معرفی و بازشناسی نسخۀ خطی مثنوی بهرام و بهروز از وقار شیرازی

پژوهشنامه نسخه شناسی متون نظم و نثر فارسی

مقاله 5، دوره 2، شماره 5، آذر 1396، صفحه 150-178   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

مهدی نوروز¹؛ رضا جلیلی²

¹استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد نیشابور

²دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد نیشابور

چکیده

مثنوی بهرام و بهروز از وقار شیرازی، منظومه‌ای تعلیمی و عرفانی در 1440 بیت است که در سدۀ سیزدهم هجری سروده شده و محتوایی تعلیمی و عرفانی دارد. از این مثنوی تاکنون یک نسخۀ خطی به کتابت میرزا ابراهیم، مشهور به آقا و متخلّص به صفا به دست آمده است. شاعر هدف خود را از سرودن این منظومه، بیان مسائل حکیمانه به زبان شعر بیان کرده و برای تحقق این هدف، از شیوۀ عطار و مولانا و نظامی تأثیر پذیرفته است. گسترۀ این تتبع در دو حوزۀ لفظ و معنا قابل شناسایی است. مثنوی بهرام و بهروز در سطوح فکری و زبانی و ادبی دارای ویژگی‌های قابل تأملی است که این موضوع، نشان از احاطۀ علمی و ادبی وقار شیرازی دارد. در مقالۀ حاضر، با تکیه بر روش توصیفی‌تحلیلی، ضمن معرفی مختصر شاعر، ویژگی‌های گوناگون تنها نسخۀ خطی به‌دست‌آمده از مثنوی بهرام و بهروز در سطوح یادشده بررسی شده است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که مثنوی مذکور از دید فکری، در پی تبیین آموزه‌های تعلیمی و عرفانی به مخاطبان خویش است و روساختی عاشقانه و ژرف‌ساختی آموزه‌ای دارد. از دید زبانی، وقار با تکیه بر ساده‌گویی و ویژگی‌های سبک خراسانی به‌ویژه روش مولانا، اثرش را به رشتۀ نظم درآورده است. در سطح ادبی نیز، شاعر بیش از همه به صورت‌های خیالی تشبیه و استعاره نظر داشته که این امر بیانگر جنبه‌های خیال‌انگیزی و شاعرانگی برجستۀ مثنوی بهرام و بهروز است.
 

کلیدواژه‌ها

نسخۀ خطی؛ وقار شیرازی؛ بهرام و بهروز؛ شعر عاشقانه؛ آموزه‌های تعلیمی

مراجع

1. اخوان ‌ثالث، مهدی (1369)، بدایع و بدعت‌ها و عطا و لقای نیما یوشیج، تهران: بزرگ‌مهر.

2. حسینی فسایی، حاج میرزاحسن(1378)، فارس‌نامۀ ناصری، تصحیح و تحشیه از منصور رستگارفسایی، تهران: امیرکبیر.

3. دیوان‌بیگی شیرازی، سید احمد (1366)، حدیقة ‌الشّعرا،تصحیح و تکمیل و تحشیه عبدالحسین نوایی، تهران: زرّین.

4. شیخ مفید «داور» (1371)، مرآت ‌الفصاحه (تذکرۀ شاعران فارس)،تصحیح و تکمیل از محمود طاووسی، شیراز: نوید شیراز.

5. صفا، ذبیح‌الله (1340)، گنج سخن،تهران: دانشگاه تهران.

6. قشقایی، سعید (1390)، «بررسی زبان عامیانه در دفتر پنجم مثنوی مولوی»، فصلنامۀ تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب فارسی دانشگاه آزاد اسلامی بوشهر، سال سوم، شمارۀ ۸، 155ـ۱۸۲.

7. مشرّف، مریم (1389)، جستارهایی در ادبیات تعلیمی ایران، چ۱، تهران: سخن و دانشگاه شهید بهشتی.

8. میرانصاری، علی (1376)، اسنادی از مشاهیر ادب معاصر ایران، تهران: سازمان اسناد ملی ایران.

9. نوّابی، ماهیار (1334)، «خاندان وصال شیرازی»، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی تبریز، سال هفتم، شمارۀ ۳، 288ـ۳۵۶.

10. وقار شیرازی، احمد بن محمد شفیع (1278)، مثنوی بهرام و بهروز، نسخۀ خطی سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران، به کتابت میرزا ابراهیم، مشهور به آقا و متخلّص به صفا.

11. ـــــــــــ (1383)، دیوان، تصحیح داریوش کاظمی، با مقدمۀ ماهیار نوّابی، چ۱، کرمان: دانشگاه آزاد اسلامی کرمان.

12. هدایت، رضاقلی‌خان (1382)، مجمع ‌الفصحا، به‌کوشش مظاهر مصفّا، تهران: امیرکبیر.

13. یلمه‌ها، احمدرضا (1390)، «بررسی و تحلیلی نوعی از تصرفات کاتبان در نسخه‌های خطی»، پژوهشنامۀ زبان و ادبیات فارسی، سال سوم، شمارۀ ۹، 139ـ۱۶۲.

14. یلمه‌ها، احمدرضا و همکاران (1394)، پرنیان پرنگار (بررسی و تحلیل چهارده منظومه و داستان غنایی ناشناخته)، چ۱، تهران: راشدین.