بررسی رابطه میزان ساعات استفاده از شبکه‌های اجتماعی (مجازی) و میزان انسجام اجتماعی خانواده در بین خانواده‌های شهر نقده

مطالعات جامعه شناسی

مقاله 2، دوره 11، شماره 38، فروردین 1397، صفحه 21-42   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

ربابه پورجبلی¹؛ سیده سمانه رضائی²

¹گروه علوم اجتماعی، واحد زنجان، دانشگاه آزاد اسلامی، زنجان- ایران

²گروه علوم اجتماعی، واحد زنجان، دانشگاه آزاد اسلامی، زنجان- ایران (نویسنده مسئول).

چکیده

هدف ازمطالعه حاضر، بررسی رابطه بین میزان ساعات استفاده ازشبکه­های اجتماعی و میزان انسجام اجتماعی خانواده در بین خانواده­های شهر نقده می‌باشد. جامعه آماری تحقیق را خانواده­های شهر نقده به تعداد 23706 خانوار تشکیل می‌دهد که با استفاده از فرمول کوکران تعداد 378 نفر به عنوان حجم نمونه و به روش نمونه‌گیری تصادفی خوشه­ای چند مرحله­ای (378) انتخاب شدند. ابزار اندازه‌‌گیری در تحقیق حاضر، پرسشنامه‌های محقق ­ساختة میزان انسجام خانواده و میزان ساعات استفاده از شبکه­های اجتماعی بودند. اعتبار پرسشنامه‌های مورد نظر با استفاده از اعتبار صوری و پایایی آن از طریق آلفای کرونباخ مورد آزمون قرار گرفت و ضریب آن برای کل پرسشنامه 75/0 محاسبه گردید. بر اساس نتایج به دست آمده از آزمون فرضیه‌های تحقیق، بین میزان ساعات استفاده از شبکه­های مجازی و میزان انسجام خانواده رابطه معنی­دار و معکوس وجود داشت و در بررسی ابعاد انسجام خانواده، متغیرهای میزان مطلوبیت روابط زناشویی و روابط فرزندان و والدین با میزان استفاده از شبکه­های مجازی رابطه معنی­دار و معکوس، اما با متغیر میزان مطلوبیت مناسبات خانوادگی رابطه معنی­داری به دست نیامد. هم­چنین بین نوع فعایت درشبکه­های مجازی و میزان انسجام خانواده­ها تفاوت معنی­دار نبود، اما میزان انسجام خانواده­ها بر حسب تحصیلات متفاوت گزارش شد. 

کلیدواژه‌ها

انسجام خانواده؛ شبکه‌های اجتماعی (مجازی)؛ روابط والدین و فرزندان

اصل مقاله

مقدمه

 امروزه، یکی ازمباحث مهم جامعه­شناسی، توجه به دوام یا فروپاشی خانواده می­باشد. با وجود دگرگونی­های فراوان در عصر صنعتی شدن و اصالت یافتن فردگرایی و لذت­گرایی، نخستین و مهم­ترین نهادی که تحت تأثیر قرار گرفته، خانواده است که در روند توسعه و جهانی شدن دچار تحولات جدی گردیده است. در بعضی جوامع، نه تنها کارکردهای خانواده، بلکه اصل و تمامیت آن با جایگزین­های احتمالی و انحرافی مانند زندگی مشترک بدون ازدواج یا همزیستی دو همجنس و خانوادة تک ­والدی به چالش کشیده شده است. خانواده، رکن اساسی جامعة انسانی است و بی­شک با سستی روابط و گسست آن، جامعه نمی­تواند به رشد و پویایی دست یابد، زیرا هیچ پدیدة انحرافی در جامعه، بدون در نظر گرفتن میزان طلاق و ثبات خانواده­ها مطرح نمی­گردد و درصورت نبود یا وجود خلل درآن، هیچ نهاد و سازمانی نمی­تواند به طورکامل جایگزین آن شود و سهم دولت­ها در این زمینه، تنها برنامه­ریزی و ایجاد تسهیلات لازم برای شکل­گیری درست خانواده و کمک به ثبات استحکام درونی آن است(نوری، 1389: 147-146).

با توجه به اهمیت امر انسجام در جامعه بحث انسجام در خانواده به عنوان یکی از نهادهای هر جامعه به میان کشیده می­شود و مراد ازآن احساس همبستگی، پیوند و تعهد عاطفی است­که اعضای یک خانواده نسبت به همدیگر دارند. نهاد خانواده یکی از مهم­ترین نهادهای اجتماعی است، چرا که سلامت و یا عدم سلامت جامعه را در دست دارد و در بنای جامعه و حفظ سنت­ها، ارزش­ها، روابط خویشاوندی، پرورش کودک، تعادل روانی و عاطفی او نقش مهمی دارد. خانواده زمانی مشکل­زا می­شود که نتواند به اهداف جامة عمل بپوشاند، به خصوص، زمانی­که از هدف اصلی­آن، یعنی گروه اولیه بودن دور شود. شکل طبیعی خانواده آن است که هر یک از اعضاء از لحاظ عاطفی حمایت شوند و این یک حالت ایده­آل برای خانواده است(لوئر، 1998: 78).

مراد از انسجام خانواده احساس همبستگی، پیوند و تعهد عاطفی است که اعضای یک خانواده نسبت به همدیگر دارند. لینگرن(2003)، انسجام را به صورت احساس نزدیکی­ عاطفی با دیگر افراد خانواده تعریف می­کند(جمشیدی، رزمی، حقیقت و سامانی، 1387: 200).

موس انسجام را با این عنوان به کار برده است؛ میزانی که افراد خانواده در خانواده درگیر و متعهد بوده و باهم مشارکت دارند و برای یکدیگر مفید و پشتیبان هستند(بلالی و بابایی، 1393: 27).

با ورود تکنولوژی و وسایل ارتباط جمعی در خانواده­ها ارزش­های اجتماعی خانواده­ها تحت تاثیر قرار گرفته و موجب شده است تا شاهد تغییراتی در رفتار و گفتمان نسل جوان باشیم از جمله این وسایل دسترسی آسان به شبکه­های مجازی می­باشد این شبکه­ها علاوه بر نقاط قوت دارای نقاط ضعفی هم هست. وسایل ارتباط جمعی فواصل را ناپدید می­سازند. هم­چنان که جدایی بین انسان­ها را نیز تا حدود زیادی شفاف­تر می­سازند(اسلوین، 1380). تاثیر شبکه­های اجتماعی، باعث شکل­گیری مفاهیمی هم­ چون صمیمیت و اعتماد درفضای سایبر شده است. ازطرفی برخی از اطلاعات ارائه شده توسط کاربران می­تواند منجر به کاهش پای­بندی به مباحث اخلاقی باشدکه این امور نیز بردوام و استحکام روابط جوانان می­تواند اثرگذار باشد(شکاری نمین و حاجیانی، 1393: 64).

با عنایت به مطالب فوق­الذکر در این تحقیق به دنبال پاسخ­دهی به این سوالات هستیم.

1. میزان ساعات استفاده خانواده­های شهر نقده از شبکه­های اجتماعی مجازی به چه میزان است.؟

2. آیا بین میزان استفاده از شبکه­های اجتماعی مجازی و انسجام خانواده رابطه وجود دارد؟

استمرار و پایداری حیات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی یک جامعه، در گرو انسجام و همبستگی بین اجزاء و عناصر سازنده ساختار اجتماعی است .انسجام، توافق در اهداف، ارزش­ها و نگرش­هاست، و در فرآیندی اجتماعی متولّد می­شود و محصول کنش عقلانی و مختار آن­هاست. ازسوی دیگر، انسجام، پدیده­ای نیست­که یک بار برای همیشه ایجاد شود، بلکه نیازمند بازسازی و بازتولید مستمر است(ازکیا، 1380: 20).

با آمدن شبکه­های اجتماعی مجازی، شکل جدیدی از زندگی در فضای مجازی شکل گرفت و روابط میان افراد با شکل سنتی آن تفاوت کرد و تاثیر غیرقابل انکاری بر روابط اجتماعی بر جای گذاشت. شبکه­های اجتماعی یکی از پرطرف­دارترین رسانه­ها هستندکه مخاطبان بسیاری به خصوص از قشرجوان دارند. ویژگی­های تعاملی و ایجاد بستر برای ایجاد روابط اجتماعی از دلایل مورد استقبال واقع شدن شبکه­های اجتماعی است. شبکه­های اجتماعی با قابلیت­هایی که در اختیار کاربران خود قرار می­دهند به پنج اولویت اول کاربران اینترنت تبدیل شده­اند(اسلامی، 1392: 17).

در دنیای امروز، شبکه‌های اجتماعی نقش بسیار مهمی در روابط مردم سرتاسر جهان ایفا می‌کنند. به ‌طوری که به جزئی جدایی‌ناپذیر از زندگی بیشتر مردم تبدیل شده‌اند. این درحالی است که اساس پیدایش این شبکه­ها تسهیل و کوتاه نمودن مسیر ارتباطی میان افراد جامعه تلقی می­گردد. در ایران نیز این پدیده نه چندان نوظهور روز به روز بر خیل مشتاقان خود می­افزاید. شاید در گذشته نه چندان دور افراد شناخت کمی نسبت به ماهیت و چگونگی استفاده از این شبکه­ها داشتند، اما این روزها در زندگی روزمره شاهد آن هستیم که طیف متفاوت مردم راجع به این شبکه­ها باهم صحبت و تبادل اطلاعات می­نمایند. طبقات مختلف در جامعه از زن و مرد، جوان و پیر، باسواد و بی‌سواد، از آن حرف می‌زنند. عده‌ای بسیار مخالف آن‌ها بوده، وجودشان را باعث مضرات اجتماعی و فساد اخلاقی برای طبقات جامعه دانسته و مایل به بستن، تعطیل و فیلترکردن آن‌ها هستند، و درمقابل، عده‌ای دیگر آن‌ها را مظاهری از تمدن­جدید شمرده، وجود آن‌ها را برای پیوستگی‌های اجتماعی مفید، بلکه لازم می‌دانند. حجم بالای اطلاعات گسترده و بیشتر ناکارامد و غیراخلاقی در رسانه­ها، امروزه وظایف خانواده­ها را در کنترل فرزندان در عرصه رسانه سنگین کرده است. و خانواده برخلاف گذشته اکنون قدرت چندانی در کنترل اطلاعات ندارد. تلویزیون، ماهواره و شبکه­های مجازی اطلاعات را در برابر نسل جوان می­گسترانند و فرزندان به راحتی می­توانند به هر نوع اطلاعاتی دست یابند(پستمن، 1384: 74).

 

اهداف تحقیق

هدف کلی

- بررسی رابطه بین میزان ساعات استفاده از شبکه­های اجتماعی و میزان انسجام اجتماعی خانواده در بین خانواده­های شهر نقده.

 

اهداف اختصاصی

1. تعیین رابطه بین میزان ساعات استفاده از شبکه­های اجتماعی (مجازی) و انسجام اجتماعی خانواده در بین خانواده­های شهر نقده.

2. تعیین رابطه بین میزان ساعات استفاده ازشبکه­های اجتماعی (مجازی) و میزان مطلوبیت مناسبات خانوادگی در بین خانوادهای شهر نقده.

3. تعیین رابطه بین میزان ساعات استفاده از شبکه­های اجتماعی (مجازی) و میزان مطلوبیت روابط زناشویی در بین خانواده­های شهر نقده.

4. تعیین رابطه بین میزان ساعات استفاده از شبکه­های اجتماعی (مجازی) و روابط والدین و فرزندان در بین خانواده­های شهر نقده.

5. تعیین تفاوت بین نوع فعالیت (خبری، تفریحی، گروه­های دوستانه، بحث­های­گروهی، سیاسی و ...) در شبکه­های اجتماعی مجازی و میزان انسجام اجتماعی خانواده در بین خانواده­های شهر نقده.

6. تعیین تفاوت میزان انسجام اجتماعی خانواده بر حسب تحصیلات خانواده در بین خانواده­های شهر نقده.

7. تعیین تفاوت میزان ساعات استفاده از شبکه­های اجتماعی (مجازی) بر حسب جنسیت در بین خانواده­های شهر نقده.

 

مبانی نظری

السون^[1](1999)، مدل خود را در مورد خانواده بر اساس تئوری سیستمی مطرح نمود. وی خانواده را در قالب سه بعد بررسی می­نماید: الف) انسجام خانوادگی ب) انعطاف­پذیری خانواده ج) ارتباطات در خانواده. او درمورد بعد انسجام خانوادگی قائل به چهار سطح: 1. رها شده، 2. جدا، 3. مرتبط، و 4. گرفتار، است که در خصوص این چهار سطح، وی معتقد است که سطح ایده­آل انسجام خانوادگی، سطوح میانی یعنی سطح مرتبط و سطح مجزا می­باشد. بعد انعطاف­پذیری خانوادگی نیز دارای چهار سطح می­باشد:

1. خشک

2. نظام­دار

3. منعطف

4. آشفته

بنابر نظر السون، خانواده­هایی متعادل­اند که انعطاف­پذیری آنان در سطح متوسط باشد، یعنی خانواده­های منعطف و نظام­دار. وی بعد ارتباط درخانواده را کلید اصلی یک خانواده خوب یا از هم پاشیده می­داند و از نظر او دو ویژگی ارتباطات در خانواده عبارت­اند از: ارتباط مثبت و قدردانی و محبت(باربر و بوهلر، 1996: 444-433).

 هارولد لاسول^[2] متخصص علوم سیاسی درآمریکا، در 1948 مقاله­ای تحت عنوان "ساختار و کارکرد ارتباطات در جامعه" نوشت. و اولین طبقه­بندی جامع در زمینۀ وظایف اجتماعی رسانه­ها عرضه نمود در این مقاله، سه نقش متمایز و تفکیک شده برای رسانه­ها قائل شده است، که عبارتند از: الف) نقش نظارت برمحیط یا نقش خبری، ب) نقش همبستگی اجتماعی یا هدایت و راهنمایی، ج) نقش آموزشی یا انتقال میراث فرهنگی. درکنار این نقش­ها یک نقش دیگری نیز مطرح است که نقش سرگرمی و تبلیغی رسانه­هاست. در نقش اول، رسانه­ها با انتشار اخبار و اطلاعات، افراد جامعه را با محیط زندگی خود آشنا می­کنند و با این کار افراد را آماده می­سازند تا از محیط خود اطلاع کافی به دست آورند و با آن انطباق پیدا کنند. در نقش دوم، که مکمل نقش قبلی است، رسانه­ها با تجزیه و تحلیل و تفسیر رویدادها و مسائل زندگی به راهنمایی و تنویر افکار عمومی می­پردازنند. در نقش سوم نیز، رسانه­ها به انتقال میراث فرهنگی ­جامعه، از نسل­های ­گذشته به نسل­های آینده، می­پردازند(اسدی، 1393: 327-326).

 

نظریه کنش ارتباطی‌هابرماس^[3]

قبل از پرداختن به نظریه کنش ارتباطی ‌هابرماس، ابتدا به حوزه عمومی مورد نظر ‌هابرماس می‌پردازیم. حوزة عمومی مورد نظر ‌هابرماس فضایی است که در آن فضا: «افراد به شیوه عقلانی بتوانند به بحث بپردازند و در این بحث به توافقی برسند و افراد در این محیط‌ها بتوانند به طور برابر شرکت کنند، قدرت در این بحث‌ها دخالتی ندارد، هر موضوعی بتواند در این بحث‌ها مطرح شود، و افراد بتوانند مسائل خصوصی خود را مطرح کنند، این بحث‌ها همیشه باز است و همیشه می­توان به آن رجوع کرد و دربارة آن بحث کرد»(آزاد ارمکی و امامی، 1383: 65). پس محیط اینترنت این فضا را فراهم کرده و شرایط حوزه عمومی مورد نظر ‌هابرماس را تا حدودی داراست، حوزه عمومی ‌هابرماس عرصه‌ای است که در آن افراد به منظور مشارکت درمباحث باز و علنی گردهم می­آیند و کنش ارتباطی ازطریق بیان، گفتگو تحقق می‌یابد. در فضای محیط‌های تعاملی اینترنت بحث «شرایط آرمانی سخن» مورد نظر‌ هابرماس تحقق می‌یابد و می‌توان آن را بدین­گونه مطرح کرد: ‌هابرماس معتقد است که نیازهای اساسی یا اصیل معینی وجود دارد که تمامی افراد کاملاً آزاد آن­ها را دارند و این نیازها توسط هر کس که صمیمانه وارد یک گفتگوی عملی شود ضرورتاً کشف خواهد شد(استیون، 1380: 7). با توجه به این که در محیط اینترنت به ویژه در محیط تعاملی اینترنت افراد به راحتی می­توانند نیازهای خود را مطرح کنند و این طرح نیازها باعث شکل­گیری یک فضای­گفتگو و مباحثه شده و دراین مباحثه افکار جدیدی شکل می­گیرد، ‌هابرماس می­افزاید؛ روابط میان گویندگان و شنوندگانی که از توان ارتباط برخوردارند، موجب می­شود تا یکی دیگر از کارکردهای گفتار که همان شیوه یا همان کاربرد زبان عادی تلفیق شده است وارد عمل گردد، و در کاربرد توصیفی زبان هر گفتار کنش نوعی دربردارنده قول صمیمیت یا صداقتی است­که با آن من گوینده احساسات، نیازها و نیت‌های درونیم را برای شنونده ابراز می‌کنم، درست در همین بعد است که گفتار شنونده را به دنیای درونی احساس‌ها و انگیزه‌های من و همین طور به ارزیابی صحت گفته‌های من
می­کشاند(هابرماس به نقل از پیروزی، 1379: 102).

پس این احساسات باعث شده که روابط بین افراد صمیمی شده و نیازهای خود را بیان کنند و انرژی عاطفی خود را در این محیط مصرف کنند، اگر بخواهیم نظریه کنش ارتباطی را به صورت مدل علّی در آوریم. چنین فرایندی خواهیم داشت:

 

ورود به یک فضای گفتگو

به وجود آوردن فضای صمیمیت

ابراز احساسات

ابراز نیازهای اساسی

 

 

 

شکل شماره (1): مدل کنش ارتباطی

 

نظریه کلی و ولخارت در مورد تأثیر گروه

کلی و ولخارت دریافتند افرادی که از انگیزه بالایی برای حفظ عضویت فرد در گروه برخوردارند، و بنابراین وابستگی بیشتری به تأیید دارند، بعید به نظر می­رسد که ارتباطات و پیام‌هایی را قبول نمایند که نقطة مقابل هنجارها و ارزش­های گروه هستند. فرد باید موافقت و تأیید را به دست آورد(کوهن، 1378: 345). در این جا می‌توان به پذیرش توسط گروه تعبیر کرد، یعنی این که اعضا هرچه بیشتر مورد پذیرش گروه قرار بگیرند، احتمال تأثیر پیام برگروه بیشتر است. مناظرة گروهی نسبت به سخنرانی‌ها از اثربخشی دراز مدت در تغییر نگرش‌ها برخوردار است، هم­چنین اگر این مناظرة گروهی به طور آزادانه برگزار شود تأثیر بیشتری در اثربخشی به اعضا گروه خواهد داشت، بحث و مناظره آزاد درافکار و عقاید تغییر بیشتری به وجود می­آورد(کوهن، 1378: 120). هرچه کاربر اینترنتی احساس کندکه در محیط اینترنت بیشتر مورد پذیرش واقع می­شود احتمالاً باعث خواهد شد که بر ارزش­های خانواده مؤثر واقع شود و هم­چنین هر چه کاربران بیشتر وارد بحث و مناظره گروهی شوند احتمالاً باعث مطرح کردن موضوعات خود با محیط‌های تعاملی اینترنت می‌شوند و کمتر مسائل خود را با خانواده مطرح می­کنند و باعث کم اهمیت شدن ارزش‌های خانواده نزد فرد می‌شود.

تئوری‌های ارتباط جمعی

والد هال^[4] از فرّار بودن محتوای ارتباطی صحبت می­کند، عاملی که احتمال تحصیل اثرات را کاهش می‌دهد. او معتقد است، «اثرات دراز مدت بیش از اثرات کوتاه مدت مورد توجه قرار می­گیرد»(ویندال و همکاران، 1376: 330). و یا به نوعی اگر از یک پیام به طور طولانی مدت استفاده شود تأثیر آن پیام بیشتر است. کلاپر علاوه بر تکرار پیام، مدت زمان پیام را نیز در نظر می­گیرد تا برنامه بتواند بالاترین اثر ممکن را داشته باشد از این دو نظریه هم می­توان مدت زمان استفاده از اینترنت و هم طول مدت دسترسی به اینترنت و هم­چنین مداومت استفاده از اینترنت را (روزانه، هفتگی، ماهانه) به عنوان متغیرهای مستقل جهت تأثیر اینترنت بر ارزش‌های خانواده به کار برد، چرا که هر کدام از این عوامل باعث کاهش روابط درون خانواده و در نهایت کاهش ارزش‌های خانواده می­شود. پس در این جا آن ­چه نقش مهمی را بازی می­کند طول مدت دسترسی به اینترنت است. هم­چنین از این نظریه از میزان استفاده از اینترنت می­توان استفاده کرد، بدین ­گونه که هر چه از اینترنت بیشتر استفاده کنیم این میزان استفاده احتمالاً باعث کم شدن ارتباط باخانواده می­شود و این منجر به­کاهش ارزش‌های خانواده نزد فرد می­شود، هم­چنین می‌توان از این نظریات در مورد استفاده از اینترنت به طور مرتب و پراکنده استفاده کرد، بدین صورت که بین استفادة روزانه هفتگی و ماهانه از اینترنت و تأثیر آن بر ارزش‌ها اختلاف معنی­داری وجود دارد. دی فلور و بال روکیچ در الگوی خویش دربارة وابستگی به رسانه‌ها بر این باورند که شرط مهم برای بروز اثرات، میزان وابستگی به بعضی رسانه‌های ارتباطی است، مجرایی که مردم برای به دست آوردن اطلاعات مهم نسبت به آن احساس وابستگی می­کنند، توان بیشتری برای ایجاد اثرات دارد، تا مجرایی که تفاوتی با مجاری دیگر ندارد و اطلاعاتی که فراهم می‌کند فاقد اهمیت است(همان: 370).

 

نظریۀاستفادهورضامندی

رویکرد "کاربردها و خشنودسازی" یا "استفاده و رضامندی" یکی از مشهورترین نظریات ارتباط جمعی، است. در این رویکرد که به مخاطبان رسانه­ها پرداخته می­شود، تأکید می­شودکه انگیزة مخاطبان در مصرف محصولات رسانه­ای، رضامندی و ارضای برخی از نیازهای تجربه شدة آنان است؛ مصرف نیز به سمت و سوی این رضامندی جهت­گیری شده است(سولیوان و دیگران؛ به نقل­از اسدی، 1393: 329).

بر مبنای رویکرد استفاده و رضامندی، مخاطبان مصرف ­کنندگان فعال رسانه­ها هستند. این رویکرد از آن ­رو مخاطب را فعال می­بیند که معتقد است مخاطبان به دنبال رضامندی هستند و باور دارند که استفادة آن­ها از رسانه­ها، رضامندی مورد نظرشان را فراهم خواهد نمود. هم­چنین مشارکت فعالانۀ مخاطب با رسانه بر رضامندی حاصل شده و رفتار رسانه­ای اثر می­گذارد و به طورکلی دو نوع استفاده از رسانه اتفاق می­افتد: یکی هدف­مند و دیگری غیر هدف­مند.

هدف­مند و غیر هدف­­مند بودن استفاده از رسانه­ها بستگی به متغیرهای متعدد داردکه در بررسی­های مختلف مدنظر قرار گرفته­اند و عبارتند از: نوع برنامه، ویژگی­های جمعیت­شناختی مخاطب، نگرش به رسانه­ها، محتوای خاص رسانه و دسترسی مخاطب به منابع ارضای نیاز (رسانه­ای و غیر رسانه­ای).

استفادة هدف­مند از رسانه برای کسب اطلاع یا به دلایل دیگر مبتنی بر هدف است. در حالی که استفادة غیرهدف­مند نشان دهندة استفاده از رسانه، بیشتر به صورت عادت و برای پرکردن وقت یا برای سرگرمی است.

در استفادة هدف­مند، قصد قبلی و انتخاب دخیل است. درحالی که در استفادة غیر هدف­مند، پیام­گیر، هدف خاصی را دنبال نمی­کند(کاظمی­پور، 1380: 89).

بر مبنای این نظریه، نیازهای مرتبط با رسانه­ها در چند گروه طبقه­بندی می­شوند:

- نیاز به درک خود (برای شناخت خود، برای بالا بردن سلیقۀ خود و برای تجربۀ زیبایی­ها)

- نیاز به کاستن از برخورد با خود (برای کشتن وقت و برای فرار از واقعیات زندگی روزمره)

- نیاز به قدرت بخشیدن ارتباط با خانواده (برای گذراندن وقت با خانواده)

- نیاز به تحکیم ارتباط با دوستان (برای شرکت در بحث دوستان و برای گذراندن وقت با دوستان)

- نیاز به تحکیم شناخت اطلاعات و درک جامعه (برای فهم و درک این که در کشور و درجهان چه اتفاقاتی می­افتد و نیز در جریان عملکرد دولت قرار گرفتن)

- نیاز به افزایش اعتبار، ثبات و موقعیت اجتماعی

- نیاز به افزایش تجربه در زمینۀ فرهنگ و سنن (برای نزدیک شدن به سنن کشور)

- نیاز به افزایش شناخت اطلاعات و درک دیگران (برای دانستن این که همیشه حق با من نیست و برای شرکت در تجارب دیگران)(اسدی، 1393: 330).

 

نظریه دگرگونی ارزشی اینگلهارت^[5]

مهم­ترین تلاش در جهت ارائه یک نظریه منسجم تغییر ارزش­ها مربوط به رونالد اینگلهارت است. او در سه دهه گذشته نظریه‌ای درباره تغییر ارزشی پیشنهاد کرده که براساس آن به تغییر ارزش­ها در مراحل مختلف مدرنیزاسیون معتقد است که صنعتی شدن باعث تغییر ارزش­های سنتی به ارزش­های سکولار- عقلانی می‌شود. با افزایش جوامع فرا صنعتی تغییر فرهنگی شروع به حرکت در جهت دیگری می‌کند. در این مرحله تغییر ارزش­های سنتی به عقلانی آهسته­تر می‌شود، در حالی که تغییر از ارزش­های بقا به ارزش­های خود اظهاری افزایش می‌یابد. این تغییر به آهستگی درطول انتقال از جوامع پیش از صنعتی به جوامع صنعتی در حال حرکت بود، اما هنگامی که جوامع صنعتی به سمت فراصنعتی حرکت نمودند به روند مسلط تبدیل گردید(اینگلهارت، 2007: 20).

 

نظریه برجسته سازی

مک کامبز و شاو^[6] در سال 1972 نظریه‌ای در باب تاثیرات رسانه با عنوان نظریه (برجسته ­سازی) را مطرح کردند. برجسته­ سازی یکی از شیوه‌هایی است­که از طریق آن رسانه‌های ارتباط ­جمعی می‌توانند در عامه مردم تاثیر بگذارند. برجسته­ سازی به معنای آن است­که رسانه‌های خبری با ارائه خبرها، موضوعاتی را که عامه راجع به آن­ها می‌اندیشند، تعیین می‌نمایند(ورنر و دیگری، 1384 : 326).

 

نظریه کاشت

جورج گربنر^[7] و تعداد دیگری از پژوهشگران مدرسه ارتباطات دانشگاه پنسیلوانیا در سال 1969 با استفاده از تحقیقی که شاید طولانی­ترین و گسترده­ترین برنامه پژوهش اثرهای تلویزیون است، نظریه کاشت باورها را ارائه دادند(ورنر و دیگری، 1384). شاهد اصلی گربنر برای این نظریه، از تحلیل محتوای سیستماتیک تلویزیون امریکا طی چندین سال متوالی به دست آمده است(مک کوئیل، 1382). این نظریه عبارت است از این که تلویزیون در میان رسانه‌های مدرن چنان جایگاه محوری در زندگی روزمره پیدا کرده است که منجر به غلبه آن بر محیط نمادین شده و پیام­هایش در مورد واقعیت جای تجربه شخصی و سایر وسایل شناخت جهان را گرفته است. گرنبر واژه کاشت را برای رد عقاید سنتی درباره تاثیرات آنی تلویزیون و تاکید بر تاثیرگذاری طولانی مدت آن به سبب استفاده زیاد به کار برد. گربنر معتقد است که تلویزیون در درازمدت سمبل­های فرهنگی را در میان اعضای جامعه انتقال می‌دهد. نظریه کاشت به پیامدهای ساده و فراگیر استفاده زیاد از رسانه‌ها اشاره دارد. مطابق این نظریه تلویزیون تاثیر طولانی­مدت کوچک، تدریجی و مستقیم اما فزاینده و مهم در مخاطبان خود به جای می‌گذارد. نکته قابل توجه در تحقیقات گربنر عبارت است از این­که تماشای تلویزیون سبب استنباط یک نگرش کلی نسبت به خشونت در جهان می‌شود. دنیا در نگاه بینندگان پرمصرف خوشایندتر و پلیدتر به نظر می‌رسد. بعدها گربنر در بازنگری این نظریه، دو مفهوم متداول‏سازی و تشدید را به آن افزود تا به این واقعیت اذعان کند که تماشای تلویزیون نتایج متفاوتی برای گروه­های مختلف اجتماعی دارد. از نظر وی متداول­سازی هنگامی روی می‌دهد که تماشای بیش از حد منجر به تقارن دیدگاه­ها در گروه‌ها شود. تشدید نیز زمانی اتفاق می‌افتد که اثر کاشت در گروه خاصی از جمعیت بیشتر باشد( ورنر و دیگری، 2011 :90).

 

 

 

 نظریه یادگیری اجتماعی

گربنر عقیده دارد که تلویزیون به لحاظ عمق و نفوذ قابل ملاحظه­اش، نیروی فرهنگی قدرت­مندی است. وی تلویزیون را ابزاری در دست نظم تثبیت شده صنعتی اجتماعی می‌داند، که به جای تغییر، تهدید یا تضعیف نظام سنتی باورها، ارزش­ها و رفتارها درخدمت حفظ، تثبیت یا تقویت آن­هاست. او که اثر اصلی تلویزیون را جامعه­پذیری یعنی اشاعه ثبات و پذیرش وضعیت موجود می‌داند، معتقد است که تلویزیون تغییرات را به تنهایی به حداقل نمی‌رساند، بلکه این امر با هماهنگی دیگر نهادهای عمده فرهنگی محقق می‌شود(گونتر، 1384).

 

پیشینه تجربی تحقیق

- زنجانی­زاده و جوادی در تحقیقی با عنوان "بررسی تاثیر اینترنت بر ارزش­های خانواده در بین دانش­آموزان دبیرستان­های ناحیه سه مشهد در سال تحصیلی 83-1382" انجام داده­اند. یافته‏ها نشان می‏دهد که در مجموع میزان استفاده از اینترنت 498 دقیقه در هفته است که بیشترین میزان استفاده از انواع محیط­های مختلف اینترنتی میزان استفاده از چت است که میزان استفاده از چت بر ارزش‏های خانواده تأثیر منفی داشت­که البته در این بین سهم استفاده دختران نسبت به پسران بیشتر است. هم­چنین با توجه به آماره‏های توصیفی میانگین ارزش‏های خانواده برای کاربران دختر کمتر از غیر کاربران دختر اینترنتی است که نشان‏دهنده تأثیر بیشتر اینترنت بر ارزش‏های خانواده برای کاربران دختر می‏باشد (زنجانی­زاده و جوادی،1383: 145).

- صفری­شالی تحقیقی با عنوان "نقش شبکه‌های ماهواره‌ای فارسی زبان بر ساختار خانواده" انجام داده است. هدف اصلی پژوهش بررسی نقش شبکه‌های ماهواره‌ای فارسی زبان بر ساختار خانواده، با توجه به نقش متغیرهای تعدیلگر (مثل پای­بندی دینی، همسان همسری، سبک زندگی، تقسیم کار دموکراتیک و ...) می‌باشد. هم­چنین برای سنجش ساختار خانواده ازمتغیرهایی مثل میزان ارضای نیازهای عاطفی، مطلوبیت رابطه، اعتماد متقابل، توزیع قدرت در خانواده استفاده شد. این پژوهش به لحاظ روشی، از نوع تحقیقات توصیفی و تحلیلی (به صورت مقایسه‌ای و همبستگی) است که در آن برای رسیدن به اهداف تحقیق از دو روش اسنادی و میدانی (تکنیک پرسشنامه و مصاحبه) استفاده شد. یافته‌های تحقیق نشان داد که در مجموع ساختار خانواده‌هایی که از شبکه‌های ماهواره‌ای استفاده نمی‌کنند (با میانگین نمره 46/129) در مقایسه با خانواده‌هایی که از شبکه‌های ماهواره‌ای استفاده می‌کنند (با میانگین نمره 43/121) استحکام بیشتری دارند. نتیجه مقایسه رابطه بین میزان استفاده از شبکه‌های ماهواره‌ای فارسی زبان با ساختار خانواده قبل و بعد از کنترل آماری نشان داد که در هر دو مرحله رابطه بین میزان استفاده از شبکه‌های ماهواره‌ای فارسی زبان با ساختار خانواده رابطه معکوس و ضعیف می‌باشد، یعنی با افزایش میزان استفاده از شبکه‌های ماهواره‌ای فارسی زبان، ساختار خانواده با نسبت ضعیفی شکننده­تر می‌شوند. البته با کنترل متغیرهای تعدیلگر مشخص شد در صورتی که خانواده‌های ایرانی همسان همسری، سبک زندگی متناسب با فرهنگ خودی، دین­داری و تفکر تقسیم کار دموکراتیک در خانواده داشته باشند، میزان تاثیر منفی شبکه‌های ماهواره‌ای فارسی زبان کمتر می‌شود. درمجموع وضعیت ساختار خانواده‌های استان تهران با میانگین 125 استحکام متوسط رو به بالایی دارند(صفری شالی؛ به نقل از مزیدی شرف­آبادی و دیگران، 1393: 126).

- نظری تحقیقی با عنوان "نقش برنامه‌های تلویزیونی ماهواره‌ای در معرفی سبک زندگی به جامعه قومی (با مطالعه موردی در شهرتبریز)" انجام داده است. بخش­کمی تحقیق بااستفاده از تکنیک پرسشنامه بر روی 412 نفر از مخاطبان­کانال­های تلویزیون ماهواره‌ای آذری زبان و فارسی­ زبان و به روش نمونه­گیری خوشه‌ای انجام شده است.

یافته‌های تحقیق حاکی است که تماشای تلویزیون ماهواره‌ای عرصه جدیدی برای تسهیل و اغنا کردن تعاملات و اطلاعات و یا جبران محدودیت­ها و کمبودهای موجود در زندگی اجتماعی مخاطبان بوده است. هم­چنین باید گفت ورود تلویزیون‌های ماهواره‌ای به زندگی روزمره مخاطبان به معنای به حاشیه رفتن و کاهش میزان مصرف سایر رسانه‌های در دسترس و مورد استفاده آن­ها نبوده، بلکه استفاده مخاطبان تبریزی از تلویزیون­های ماهواره‌ای بیشتر برای تسهیل و اغنا تعاملات و اطلاعات و در بسیاری موارد الگو گرفتن از سبک زندگی ارائه شده در این کانال­ها بوده است( نظری، 1389).

- زی هو و جانتان جی(2001)، تأثیر اینترنت را در زمینه اجتماعی از سه بعد کارکرد خانواده، فعالیت‏های اوقات فراغت، آزادی‏های مدنی و پنهان ‏کاری مورد بررسی قرار داده‏اند. در مورد کارکرد خانواده، فعالیت با اعضای خانواده است­که بین استفاده‏ کنندگان و عدم استفاده‏ کنندگان تفاوت معنی‏داری به وجود می‏آورد. در مورد اوقات فراغت سه متغیر از پنج متغیر که مربوط به روزنامه خواندن، گوش دادن به رادیو و تماشای تلویزیون، ارتباط با دوستان، در بین استفاده ‏کنندگان و کسانی که از اینترنت استفاده نمی‏کنند تفاوت معنی‏داری وجود دارد، تأثیر بر آزادی‏های مدنی مربوط به خشونت و محتوای وقیح و به دست آوردن نوع دوستان است، که در بین استفاده ‏کنندگان و عدم استفاده ‏کنندگان تفاوت معنی‏داری وجود دارد(زنجانی­زاده و دیگری، 1383: 124).

 

چارچوب نظری تحقیق

ازبین نظریات مختلفی که درباره انسجام خانواده و تاثیر استفاده از رسانه­های ارتباطی (در این تحقیق شبکه­های مجازی) در انسجام خانواده مطرح شد نظریاتی که به عنوان چارچوب نظری تحقیق انتخاب شدند و فرضیه­های ما از آن­ها استنتاج شده است به صورت خلاصه به شرح زیر است:

در نظریه کلی و ولخارت عنوان شد که هرچه کاربر اینترنتی احساس کند که در محیط اینترنت بیشتر مورد پذیرش واقع می­شود احتمالاً باعث خواهد شد که بر ارزش­های خانواده مؤثر واقع شود و هم­چنین هر چه کاربران بیشتر وارد بحث و مناظره گروهی شوند احتمالاً باعث مطرح کردن موضوعات خود با محیط‌های تعاملی اینترنت می‌شوند و کمتر مسائل خود را با خانواده مطرح می­کنند و باعث کم اهمیت شدن ارزش‌های خانواده نزد فرد می‌شود. السون^[8](1999)، مدل خود را در مورد خانواده بر اساس تئوری سیستمی مطرح نمود، وی خانواده را در قالب سه بعد بررسی می­نماید: الف) انسجام خانوادگی،
ب) انعطاف­پذیری خانواده، ج) ارتباطات در خانواده. او در مورد بعد انسجام خانوادگی قائل به چهار سطح: 1. رها شده، 2. جدا، 3. مرتبط، 4. گرفتار، است­که در خصوص این­چهار سطح ، وی معتقد است­که سطح ایده­آل انسجام خانوادگی، سطوح میانی یعنی سطح مرتبط و سطح مجزا می­باشد. بنابراین فرضیه کلی ما از این دو نظریه بر گرفته شده است. بر مبنای نظریه استفاده و رضامندی، نیازهای مرتبط با رسانه­ها در چند گروه طبقه­بندی می­شوند:

- نیاز به درک خود (برای شناخت خود، برای بالا بردن سلیقۀ خود و برای تجربۀ زیبایی­ها)

- نیاز به کاستن از برخورد با خود (برای کشتن وقت و برای فرار از واقعیت­های زندگی روزمره)

- نیاز به قدرت بخشیدن ارتباط با خانواده (برای گذراندن وقت با خانواده)

- نیاز به تحکیم ارتباط با دوستان (برای شرکت در بحث دوستان و برای گذراندن وقت با دوستان)

از این نظریه متغیر میزان مطلوبیت روابط بین والدین و فرزندان و هم­چنین روابط زناشویی استفاده شد.

در تئوری ارتباط جمعی والد هال^[9] از فرّار بودن محتوای ارتباطی صحبت می­کند، عاملی که احتمال تحصیل اثرات را کاهش می‌دهد. او معتقد است، اثرات دراز مدت بیش از اثرات کوتاه مدت مورد توجه قرار می­گیرد و یا به نوعی اگر از یک پیام به طور طولانی مدت استفاده شود تأثیر آن پیام بیشتر است. کلاپر نیز علاوه بر تکرار پیام، مدت زمان پیام را نیز در نظر می­گیرد تا برنامه بتواند بالاترین اثر ممکن را داشته باشد از این دو نظریه نیز میزان ساعات استفاده از شبکه­های اجتماعی مجازی و هم­چنین نوع فعالیت در شبکه­های مجازی استخراج شد تا رابطه آن با انسجام اجتماعی خانواده مورد ارزیابی قرار گیرد.

 

فرضیه­ها

1. بین میزان ساعات استفاده از شبکه­های اجتماعی (مجازی) و انسجام اجتماعی خانواده در بین خانواده­های شهر نقده رابطه وجود دارد.

2. بین میزان ساعات استفاده از شبکه­های اجتماعی (مجازی) و میزان مطلوبیت مناسبات خانوادگی در بین خانوادهای شهر نقده رابطه وجود دارد.

3. بین میزان ساعات استفاده از شبکه­های اجتماعی (مجازی) و میزان مطلوبیت روابط زناشویی در بین خانواده­های شهر نقده رابطه وجود دارد.

4. بین میزان ساعات استفاده از شبکه­های اجتماعی (مجازی) و روابط والدین و فرزندان در بین خانواده­های شهر نقده رابطه وجود دارد.

5. نوع فعالیت (خبری، تفریحی، گروه­های دوستانه، بحث­های گروهی، سیاسی و ...) در شبکه­های اجتماعی مجازی و میزان انسجام اجتماعی خانواده در بین خانواده­های شهر نقده متفاوت است.

6. میزان انسجام اجتماعی خانواده برحسب تحصیلات خانواده در بین خانواده­های شهر نقده متفاوت است.

7. میزان ساعات استفاده از شبکه­های اجتماعی (مجازی) بر حسب جنسیت در بین خانواده­های شهر نقده متفاوت است.

 

 ابزار و روش تحقیق

در این تحقیق جامعه آماری عبارت است از خانواده­های شهر نقده که تعداد آن­ها بر اساس سرشماری نفوس و مسکن سال 1390 برابر با 23706 خانوار می­باشد(مرکز آمار ایران، آخرین سرشماری نفوس و مسکن، 1390).

با توجه به این که سطح تحلیل تحقیق حاضر خانواده می­باشد بنابراین از روش نمونه­گیری خوشه­ای چند مرحله­ای استفاده شد. با استفاده از فرمول کوکران در نهایت 378 خانواده به عنوان حجم نمونه با سطح خطای 5 درصد انتخاب شد.

شیوه نمونه­گیری عملی بدین ترتیب بود که ابتدا به طور تصادفی چندین محله انتخاب و پس از آن به قید قرعه خیابان­های آن و سپس کوچه و در داخل کوچه نیز بر اساس نمونه­گیری سیستیماتیک منازل مسکونی انتخاب و از خانواده­ها اطلاعات لازم جمع­آوری شد. برای مشخص شدن نرمال بودن توزیع داده­ها ابتدا پرسشنامه بین 35 خانواده توزیع و داده­ها جمع­آوری شدند سپس از آزمون کولموکروف اسمیرنف، استفاده شد و با توجه به این که سطح معنی­داری آزمون بالاتر از 05/. بود، پرسشنامه در بین حجم نمونه توزیع شد.

جدول شماره (1): خروجی پایایی پرسشنامه به تفکیک متغیرهای تحقیق

متغیر	خروجی پایایی پرسشنامه(آلفای کرونباخ)
انسجام خانواده	79/.
شبکه­های اجتماعی	70/.
کل پرسشنامه	75/.

 

تحقیق حاضر کمی و پیمایش است. هم­چنین با توجه به معیار زمان، این تحقیق از نوع تحقیقات مقطعی است. برآورد «اعتبار» پرسشنامه نیز از طریق «اعتبار صوری» صورت گرفته است.

 

 یافته­ها­

در بررسی حاضر کل نمونه آماری شامل ۳78 نفر بود که 189 نفر از والدین و 189 نفر نیز از فرزندان انتخاب شده بودند. نتایج توصیفی متغیرهای زمینه­ای تحقیق حاضر به شرح زیر بوده است:

از 189 نفر نمونه تحقیق والدین 105 نفر معادل 6/55 درصد از نمونه­ها پدر خانواده و 84 نفر معادل 4/44 درصد را مادر خانواده تشکیل داده­اند.

از 189 نفر نمونه انتخابی فرزندان 98 نفر معادل9/51 درصد را پسر و 91 نفر معادل 1/48 درصد را نیر دختر خانواده تشکیل می­دادند.

از نظر تحصیلات والدین خانواده­ها کمتر از نیمی از والدین تحصیلات­شان دیپلم و پایین­تر از دیپلم بود. و بیش از نیمی دیگر از والدین سطح تحصیلات­شان بالاتر از فوق­دیپلم گزارش شد.

از لحاظ تحصیلات فرزندان خانواده بیش از نیمی از فرزندان دیپلم و یک سوم نیز زیر دیپلم بودند.

هم والدین و هم فرزندان خانواده­ها تنها از شبکه­های اجتماعی مجازی تلگرام و اینستاگرام استفاده می­کردند.

و نتایج توصیفی متغیرهای اصلی تحقیق به شرح زیر بوده است:

بر اساس داده­های به دست آمده:

- میانگین میزان استفاده از شبکه­های مجازی از سوی والدین روزانه بین 1 الی 2 ساعت گزارش گردید.

- میانگین میزان استفاده از شبکه­های مجازی از سوی فرزندان روزانه 1ساعت به دست آمد.

- میانگین هفتگی میزان استفاده والدین از شبکه­های مجازی 4 الی 5 روز عنوان شد.

- میانگین هفتگی میزان استفاده فرزندان از شبکه­های مجازی 4 روز به دست آمد.

- میانگین ماهانه میزان استفاده والدین از شبکه­های مجازی بین 16 الی 20 روز می­باشد.

- میانگین ماهانه میزان استفاده فرزندان از شبکه­های مجازی بین 11 الی 15 روز می­باشد.

میزان انسجام در مناسبات خانوادگی با 7 گویه در سطح سنجش فاصله­ای از طریق طیف لیکرت سنجیده شد که انتظار می­رفت نمرات خانواده­ها از 7 الی 35 در نوسان باشد و همان ­طور که نتایج جدول شماره (2) نشان می­دهد کمترین نمره 9 و بیشترین نمره اکتسابی از طرف خانواده نمره 35 می­باشد میانگین نمرات 26/24 می­باشد.

 

 

 

متغیر	میانگین	میانه	مد	انحراف استاندارد	واریانس	کمترین	بیشترین
انسجام در مناسبات خانوادگی	26/24	24	23	61/5	54/31	9	35

 جدول شماره (2): توزیع پراکندگی متغیر میزان انسجام در مناسبات خانوادگی

 

میزان انسجام روابط والدین و فرزندان با 16 گویه در سطح سنجش فاصله­ای از طریق طیف لیکرت سنجیده شد که انتظار می­رفت نمرات از 16 تا 80 در نوسان باشد و همان­طور که نتایج جدول شماره (3) نشان می­دهد کمترین نمره 38 و بیشترین نمره اکتسابی نمره 79 و میانگین نمرات 9/60  می­باشد.

 

متغیر	میانگین	میانه	مد	انحراف استاندارد	واریانس	کمترین	بیشترین
انسجام در روابط والدین و فرزندان	9/60	62	60	62/9	61/92	38	79

 جدول شماره (3): توزیع پراکندگی متغیرمیزان انسجام در روابط والدین و فرزندان

 

میزان انسجام در روابط زناشویی با 8 گویه در سطح سنجش فاصله­ای از طریق طیف لیکرت سنجیده شد که انتظار می­رفت نمرات خانواده از 8 الی 40 در نوسان باشد و همان­ طور که نتایج جدول (4) نشان می­دهد کمترین نمره 15 و بیشترین نمره اکتسابی از طرف خانواده­ها نمره 38 می­باشد میانگین نمرات 04/27 می­باشد.

متغیر		میانگین	میانه	مد	انحراف استاندارد	واریانس	کمترین	بیشترین
انسجام در روابط زناشویی		04/27	27	27	08/4	69/16	15	38

 جدول شماره (4): توزیع پراکندگی متغیر میزان انسجام در روابط زناشویی

 

-بررسی رابطه میزان استفاده از شبکه­های مجازی و میزان انسجام خانواده و (ابعاد آن)

در فرضیه اول تا چهارم باتوجه به این که متغیر میزان استفاده از شبکه­های مجازی، در سطح مقیاس فاصله­ای، و متغیر ملاک میزان انسجام خانواده، در سطح مقیاس فاصله­ای، سنجیده می­شود. بنابراین، از آزمون ضریب همبستگی پیرسون استفاده شد. جدول شماره (5)، مربوط به این آزمون برای خانواده­های مورد مطالعه این تحقیق ارائه شده است­که نتایج آن نشان می­دهد، بین میزان ساعات استفاده از شبکه­های مجازی با میزان انسجام خانواده و ابعاد (روابط زناشویی و روابط والدین و فرزندان) به ترتیب با سطح معنی­داری (000.)، (007/.) و (000/.) در سطح 05. معنی­دار، و باتوجه به مقدارضریب همبستگی پیرسون رابطه معکوس وجود دارد. بنابراین، این فرضیه­ها تایید می­گردد. به عبارتی، هر چه میزان ساعات استفاده از شبکه­های مجازی در بین خانواده­های شهر نقده بیشتر شده، از میزان انسجام خانوادگی (انسجام در روابط والدین و فرزندان و انسجام درروابط زناشویی) آن­ها کاسته شده است. اما بین­میزان ساعات استفاده از شبکه­های مجازی و میزان مطلوبیت در مناسبات خانوادگی رابطه معنی­دار گزارش نشد. 

 

جدول شماره (5): همبستگی  پیرسون  بین میزان ساعات استفاده از شبکه­های مجازی و میزان انسجام اجتماعی خانواده و (ابعاد آن)

شبکه­های مجازی                    انسجام خانواده	انسجام خانواده	روابط والدین و فرزندان	مناسبات خانوادگی	روابط زناشویی
ضریب همبستگی	297.-	397.-	098.	140.-
سطح معنی­داری	000/.	000/.	070/.	007/.
کل	378	189	189	189

 

- بررسی تفاوت میزان انسجام خانواده بر حسب نوع فعالیت در شبکه­های مجازی 

در فرضیه پنجم با توجه به این که متغیر نوع فعالیت در شبکه­های مجازی در سطح مقیاس اسمی چندوجهی، و متغیر ملاک میزان انسجام خانواده، در سطح مقیاس فاصله­ای، سنجیده می­شود. بنابراین، از آزمون تحلیل واریانس استفاده شد. جدول شماره (6)، مربوط به این آزمون برای خانواده­های مورد مطالعه این تحقیق ارائه شده است که، نتایج آن نشان می­دهد، میزان انسجام خانواده بر حسب نوع فعالیت خانواده­ها در شبکه­های مجازی با سطح معنی­داری (731.)، متفاوت نمی­باشد، بنابراین، این فرضیه تایید نمی­گردد.

 

	آمارهF	میانگین مجذورات	درجه آزادی	جمع مجذورات	سطح معنی­داری
میان گروهی	559.	220/149	5	440/298	731.
درون گروهی	-	742/65	373	732/213	-
کل	-	-	377	765/21335	-

 جدول شماره (6): آزمون تفاوت میانگین و یکنواختی واریانس های انسجام خانواده  به تفکیک نوع فعالیت در شبکه­های مجازی

 

- بررسی تفاوت میزان انسجام خانواده بر حسب تحصیلات خانواده 

در فرضیه ششم با توجه به این که متغیر تحصیلات در سطح مقیاس رتبه­ای، و متغیر ملاک میزان انسجام خانواده، در سطح مقیاس فاصله­ای، سنجیده می­شود. بنابراین، از آزمون تحلیل واریانس استفاده شد. جدول شماره (7)، مربوط به این آزمون برای خانواده­های موردمطالعه این تحقیق ارائه شده است که، نتایج آن نشان می­دهد، میزان انسجام خانواده بر حسب تحصیلات خانواده­ها با سطح معنی­داری (004.)، متفاوت می­باشد، بنابراین، این فرضیه تایید می­گردد. برای مشخص شدن بیشترین و کمترین تفاوت میانگین انسجام خانواده در بین خانواده­ها با تحصیلات متفاوت آزمون LSD نشان می­دهد که کمترین میزان­تفاوت میانگین­ها بین خانواده­ها با تحصیلات ابتدایی و راهنمایی و بیشترین تفاوت میانگین انسجام خانواده در بین خانواده­ها با تحصیلات بی­سواد و فوق­لیسانس و بالاتر می­باشد.

 

 

 

جدول شماره (7): آزمون تفاوت میانگین انسجام خانواده بر حسب تحصیلات خانواده­ها

	آمارهF	میانگین مجذورات	درجه آزادی	جمع مجذورات	سطح معنی­داری
میان گروهی	611/3	529/106	5	644/532	004.
درون گروهی	-	498/29	372	128/5398	-
کل	-	-	377	772/5930	-

 

(I)تحصیلات	(J)تحصیلات	اختلاف میانگین(I-J)	انحراف معیار	معنی داری	95% سطح اطمینان
					کمترین حد	بیشترین حد
بی سواد	ابتدایی	11429/1-	.46422	.017	0272/2-	-.2014
	راهنمایی	01240/1-	.46142	.000	9198/3-	1050/2-
	دیپلم	19135/1-	.37386	.002	9265/1-	-.4562
	لیسانس	96284/3-	.42518	.024	7990/1-	-.1267
	فوق لیسانس و بالاتر	59048/4-	.57181	.006	7149/2-	-.4660
ابتدایی	بی سواد	11429/1*	.46422	.017	.2014	0272/2
	راهنمایی	.89812	.46940	.000	8212/2-	-.9750
راهنمایی	بی سواد	01240/1	.46142	.000	1050/2	9198/3
	ابتدایی	89812/1	.46940	.000	.9750	8212/2
	دیپلم	82105/1	.38028	.000	0732/1	5689/2
	فوق دیپلم	70764/2	.52543	.000	6744/1	7409/3
	لیسانس	04956/2	.43084	.000	2023/1	8968/2
	فوق لیسانس و بالاتر	42193/1	.57603	.014	.2892	5547/2
دیپلم	بی سواد	19135/1	.37386	.002	.4562	9265/1
	راهنمایی	82105/1-*	.38028	.000	5689/2-	0732/1-
	راهنمایی	70764/2-*	.52543	.000	7409/3-	6744/1-
	فوق لیسانس و بالاتر	28571/1-*	.62460	.040	5140/2-	-.0574
* تفاوت میانگین در سطح 05. معنی­دار می­باشد.

 

 

- بررسی تفاوت میزان استفاده از شبکه­های مجازی بر حسب جنسیت بین خانواده­ها

در بررسی فرضیه هفتم، با توجه به فاصله­ای بودن مقیاس متغیر میزان استفاده از شبکه­های مجازی، و اسمی بودن مقیاس متغیرجنسیت، از آزمون تی­تست دو گروه مستقل استفاده شدکه نتایج جدول شماره (8) نشان می­دهدکه در بررسی تفاوت میانگین میزان استفاده از شبکه­های مجازی برحسب جنسیت والدین و فرزندان خانواده­های مورد مطالعه این تحقیق، با توجه به سطح معنی­داری (175.) برای والدین و (083/.) برای فرزندان تفاوت معنی­داری بین زنان و مردان از لحاظ میزان استفاده از شبکه­های مجازی وجود ندارد.

جدول شماره (8): آزمون تفاوت میانگین و یکنواختی واریانس­های استفاده از شبکه های مجازی به تفکیک جنسیت والدین و فرزندان

 

 

	آزمون تی­تست برای بررسی میانگین­ها					آزمون لون برای بررسی واریانس­ها
استفاده از شبکه­های مجازی	تفاوت انحراف	اختلاف میانگین	سطحمعنی­داری دو دامنه	درجه آزادی	T	سطح­ معنی­داری	آماره F
والدین	90968.	31150/2	175.	321	541/2	012/.	125.
فرزندان	92897.	31150/2	083.	15/267	488/2	022/.	196.

با توجه به موارد مذکور، اکنون به تحلیل و تبیین نتایج مدل رگرسیونی می­پردازیم.

 

جدول  شماره (9): جدول خلاصه شده ضریب تعیین متغیر ملاک میزان انسجام خانواده

خطای معیار برآورد	ضریب تعیین خالص	ضریب تعیین	ضریب همبستگی چندگانه	مدل
35065/7	102.	239.	545.	1

 

 

 

جدول شماره (9) خلاصه مدل رگرسیون متغیر وابسته میزان انسجام خانواده را گزارش می­کند. همان طور که ملاحظه می­شود ضریب تعیین 239. نشان دهنده این است­که 23 درصد از واریانس متغیر ملاک (انسجام خانواده) توسط متغیرهای وارد شده به مدل تبیین و پیش­بینی می­شود و بقیه درصدها به عوامل خارج از این تحقیق مربوط می­شود.

 

جدول شماره (10): ضرایب رگرسیونی متغیر ملاک میزان انسجام خانواده

مدل		ضرایب غیر استاندارد		ضرایب استاندارد	T	درجه معنی­داری
		B	خطای معیار	بتا
1	(مقدار ثابت)	149/48	605/3	---	357/13	000.
	شبکه­های مجازی	430.-	109.	437.-	106/2-	000.
	تحصیلات	306.	078.	234.	918/3	036.

 

در جدول شماره (10)، مقدار بتا، تی و سطح معنی­داری هر یک از مدل­ها نشان داده شده است. ضرایب بتای استاندارد شده، ارزیابی سهم هریک از متغیرها در مدل اندازه­ای را ارائه می­دهد. بدین ترتیب که بعد از آن که دو متغیر، میزان استفاده از شبکه­های مجازی و تحصیلات، به ترتیب با بتای (437.-) و (234.) در تبیین و پیش­بینی متغیر ملاک انسجام خانواده بیشترین تاثیر را دار­د.

 

 

بحث و نتیجه‏گیری

جهت آزمون رابطه استفاده از شبکه­های مجازی با میزان انسجام خانواده از آزمون ضریب همبستگی پیرسون استفاده شد که نتیجه نشان داد رابطه معنی­دار و معکوس بین دو متغیر وجود دارد. به عبارتی استفاده بیشتر از شبکه­های مجازی باعث پایین آمدن انسجام خانواده­های شهر نقده می­شود. یافته‌های تحقیق با نتایج تحقیق صفرشالی همسو می­باشد. چرا که نشان داد که در مجموع ساختار خانواده‌هایی که از شبکه‌های ماهواره‌ای استفاده نمی‌کنند در مقایسه با خانواده‌هایی که از شبکه‌های ماهواره‌ای استفاده می‌کنند استحکام بیشتری دارند. نتیجه مقایسه رابطه بین میزان استفاده از شبکه‌های ماهواره‌ای فارسی زبان با ساختارخانواده قبل و بعد از کنترل آماری نشان دادکه در هر دو مرحله رابطه بین میزان استفاده از شبکه‌های ماهواره‌ای فارسی زبان با ساختار خانواده رابطه معکوس و ضعیف می‌باشد. آن ­گونه که نظریه کلی و ولخارت در مورد تأثیر گروه می­گوید هر چه کاربر اینترنتی احساس کندکه در محیط اینترنت بیشتر مورد پذیرش واقع می­شود احتمالاً باعث خواهد شدکه بر ارزش­های خانواده مؤثر واقع شود و هم­چنین هر چه کاربران بیشتر وارد بحث و مناظره گروهی شوند احتمالاً باعث مطرح کردن موضوعات خود با محیط‌های تعاملی اینترنت می‌شوند و کمتر مسائل خود را با خانواده مطرح می­کنند و باعث کم ­اهمیت شدن ارزش‌های خانواده نزد فرد می‌شود تحقیق ما نیز نشان داد که حضور بیشتر در فضای مجازی باعث از هم گسستن انسجام خانواده می­شود.

برای بررسی رابطه بین میزان استفاده از شبکه­های مجازی و میزان مطلوبیت مناسبات خانوادگی از آزمون ضریب همبستگی پیرسون استفاده شدکه نشان داد رابطه معنی­دار بین دو متغیر وجود ندارد. برمبنای رویکرد استفاده و رضامندی، مخاطبان مصرف­کنندگان فعال رسانه­ها هستند. این رویکرد از آن رو مخاطب را فعال می­بیند که معتقد است مخاطبان به دنبال رضامندی هستند و باور دارند که استفادة آن­ها از رسانه­ها، رضامندی مورد نظرشان را فراهم خواهد نمود. هم­چنین مشارکت فعالانۀ مخاطب با رسانه بر رضامندی حاصل شده و رفتار رسانه­ای اثر می­گذارد و به طور کلی دو نوع استفاده از رسانه اتفاق می­افتد: یکی هدف­مند و دیگری غیر هدف­مند. استفادة هدف­مند از رسانه برای کسب اطلاع یا به دلایل دیگر مبتنی بر هدف است. در حالی که استفادة غیر هدف­مند نشان دهندة استفاده از رسانه، بیشتر به صورت عادت و برای پر کردن وقت یا برای سرگرمی است.

در استفادة هدف­مند، قصد قبلی و انتخاب دخیل است. درحالی که در استفادة غیر هدف­مند، پیام­گیر، هدف خاصی را دنبال نمی­کند. هم­ چنان که تحقیق ما نشان داد بیشتر خانواده­ها از گروه­های سرگرمی و دوستانه استفاده می­کنند و به دنبال رضامندی به شکل غیر هدف­مند هستند. برای همین است که میزان استفاده ازشبکه­های مجازی (سرگرمی) با مناسبات خانوادگی رابطه­ای نداشته است. چرا که­ خانواده هدف خاصی را در مصرف شبکه­های مجازی دنبال نمی­کردند.

برای بررسی رابطه بین میزان استفاده از شبکه­های مجازی و میزان­مطلوبیت روابط زناشویی از آزمون ضریب همبستگی پیرسون استفاده شد که نتایج نشان داد بین دو متغیر رابطه معنی­دار و معکوس وجود دارد. به عبارتی استفاده بیشتر از شبکه­های مجازی موجب افت مطلوبیت روابط زناشویی در بین خانواده­های شهر نقده شده است. دی فلور و بال روکیچ در الگوی خویش دربارة وابستگی به رسانه‌ها بر این باورند که شرط مهم برای بروز اثرات، میزان وابستگی به بعضی رسانه‌های ارتباطی است، مجرایی که مردم برای به دست آوردن اطلاعات مهم نسبت به آن احساس وابستگی می­کنند، توان بیشتری برای ایجاد اثرات دارد، تا مجرایی که تفاوتی با مجاری دیگر ندارد و اطلاعاتی که فراهم می‌کند فاقد اهمیت است. در واقع استفاده و وابستگی به تلگرام از سوی خانواده­ها باعث بروز اثرات آن یعنی­کاهش مطلوبیت روابط زناشویی شده است.

برای بررسی رابطه بین میزان استفاده ازشبکه­های مجازی و میزان مطلوبیت روابط فرزندان و والدین از آزمون ضریب همبستگی پیرسون استفاده شد که نتیجه نشان داد رابطه معنی­دار و معکوس وجود دارد. نتیجه فرضیه با نتایج تحقیق صفری شالی همسو می­باشد. السون مدل خود را در مورد خانواده بر اساس تئوری سیستمی مطرح نمود، وی خانواده را در قالب سه بعد بررسی می­نماید: الف) انسجام خانوادگی، ب) انعطاف­پذیری خانواده، ج) ارتباطات در خانواده. وی بعد ارتباط در خانواده را کلید اصلی یک خانواده خوب یا از هم پاشیده می­داند و از نظر او دو ویژگی ارتباطات در خانواده عبارت­اند از: ارتباط مثبت و قدردانی و محبت.

بررسی تفاوت میزان انسجام خانواده بر حسب نوع فعالیت در شبکه­های مجازی با آزمون تحلیل واریانس نشان دادکه تفاوت معنی­داری بین دو متغیر وجود ندارد. والد هال در تئوری ارتباط جمعی از فرّار بودن محتوای ارتباطی صحبت می­کند، عاملی­که احتمال تحصیل اثرات را کاهش می‌دهد. او معتقد است، «اثرات دراز مدت بیش از اثرات کوتاه مدت مورد توجه قرار می­گیرد و یا به نوعی اگر از یک پیام به طور طولانی مدت استفاده شود تأثیر آن پیام بیشتر است. کلاپر علاوه بر تکرار پیام، مدت زمان پیام را نیز در نظر می­گیرد تا برنامه بتواند بالاترین اثر ممکن را داشته باشد. شاید بتوان گفت­که تک بعدی­ بودن استفاده از شبکه­های مجازی از سوی خانواده و مصرف نامستمر باعث شده است که لطمه­ای به انسجام خانواده وارد نشود، به عبارتی به قول والد هال محتوای ارتباطی خانواده به جهت فرار بودن، نقشی در شکننده­تر شدن انسجام خانواده ندارند. 

در بررسی تفاوت میزان استفاده از شبکه­های مجازی بر حسب جنسیت فرزندان و والدین خانواده­های شهر نقده نتایج آزمون تی­تست دو گروه مستقل نشان دادکه تفاوت معنی­داری ازنظر استفاده از شبکه­های مجازی وجود ندارد. نتایج این فرضیه نیز با تحقیق زنجانی­زاده و جوادی ناهمسو می­باشد چرا که دختران بیشتر از پسران بر غیر مستحکم کردن ارزش­های خانواده از سوی اینترنت اعتقاد داشتند. نظریه (برجسته­ سازی) یکی از شیوه‌هایی است که از طریق آن رسانه‌های ارتباط ­جمعی می‌توانند در عامه مردم تاثیر بگذارند. برجسته­سازی به معنای آن است­که رسانه‌های خبری با ارائه خبرها، موضوعاتی را که عامه راجع به آن­ها می‌اندیشند، تعیین می‌نمایند. مطابق با این نظریه شبکه­های اجتماعی بر هر دو جنسیت والدین و فرزندان تاثیرگذار است و همه آن­ها از شبکه­های مجازی استفاده می­کنند و تفاوتی در میزان استفاده زنان و مردان وجود ندارد.

 

پیشنهادها

با توجه به یافته­های تحقیق پیشنهاد می­شود:

- با توجه به نتایج تحقیق مبنی بر استفاده بیشتر والدین نسبت به فرزندان خود از شبکه­های مجازی و رابطه آن با انسجام خانواده­ها تاکید می­شود والدین وقت مناسب و تعیین شده برای شبکه­های مجازی و هم­چنین وقت بیشتری را برای شنیدن صحبت­ها و مشکلات فرزندان خود بگذارند تا بدین صورت زنگ خطری که برای انسجام خانواده­ها به صدا در آمده تبدیل به مسئله و آسیبی جبران­ناپذیر نشود. 

- با توجه به نتایج تحقیق مبنی بر این که بالا رفتن میزان استفاده از شبکه­های مجازی باعث کمتر شدن مطلوبیت روابط زناشویی می­شود علیرغم این­که خود، والدین خانواده هستند و اشاره شد که میزان استفاده آ­­ن­ها نسبت به فرزندان خود بییشتر است توصیه می­شود از میزان استفاده خود از شبکه­های مجازی بکاهند و بیشتر مسائل خود را نه در فضای مجازی بلکه بین خود حل کنند تا هم موجب آرامش فرزندان خود در خانواده شوند و هم در تربیت نسل آینده زناشویی قدم­های موثری بردارند.

- نتیجه تحقیق این چنین شد که میزان انسجام خانواده در خانواده­هایی که تحصیلات آن­ها پایین­تر است­کمتر است و این مسئله یعنی پایین بودن تحصیلات یکی از محدودیت­های تحقیق ما نیز بود توصیه می­شود فرزندان یا یکی از والدین که تحصیلات بالا دارند از مضرات و لطمه­هایی که استفاده بیش از حد شبکه­های مجازی به نهاد خانواده می­زند گوشزدهایی بکنند و تاکید کنند که خانواده با انسجام خانواده­ای است که بیشتر وقت خود را در کنار خانواده و دور هم بودن بگذرانند.      

 

---

[1]^. Elson

^1. Harold Lasswell

2. Habermas

1. Wald Hall

1. Inglehart

1. Mc combs & shaw

2. George Gerbner

1. Elson

2. Wald Hall

مراجع

منابع

ارمکی آزاد، تقی؛ و امامی، یحیی. (1383). تکوین حوزه عمومی و گفتگوی عقلانی. مجله جامعه­شناسی ایران. دوره پنجم شماره 1، بهار.

ازکیا، مصطفی. (1380). جامعه­شناسیتوسعه. تهران: نشر کلمه.

اسدی، عباس. (1393). گرایش دانشجویان به رسانه­ها با تاکید بر شبکه­های ماهواره­ای و سنجش پیامدهای آن. مجله فرهنگ در دانشگاه اسلامی. سال 4، شماره 3، پاییز.

اسلامی، مروارید. (1392). بررسی شبکه­های اجتماعی و تاثیرات آن­ها بر ابعاد مختلف زندگی. تاریخ دسترسی:

 14/4/1393http://nopadid.mcls.gov.ir/Maghalat/ //

استیون، وایت. (1380). خرد، عدالت و نوگرایی. ترجمه: محمد، حریری اکبری. تهران: قطره.

اسلوین، جیمز. (1380). اینترنتوجامعه .ترجمه: عباس، گلیگوری. تهران: انتشارات کتابدار.

اینگلهارت، رونالد. (1373). تحول فرهنگی در جامعه پیشرفته صنعتی. ترجمه: مریم، وتر. تهران: انتشارات کویر.

بلالی، اسماعیل؛ و بابایی، ناهید. (1393). بررسی عوامل اجتماعی تاثیرگذار بر انسجام خانوادگی در شهر همدان. فصلنامهدانش انتظامیهمدان. سال اول، شماره دوم، پاییز.

پستمن، نیل. (1384). زندگی در غیس، مردن در خوشی. ترجمه: صادق، طباطبایی. تهران: انتشارات اطلاعات.

پیوزی، مایکل. (1379). یورگن هابرماس. ترجمه: احمد، تدین. نشر هرمس.

جمشیدی، بهنام؛ رزمی، محمدرضا؛ حقیقت، شهرام؛ و سامانی، سیامک. (1387). رابطه انسجام و انعطاف­پذیری خانواده با ابعاد
کمال­گرایی، مجله روانپزشکی و روان­شناسی بالینی ایران. سال چهاردهم ،شماره 2، تابستان.

زنجانی­زاده، هما؛ و جوادی، علی محمد. (1383). بررسی تاثیر اینترنت بر ارزش­های خانواده، مجله جامعه­شناسی ایران. شماره 22.

شکاری نمین، شیدا؛ و حاجیانی، ابراهیم. (1393).بررسی تاثیر شبکه­های اجتماعی مجازی (فیس­بوک) بر سبک زندگی جوانان. مجله مدیریتفرهنگی. سال 8، شماره 26، زمستان.

کاظمی­پور، شهلا. (1380). خواست و مصلحت مخاطبان و چگونگی برقرار کردن ارتباط منطقی بین آن­ها، مجله پژوهش و سنجش. شماره 26.

کوهن.آلبرت. (1378). تغییر نگرش و تاثیر اجتماعی. ترجمه: علیرضا، کلدی. تهران: دانشگاه علوم بهزیستی.

گوتنر، بری. (1384). روش­های تحقیق رسانه‌ای. ترجمه: م، نیکو. تهران: اداره کل پژوهش سیما.

مرکز آمار ایران. (1390). سرشماری نفوس و مسکن سال.

مزیدی شرف­آبادی، محمدرضا؛ مرتضوی، محمودرضا؛ و افشانی، سیدعلیرضا. (1393). مقایسه نگرش افراد مطلقه و متاهل پیرامون نقش ماهواره در انسجام خانواده. فصلنامه مطالعات جامعه شناختی جوانان. سال 4، شماره 13، بهار، صص 144-123.

نظری، مینا. (1390). نقش برنامه‌های تلویزیونی ماهواره‌ای در معرفی سبک زندگی به جامعه قومی (مطالعه موردی شهر تبریز). پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علامه طباطبائی تهران.

نوری، اعظم. (1389). عوامل تحکیم و استحکام خانواده، مجله طهورا (فصلنامه­ای در عرصه مطالات زنان و خانواده). شماره 7، پاییز و زمستان، صص 178-145.

ویندال، سون؛ سیگنایزر، بنو؛ و اولسون، جین. (1376). کاربرد نظریه­های ارتباطات. ترجمه: علیرضا، دهقان. مرکز مطالعات و رسانه­ها.

Barber Brian, K & Buehler, Cheryl. (1991). “Family cohesion and Enmeshment: Different constructs, Different Effects”, Journal of marriage and the family. vol. 85, may. P.p: 331-333.

Lauer, Ropert, H. (1995). Social Problems and the Quality of Life. New York:  Mcgraw- Hill.

Werner, K. H., Goldin., P. R, Ball., T. M, Heimberg., R. G & Gross, J, J. (2011). Assessing Emotion Regulation in Social Anxiety Disorder: The Emotion Regulation Interview. J Psychopathol Behav Assess. 33, P.p: 346–354.