بررسی و تبیین جلوه‌های تمثیل در حکایت عرفانی موسی و شبان مولانا

فصل نامه تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی

مقاله 6، دوره 10، شماره 35، خرداد 1397، صفحه 110-134   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

فرشته ناصری^{* 1}؛ شهین قاسمی²

¹استادیار، گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد یادگار امام خمینی (ره) شهر ری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

²استادیار، گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی، اهواز، ایران

چکیده

تمثیل به عنوان یکی از پایه‌های مهم صور خیال، طیف وسیعی از مباحث گوناگون متون ادب فارسی را در برمی‌گیرد. نمود بارز این امر در متون عرفانی امری قابل توجه است. در این میان «مثنوی معنوی» به عنوان یکی از شاخص‌ترین آثار ادب فارسی در بردارنده عناصر و مضامین گوناگونی است که با بهره‌گیری از ابزار بلاغی گوناگون از جمله تمثیل، سهم عمده‌ای در انتقال آموزه‌ها و مفاهیم اخلاقی، اجتماعی، عرفانی، فلسفی و... دارد. از این رو در این مقاله بر آنیم به بررسی جلوه‌های تمثیل در هر یک از مراتب سیر و سلوک حکایت عرفانی موسی و شبان مثنوی بپردازیم تا دریابیم که مولانا در پی‌ریزی محتوایی ساختار داستانی خود از چه تمهیداتی بهره جسته و هدف غائی وی از طرح این حکایت عرفانی بر مبنای اصول و موازین قاعده تمثیل چگونه بیان گردیده است. در این راستا پس از ذکر مباحثی پیرامون پیشینه و کارکرد مقوله تمثیل به بیان آموزه‌های عرفانی این داستان با عنایت به مبحث تمثیل خواهیم پرداخت.

کلیدواژه‌ها

تمثیل؛ عرفان؛ مولانا؛ حکایت؛ موسی و شبان

مراجع

             قرآن کریم

1. ابوعبیدالقاسم بن سلام، (1400)، الامثال، تحقیق عبدالحمید قطامش، مکه‌المکرمه، مطبوعات جامعه‌ ام‌القری.
2. استعلامی، محمد، (1362)، مثنوی شریف مولانا جلال‌الدین بلخی، متن و تعلیقات دفتر دوم، تهران: سخن
3. بلخی (مولانا)، جلال‌الدین محمد، (1380)، مثنوی معنوی، به همت رینولد الین، نیکلسون، تهران: مولی
4. پورنامداریان، تقی، (1367)، رمز و داستان‌های رمزی، چاپ 4، تهران: علمی و فرهنگی
5. دین لوئیس، فرانکلین، (1385)، مولانا، دیروز تا امروز، شرق تا غرب، تهران: نامک
6. زرین‌کوب، عبدالحسین، (1368)، بحر در کوزه، نقد و تفسیر قصه‌ها و تمثیلات معنوی، تهران: علمی
7. ---------------، (1362)، سرّ نی، نقد و شرح تحلیلی و تطبیقی مثنوی، تهران: علمی
8. ---------------، (1384)، پله پله تا ملاقات خدا، تهران: علمی
9. ---------------، (1386)، نردبان شکسته، تهران: امیرکبیر
10. زمانی، کریم، (1385)، شرح جامع مثنوی معنوی، تهران: اطلاعات
11. ژوزف، ادوارد، (1372)، هفت بند نای، تهران: اساطیر
12. سجادی، جعفر، (1363)، فرهنگ معارف اسلامی، تهران: ابن‌سینا
13. شبستری، شیخ محمود، (1327)، شرح گلشن راز، با شرح محمدبن یحیی لاهیجی نوربخشی، تهران، امیرکبیر
14. شفیعی کدکنی، محمدرضا، (1366)، صور خیال در شعر فارسی، تهران: آگاه
15. شمیسا، سیروس، (1378)، بیان، چاپ هفتم، تهران: فردوس
16. شیمل، آنه ماری، (1375)، شکوه شمس، ترجمه حسن لاهوتی، تهران: علمی
17. طهماسبی، علی، (1370)، حکایت آن چوپان و درد بودن، سال هشتم
18. فروزانفر، بدیع‌الزمان، (1387)، قصص و تمثیلات مثنوی، ترجمه و تنظیم حسین داودی، تهران: امیرکبیر
19. قشیری، زین‌الاسلام ابوالقاسم، (1345)، رساله قشیریه، به تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: کتاب
20. میرصادقی، جمال، (1364)، عناصر داستان، تهران: سخن
21. هجویری، علی‌بن عثمان، (1384)، کشف‌المحجوب، به تصحیح و تحشیه علی قویم، تهران، بنیاد فرهنگ ایران
22. همدانی، فخرالدین، (1335)، کلیات عراقی، با مقدمه سعید نفیسی، تهران: سنایی
23. یونسی، ابراهیم، (1353)، هنر داستان‌نویسی، تهران: امیرکبیر
24. ابودیب، کمال، (1370): «طبقه بندی استعاره جرجانی، با اشاره خاص به طبقه بندی استعاره ارسطو»، ترجمه علی محمد حق شناس مندرج درمقالات ادبی، زبان شناختی، به کوشش علی محمد حق شناس، تهران: نیلوفر
25. سروش، عبدالکریم، (1371)، «رازهای نهان در قصه موسی ^(ع) و شبان»، فصلنامه مدرس (دانشگاه تربیت مدرس)، دوره 1، ش 205
26. فتوحی، محمود (1384) «تمثیل، ماهیت، اقسام، کارکرد»: مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تربیت معلم تهران: سال 13 و 12، شماره 79-49.
    1. Knowles, Elizabeth (ed), (1993). The Concise Oxford Dictionary of phrase and Fable, Oxford.
    2. Shaw, Harry, (1972). A Dictionary of Literary Terms, New York.
    3. MacQeen, John, (1978). Allegory, London, Methuen & Co Ltd, 3^rd printed.