماره‌های خی ‌دو (χ²)، ضرایب کندال تای ‌بی و آزمون تفاوت میانگین، آزمونt ، و تحلیل واریانس یک طرفه (F) استفاده خواهد شد.

 

یافته­ها

براساس متغیر جنسیت، 166 مرد و 74 زن انتخاب و در سه ناحیه شهر تهران مورد پرسش قرار گرفته­اند. هم­چنین 141 نفر از جامعه نمونه مجرد و 99 نفر متأهل می­باشند. بدین ترتیب بیشترین بازه درآمدی بین یک میلیون تا دو میلیون تومان با فراوانی درصدی 1/47 می­باشد. در ارتباط با تحصیلات بیشترین فراوانی میزان تحصیلات را دیپلمه­ها با فراوانی درصدی 3/33 تشکیل می­دهند. باتوجه به این­که نگارنده دراین مقاله درنظر دارند سه منطقه­ای ­که برای مطالعه مورد تحلیل­ قرار می­دهند با یکدیگر متفاوت باشند تا بتوان نظرات اقشار مختلف جامعه را درشهر تهران مورد ارزیابی قرار دهد، بدین منظور محلاتی انتخاب شده که تفاوت در وضعیت اقتصادی ساکنان آن­ها وجود داشته و با توجه به این ­که متغیر درآمد، اصلی­ترین مؤلفه شناخت وضعیت اقتصادی یک جامعه می­باشد، میانگین میزان درآمد ساکنین نواحی سه­­گانه شهر تهران نشان دهنده اختلاف درآمدی فاصله طبقاتی و اختلاف در پایگاه اقتصادی شهروندان ساکن در نواحی انتخاب شده است.

 

تحلیلداده­های مربوطبهسرمایهاجتماعی

مجموعاً در سه ناحیه مورد مطالعه، سرمایه اجتماعی ساختاری با میانگین 83/2 از سرمایه اجتماعی شناختی با میانگین 79/2 از سطح بالاتری برخوردار بوده است. نتایج به دست آمده نیزگویای این واقعیت است­که در هر سه ناحیه، سرمایه اجتماعی شناختی نسبت به سرمایه اجتماعی ساختاری در سطح بالاتری بوده است.

جدول شماره (1): آماره­های توصیفی سرمایه­های اجتماعی در نواحی سه­گانه تهران

ابعاد	مؤلفه­ها	گویه­ها	آماره­ها	مبارک­آباد	سبلان	راه­آهن	کل
کیفی	اعتماد	اعتماد بین خانواده	میانگین	98/3	69/3	19/3	62/3
		اعتماد بین دوستان و همکاران	انحراف­ معیار	973/0	542/0	974/0	712/0
		اعتماد بین هم محلی­ها و همشهریان	میانه	4	4	4	4
	مشارکت	مشارکت در نهادهای مختلف	میانگین	29/3	56/2	08/2	64/2
		مشارکت در انجمن­ها	انحراف ­معیار	51/0	356/0	857/0	528/0
		مشارکت در امور محله	میانه	3	2	2	2
	احساس تعلق	توجه به امکانات محیط زندگی	میانگین	49/3	64/3	74/2	37/3
		حفظ پاکیزگی و بهداشت شهری	انحراف­ معیار	409/0	685/0	611/0	534/0
		توجه به پیشرفت و توسعه شهر	میانه	3	4	3	3
کمی	ارتباطات	تعامل بین خانواده	میانگین	78/2	45/2	38/2	59/2
		تعامل بین دوستان و همکاران	انحراف ­معیار	522/0	904/0	014/0	095/0
		تعامل بین هم محلی­ها و همشهریان	میانه	3	2	2	3
	انتظارات	انتظار بین افراد خانواده	میانگین	49/2	55/2	24/2	42/2
		انتظار بین دوستان و همکاران	انحراف ­معیار	386/0	221/0	852/0	491/0
		انتظار بین هم محلی­ها و همشهریان	میانه	2	3	2	2
	ساختار	تعداد دوستان	میانگین	8/2	69/2	29/2	53/2
		تعداد اقوام و خویشاوندان	انحراف ­معیار	754/0	865/0	325/0	613/0
		تعداد همسایگان	میانه	3	3	2	2

در تحلیل سرمایه اجتماعی کیفی از سه مؤلفه اعتماد، مشارکت و احساس تعلق اجتماعی استفاده شده است. براساس نتایج به دست­آمده، اعتماد با میانگین 62/3 بالاترین میزان را داشته و مشارکت با میانگین 64/2 پایین­ترین میزان را دارا است. به نظر می­رسد که افراد جامعه در روابط بین شخصی خود با دیگران اعتماد بیشتری دارند درحالی که مشارکت با یکدیگر درحد کمتری می­باشد. این نتیجه بیانگر تمایل مردم به اعتماد به هم می­باشد ولی تمایلی به مشارکت با یکدیگر ندارند. در بین ابعاد سرمایه اجتماعی کمی نیز ارتباطات با میانگین 59/2 بالاترین میزان و انتظارات با میانگین 42/2 پایین­ترین میزان را به خود اختصاص داده­اند.

در سه ناحیه مورد مطالعه بعدکمی سرمایه اجتماعی در محله مبارک آباد با میانگین 05/3 بیشتر از سبلان با میانگین 7975/2 و محله راه­آهن با میانگین 61/2 می­باشد. بر اساس نتایج به دست آمده در تعیین وضعیت سه ناحیه سخن بدین گونه است­که از بین مؤلفه­های سرمایه اجتماعی­کیفی در هر دو ناحیه نیز اعتماد با میانگین­های رتبه­ای مبارک­آباد 62/137، سبلان با میانگین 06/110 و راه­آهن با میانگین 83/113 بالاترین میزان را به خود اختصاص داده است ­که تفاوت معنادار در سطح 95 درصد در بین محلات مورد مطالعه مشخص است. از سوی دیگر مشارکت نیز با میانگین­های رتبه­ای مبارک­آباد، 34/124، سبلان، 7/132، راه­آهن، 46/104، پایین­ترین میزان را دارا بوده است، تفاوت بین نواحی درمورد این مؤلفه هم در سطح 95 درصد معنادار بوده است.

هم­چنین در مورد مؤلفه احساس تعلق، تفاوت بین محلات در سطح 99 درصد معنادار می­باشد، به گونه­ای که در محله مبارک­آباد میانگین رتبه­ای احساس تعلق شهروندان 6/132 بوده و این میانگین در سبلان  و محله راه­آهن به ترتیب 24/129 و66/99 می­باشد. ازسوی دیگر از بین مؤلفه­های سرمایه اجتماعی ساختاری در سه ناحیه مورد مطالعه ارتباطات با میانگین­های رتبه­ای مبارک­آباد 89/143، سبلان 53/126، راه­آهن 08/91 بالاترین میزان را به خود اختصاص داده است و ساختارها نیز با میانگین­های رتبه­ای مبارک­آباد 37/128، سبلان 7/132، راه­آهن 43/100، پایین­ترین میزان را دارا بوده است. در مورد انتظارات، محله مبارک­آباد با میانگین رتبه­ای 65/136 بالاتر از سبلان با میانگین 65/113 و محله راه­آهن با میانگین2/91 قرار دارد. گفتنی است­که تفاوت میانگین­ها در بین نواحی سه­گانه از نظر سرمایه اجتماعی ساختاری در سطح 99 درصد معناداری را نشان می­دهد.

در نهایت باید گفت ­که محله مبارک­آباد از نظر سرمایه اجتماعی کمی و کیفی در سطح بالاتری از سبلان و این محله نیز در سطح بالاتری از محله راه­آهن قرار گرفته است. جدول شماره (2)، تفاوت­ها در بین نواحی سه­گانه شهر تهران از لحاظ بهره­مندی از ابعاد و مؤلفه­های سرمایه اجتماعی حاکی از این است که در مجموع، ساختار شهر تهران از الگوی واحدی پیروی نمی­کند، هر چند که سرمایه اجتماعی کمی در هر سه ناحیه کمتر از سرمایه اجتماعی کیفی است. هم­چنین بالاترین و پایین­ترین میانگین­ها در هر سه ناحیه شبیه یکدیگر بوده و از الگوی واحدی پیروی می­نمایند. درکل باید اذعان نمودکه به دلیل سلطه ارتباطات، شبکه روابط جمعی دربالاترین حد خود قرار دارد. دریک جمع­بندی کلی سطح سرمایه اجتماعی بر اساس آزمون کروسکال والیس سطح معناداری 99 درصد تفاوت مابین نواحی سه­گانه وجود دارد، به گونه­ای که درمحله مبارک­آباد با میانگین رتبه­ای6/149 بیشتر ازمحله سبلان با میانگین 23/123 و محله راه­آهن با میانگین 67/88 است.

 

جدول شماره (2): مقایسهسرمایهاجتماعینواحیسه­گانه شهرتهرانبااستفادهازآزمونکروسکال والیس

ابعاد	آماره مؤلفه­ها	ضریب معناداری sig
			مبارک­آباد	سبلان	راه­آهن
کیفی	اعتماد	62/137	06/110	83/113	024/0
	مشارکت	24/124	7/132	46/104	029/0
	احساس تعلق	6/132	24/129	66/99	004/0
کمی	ارتباطات	89/143	53/126	08/91	000/0
	انتظارات	65/136	65/113	2/91	000/0
	ساختار	37/128	7/132	43/100	004/0

 

نتیجه­گیری

به طور کلی همان­گونه که اشاره شد، سرمایه اجتماعی یک ظرفیت، جوهر اجتماعی یا هنجاری غیر رسمی است که همکاری میان افراد و نهادهای یک جامعه را ارتقا می­بخشد. هر شبکه اجتماعی، برای دست­یابی به اهداف خود علاوه بر افراد آگاه و باتجربه و امکانات و ابزار مادی، به عواملی مانند اعتماد، مشارکت، تعلق و ... هم نیاز دارد که این عوامل همان ابعاد سرمایه اجتماعی هستند. در جامعه امروزی بدون سرمایه اجتماعی دست­یابی به توسعه امکان­پذیر نخواهد بود، زیرا بدون این سرمایه استفاده از دیگر سرمایه ها به طور بهینه انجام نخواهد شد. از سوی دیگر تجمع نیازهای عصر حاضر بیش از هر مکان دیگری در شهرها تجلی یافته و شهرها مهم­ترین کانون­های تحقق پایداری هستند که برای تحقق این مسئله نیاز به تحرک سرمایه اجتماعی در فضای شهرها احساس می­شود. در این پژوهش، سطح سرمایه اجتماعی در سه ناحیه مبارک­آباد، سبلان و راه­آهن در شهر تهران بررسی شده است. سرمایه اجتماعی در دو بعد کمی و کیفی مورد تحلیل قرار گرفته است. به طور کلی یافته­های پژوهش نشان می­دهند که سرمایه اجتماعی کمی و کیفی محله مبارک­آباد نسبت به محله سبلان و راه­آهن در سطح بالاتری قرار داشته است­که این خود نیز نشان می­دهد که سرمایه اجتماعی­کیفی کل نسبت به سرمایه اجتماعی­کمّی کل در سطح بالاتری قرار دارد. در نهایت باید گفت­که براساس آزمون­کروسکال والیس تفاوت معناداری تا سطح 99 درصد بین محلات مورد مطالعه شهر تهران در زمینه سرمایه اجتماعی وجود دارد، هم­چنین بر اساس این آزمون، محله مبارک آباد از نظر سرمایه اجتماعی کمی و کیفی با میانگین رتبه­ای در سطح بالاتری از محله سبلان و راه­آهن قرار گرفته است.

علی­رغم نتایج مشابه برخی از پژوهش­هایی که رابطه بین سرمایه اجتماعی با سایر متغیرها را نشان می­دهد، دراین پژوهش سرمایه اجتماعی­کمی و کیفی محلات مورد بررسی و سنجش قرارگرفت و نتایج تأیید کننده فرضیه­های این پژوهش یعنی رابطه مستقیم و مثبت مفاهیم یاد شده است که ابعاد سرمایه اجتماعی در محلات می­باشد؛ هم­چنین نتایج، تبیین کننده تفاوت این ارتباط در بین سه ناحیه شهری می­باشدکه از نظر پایگاه اقتصادی در وضعیت مشابهی قرار ندارند، به گونه­ای که در یک گستره جغرافیایی، سرمایه اجتماعی در ناحیه­ای بیشتر است که از لحاظ پایگاه اقتصادی در وضعیت مطلوب­تری قرار داشته باشد.

 

پیشنهادهایکاربردی

- بسترسازی برای افزایش هنجارگرایی در میان شهروندان درجهت افزایش سرمایه مؤثر خواهد بود.  بنابراین هر اقدامی که زمینه افزایش هنجارهای رسمی مثل قانون­گرایی و هنجارگرایی غیر رسمی مثل یاور بودن را فراهم سازد، به صورت غیر مستقیم در ارتقاء سرمایه محلات شهری مؤثر خواهد بود. پیشنهاد می­شود فاکتورهایی ­که می­تواند احساس تعلق شهروندان نسبت به محله را افزایش­ دهد، شناسایی شود تا از طریق بهبود این شاخص، هنجارگرایی نسبت به محله با افزایش همراه باشد.

- با توجه به این که محله راه­آهن از لحاظ سرمایه اجتماعی در سطح پایین­تری از دو محله دیگر قرار گرفت، با ارتقای سطح توانایی اقتصادی محله راه­آهن می­توان به ارتقاء این محله با استفاده از پویا نمودن سرمایه اجتماعی در بُعد اقتصادی کمک کرد.

- شکل­گیری برنامه­های مشارکتی میان سازمان­های شهری و شهروندان، زمینه­ساز افزایش اعتماد و همبستگی درون­ گروهی خواهد شد. بنابراین استفاده هر چه بیشتر از ظرفیت­ها و سرمایه­های پنهان اجتماعی گروه پژوهش، ضمانتی است برای بالا بردن سرمایه اجتماعی.

- ایجاد ساختاری برای ارتباط مستقیم شهروندان با سازمان­های دولتی، مشارکت و نظرخواهی از شهروندان در خصوص برنامه­ریزی و اجرای طرح­های عمرانی و شهری.

 

---

^[1].Social Capital

[2]^. Social Science Citation Index

[3]^. http:// www.Prosperity.com

 

مراجع

 منابع

آلبرو، مارتین. (1380). مقدمات جامعه شناسی. ترجمه: منوچهر، صبوری. تهران: نشر نی. چاپ اول.

انصاری، محمد. (1383). سرمایه اجتماعی چیست ؟. تهران: هفته­نامه منشور. شماره 17.

ایمانی جاجرمی، حسین. (1380). سرمایه اجتماعی و مدیریت شهری. تهران: نشریه مدیریت شهری، شماره 7.

اینگلهارت، رونالد. (1373). تحول فرهنگی در جوامع پیشرفته صنعتی. ترجمه: مریم، وتر. تهران: انتشارات کویر.

بوردیو، پی­یر. (1380). نظریه کنش. ترجمه: مرتضی، مردیها. تهران: انشارات نقش و نگار.

بیکر، ترز. ال. (1377). نحوه انجام تحقیقات اجتماعی. ترجمه: هوشنگ، نایبی. تهران: انتشارات سروش.

پیری، جهانگیر. (1383). نقش سرمایه اجتماعی در روند توسعه. هفته­نامه منشور، شماره 17.

تاجبخش؛ و اسدی­کیا. (1382). تئوری سرمایه اجتماعی: پیامدهای آن برای توسعه اقتصادی و اجتماعی. تهران: نشریه گفتمان. شماره 2.

تحقیقی، امیرحسین. (1383). سرمایه اجتماعی دولت و نهادها در ایران. هفته­نامه منشور، شماره 17.

ترنر، جاناتان، اج. ‌(1372). مساحت نظریه جامعه­شناختی. ترجمه: عبدالعلی، لهسائی­زاده. شیراز: انتشارات نوید شیرتاز.

چلبی، مسعود. (1375). جامعه­شناسی نظم. تهران: نشر نی.

رفیع­پور، فرامرز. (1374). کندوکاوها و پنداشته­ها. تهران.

روح­الامینی، محمود. (1372). زمینه فرهنگ­شناسی. تهران: انتشارات عطار. چاپ اول.

سرایی، حسن. (1373). مقدمه­ای بر نمونه­گیری در تحقیق. تهران: انتشارات سمت.

شارع­پور، محمود. (1379). درحال فرسایش است (نقد و بررسی­کتاب پایان نظم فوکویاما). تهران: نشریه کتاب ماه علوم اجتماعی. شماره 37-36.

عبدالهی آرانی، مصعب. (1383). کارکردهای سرمایه اجتماعی. هفته­نامه منشور، شماره 17.

علوی، بابک. (1380). نقش سرمایه در توسعه. تهران: تد بیر. شماره 116.

علوی­راد، عباس؛ و نصیری­زاده، حمیدرضا. (1380). ‌بررسی رابطه سرمایه اسکان و رشد اقتصادی در اقتصاد ایران، اطلاعات سیاسی- اقتصادی. سال 16، شماره سوم و چهارم.

فوکویاما، فرانسیس. (1379). پایان نظم و بررسی سرمایه اجتماعی و حفظ آن. ترجمه: غلامعباس، توسلی. تهران: انتشارات جامعه ایرانیان.

گود، ویلیام، جی. (1353). خانواده و جامعه. ترجمه: ویدا، ناصحی. تهران: نشر کتاب.

ملکان، مجید. (1383). تئوری سرمایه. تهران: هفته­نامه منشور، شماره 17.

- کلمن، جیمز. (1377). بنیادهای نظریه اجتماعی. ترجمه: منوچهر، صبوری. تهران: نشر نی.

Astone, Nan M, Constance A. Nathanson, Robert Schoen, And Young J. Kim. (1999). "Family Demography, Social Theory, And Investment In Social Capital", Population And Development review. 25, (1). P.p: 1-31.

Astone, Nan, And Sara., Mclanahan. (1991). "Family Structure, Parental Practices And High School Completion", American Sociological Review. 56. P.p: 309-320.

Amato, P. (1987). "Family Procces In One- Parent, Stepparent, And Intact Families", Jornal Of Marriage And The Family. 49. P.p: 327-337.

Allen Furr, L. (1998). "Fathers Characteristics and their Children's Scores on College Entrance Exams: A Comparism of Intact and Divrced Families."

http://www.findarticles.com.

Bourdieu, P. (1983). "Forms of Caital in J. C. Richards (ed)." Handbook of Theory and Research for the Sociology of Education. New York: Green wood Press.