پیش آیندها و پس آیندهای روان‌شناختی شکست ایرانیان در جنگ‌های ایران و روس

فصلنامه تاریخ

مقاله 4، دوره 7، شماره 26، مهر 1391   

نویسندگان

محمّدرضا جلالی؛ سکینه سلیمی؛ حسن امین اسماعیلی

چکیده

چکیده:

روند تغییرات سریع ناشی از توسعه در کشورهای اروپایی موجب شکافی عظیم میان این دولت­ها با کشور ایران گردید. نا آگاهی و دور بودن حکومت ایران از این تغییرات بیشتر بر تعمیق شکاف می‌افزود. تکوین دولت­های مطلقه که در روند تأمین توسعه­ی اقتصادی و صنعتی و نظامی هدف­های استعماری را نیز تعقیب می­کردند همراه با ضعف شدید حکومت قاجاری در زمان فتحعلی شاه، ایران را در وضعیّتی کاملاً طُمع گونه برای این دولت­ها قرار داد. تاریخ معاصر ایران از این زمان به این سوی تماماً حکایتِ تعدّی و چپـاولی است که دوسویه­ی زیاده خواهی بیرونی و مقهور بودگی درونی دارد. در این میان امپراطوری روسیه که در رقابت با امپراطوری بریتانیا از گذشته­ی دور هدف­های توسعه ارضی در ایران را دنبال می­کرده است ضعف و بی­خبری حاکمیّت و نابسامانی و عقب ماندگی کشور را مناسب قصدمندی تعدّی طلبانه خویش دانست و به غفلت دربار ایران این کشور را دچار جنگی ساخت که از ابتدا عقلا و اهل خِرَد سرانجامش می­دانسته و می­شناختند. سران حکومت نیز در اوان و اواسط جنگ دریافتند که در مهلکه­ای پر فاصله که به تدریج شناخته بودند افتاده­اند. ساختار ماهیّتاً متمایز نظامی و مدرن حرفه­ای روسیه با ساختی کاملاً ایلیاتی سنّتی ایران درگیر دو جنگ طولانی شد. عواملی همچون درگیری روسیه در دو جبهه دیگر، منازعات جنگ اوّل را طولانی ساخت؛ با این حال این کشور به عمده خواسته­های تصرف گرایانه و اشغال گرایانه‌اش دست یافت. در جنگ دوم روسیه آن منازعات با فرانسه و عثمانی را نداشت، تجربه­ی شکست در جنگ پیشین نیز به مصداق درماندگی آموخته شده سلب جرأت از ایرانیان کرده بود و اطّلاع نسبی بر فاجعه و خطر پیش رو که اینک دیگر برای فتحعلی شاه و عبّاس میرزا نیز درونی شده بود، بدون تجهیزات مقابله­ای جنگی، تنها بر ترس و اضطراب و ناامنی و تزلـزل می­افزود. از این رو در این جنگ سرعت پیروزی روسیه برق آسا بود و عهدنامه ترکمان چای محصول این مقابله­ی کاملاً نابرابر بود که به مراتب نسبت به جنگ اوّل قابل اجتناب می­نمود. در این مطالعه ضمن مقایسه دو سیستم نظامی کاملاً متفاوت ایران و روسیه، به شرایط دو کشور و نقش دیگر نیروهای مداخله­گر که در تناسب با هدف‌های استعماری خود به موضوع جنگ­ها می­نگریستند، و قدرت راهبری جنگ در دو کشور، و تحلیل ثمرات این دو رخداد شوم مبادرت شده است.

واژگان کلیدی: جنگ‌های ایران و روس ـ فتحعلی شاه ـ عبّاس میرزا ـ اصلاحات نظامی.

کلیدواژه‌ها

جنگ؛ های ایران و روس؛ فتحعلی شاه؛ عبّاس میرزا؛ اصلاحات نظامی