ارزیابی و اولویت‌بندی عوامل مؤثر بر کیفیت آموزش در محیط‌های یادگیری الکترونیکی با استفاده از تکنیک فرآیند تحلیل سلسله مراتبی

نشریه علمی آموزش و ارزشیابی (فصلنامه)

مقاله 6، دوره 11، شماره 41، خرداد 1397، صفحه 115-134   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

اکبر رضازاده^{* 1}؛ سیدداود حسینی‌نسب²؛ محمدرضا سرمدی³؛ مهران فرج‌الهی³

¹مشاور مدرسه / آموزش وپرورش

²استاد گروه روانشناسی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران

³استاد و عضو هیات علمی گروه علوم تربیتی دانشگاه پیام نور

چکیده

هدف این مطالعه ارزیابی و اولویت‌گذاری ابعاد مختلف یادگیری الکترونیکی و معیارهای مرتبط با آنها با استفاده از تکنیک فرآیند تحلیل سلسله‌ مراتبی بود. برای دستیابی به این هدف از روش تحقیق کتابخانه‌ای و توصیفی از نوع زمینه‌یابی استفاده شد. جامعه آماری تحقیق، شامل کلیه منابع مربوط به الگوها، چارچوب‌ها و معیارهای مربوط به کیفیت آموزش‌های الکترونیکی براساس تجارب داخلی و خارجی بود. علاوه برآن کلیه صاحب‌نظران، خبرگان و دست‌‌اندرکاران مراکز فعال آموزش الکترونیکی و دانشگاه‌های مجازی در کشور نیز شامل جامعه تحقیق بوده و اعضای نمونه با توجه به اهداف و سؤالات تحقیق به صورت هدفمند از بین آنها انتخاب شده‌اند. ابزار جمع‌آوری اطلاعات پرسشنامه محقق ساخته با روایی و اعتبار تأیید شده است. عوامل مؤثر بر کیفیت آموزش در محیط‌های یادگیری الکترونیکی از ادبیات تحقیق شناسایی و تکنیک فرایند تحلیل سلسله مراتبی برای اولویت‌بندی آنها به کار گرفته شده است. تحلیل داده‌های حاصل با استفاده از نرم‌افزار اکسپورت چویس نشان داد که سهم عوامل مؤسسه‌ای و مدیریتی، عوامل پداگوژیکی و طراحی آموزشی، عوامل تکنولوژیکی، عوامل ارائه آموزش و عوامل مرتبط با خدمات پشتیبانی در کیفیت آموزش در محیط‌های یادگیری الکترونیکی به ترتیب معادل 26درصد، 24درصد، 20درصد، 18درصد و 12درصد ارزیابی شده‌اند.

کلیدواژه‌ها

یادگیری‌الکترونیکی؛ فرآیند تحلیل سلسله‌ مراتبی؛ کیفیت آموزش؛ معیارهای کیفیت

اصل مقاله

گسترش روز افزون تقاضا برای آموزش عالی و بخصوص برنامه‌های آموزش از دور برخط نگرانی از کیفیت آنها را به یکی از مهمترین موضوعات جهانی تبدیل کرده و لزوم توجه جدی به کیفیت این آموزشها را ضروری ساخته است(بیلاواتی و زوهیری[1]،2007.(ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﭼﺎﻟﺶ ﻫﺎ درکیفیت بخشی به آموزش در محیط‌های یادگیری الکترونیکی، ﺗﻌﺪد ﻋﻮاﻣﻞ و ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎی ﻣﻮﺛﺮ و دﺧﯿﻞ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ و دﺳﺘﻪ‌ﺑﻨﺪی‌ﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﻣﺘﻨﻮﻋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از زواﯾﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن و ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻫﺎی ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﺑﻮﻣﯽ ﻣﺘﻔﺎوت از اﯾﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳت.

   این معیارها از نظر اهمیتی که در تولید یک محصول یا خدمت کیفی دارند از ارزش یکسانی برخوردار نمی باشند. جهت اعتبار نتایج حاصل از کاربرد این معیارها در سنجش کیفیت محصولات، بایستی میزان اهمیت هر کدام در مقایسه با دیگر معیارها معلوم گردد. براساس ادبیات تحقیق اختصاص دادن وزن به معیارهای موردنظر، یک پدیده محلی است؛ یعنی اینکه اهمیت معیارها از دید تصمیم گیران مختلف متفاوت است(ایسلام[2]،2007). لذا هر کشوری سعی دارد علاوه بر تعیین معیارهای خاص برای خودش، وزن هر معیاری را نیز متناسب با بافت فرهنگی- اجتماعی و تجربیات خود و با توجه به اهمیتی که برای آن قائل است تعیین کند.

   یکی از روش‌هایی که می تواند موجب اعتبار بخشی به وزن اختصاص داده شده به این معیارها باشد استفاده از فرآیند تحلیل سلسله مراتبی[3] است. استفاده از این فرآیند به تصمیم گیران اجازه می دهد تا کیفیت نتایج را دریک ماتریس مقایسه ای بررسی کنند؛ اطلاعات مرتبط را در اختیار آنها می‌گذارد تا بتوانند بهترین گزینه را انتخاب کنند و با فراهم کردن امکان بررسی مداوم اندازه های ارزشیابی، سوگیری در تصمیم گیری را کاهش می دهد (ابوسرهان[4]،2011).                                          

   تقریبا تمامی مدل‌ها و چارچوب های توسعه یافته در ارتباط با کیفیت آموزش الکترونیکی ریشه در بافت های فرهنگی کشورهای غربی دارند و باید درنظر داشت که مقایسه اعتبار کیفی این آموزش‌ها براساس معیارهای شکل گرفته در دانشگاه‌های جوامع غربی نامناسب است. زیرا آنها مبتنی بر رسالت آموزشی و سیستم های ارزشیابی و محیط‌های آموزشی متفاوتی هستند. روش های پداگوژیکی حاکم بر محیط‌های یادگیری از قبیل سبک‌های یادگیری، سبک‌های تدریس، محتوای یادگیری مرجح، اهداف یادگیری، فعالیت‌های تدریس، ارزشیابی یادگیری، الزامات در ساعات مصوب آموزشی، طول ساعات دوره و... از جمله مواردی هستند که به شکل گسترده ای در بین جوامع غربی و شرقی تفاوت دارند (یانگ[5]،2005) و زمانی که مصنوعات و رویه های غربی در کشورهای شرقی پذیرفته می شوند نمی‌توانند از زمینه فرهنگی شان بطور کامل بافت زدایی شوند(مک کارتی[6]،2007).                                                                   

   در طی سالهای گذشته مطالعات بسیاری در مورد کیفیت یادگیری از راه دور به منظور غنی سازی و تضمین کیفیت آموزش‌های ارائه شده بخصوص در کشورهای پیشرفته انجام یافته است. حاصل این مطالعات ارائه مدلها، اصول و راهبردها و... است که توسط سازمانها و مؤسسات مختلف مورد استفاده قرار گرفته اند(معصومی،2010).

ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻳﺎدﮔﻴﺮی اﻟﻜﺘﺮوﻧﻴﻜﻲ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ اﻧﺪازه ﻳﺎ ﻣﻴﺰاﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻨﺎوری، ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻫﺎ، ﻣﺤﺘﻮا و ﺧﺪﻣﺎت ﺑﻪ ﻳﺎدﮔﻴﺮﻧﺪه و ﻳﺎددﻫﻨﺪه اﺟﺎزه ﻣﻲ دﻫﺪ ﺗﺎ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ اﻧﺘﻈﺎرات ﺧﻮد در ﻣﺤﻴﻂ ﻳﺎدﮔﻴﺮی ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻛﻨﻨﺪ و رﺿﺎﻳﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ آورﻧد (ﻟﻨﺰﻳﻠﻮﺗﻲ و ﻫﻤﻜﺎران[7]، ۲۰۰۶). از نظر روینسکی و سی‌نیتسیا[8] (2004) هم ﮐﯿﻔﯿﺖ ﯾﺎدﮔﯿﺮی اﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﮑـﯽ ﺑـﺪﯾﻦ معنا است ﮐـﻪ ﺧـﺪﻣﺎت و ﻣﺤﺼـﻮﻻت ﯾـﺎدﮔﯿﺮی اﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﮑـﯽ، ﺗﺠﺮﺑﻪﻫﺎی ﻣﻨﺎﺳﺐ، ﺑﻪ روز و ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺗﻘﺎﺿﺎی ﯾﺎدﮔﯿﺮﻧﺪه ﻓﺮاﻫﻢ آورد(2004).

کی یر، ویلیامز و روسیول[9] (2014) برای تمرکز توجه روی کیفیت حوزه های کلیدی در یادگیری الکترونیکی چارچوبی را با عنوان تعالی در یادگیری الکترونیکی ارائه کرده اند که 35 معیار غنی سازی کیفیت را در 6 گروه قرار داده است:                                     

1. مدیریت استراتژیک  2.طراحی برنامه درسی  3. طراحی دوره   4. تحویل دوره    5.پشتیبانی کارکنان 6. پشتیبانی دانشجویان.

 بررسی انواع پارادایم های ارزشیابی کیفیت برنامه‌های آموزشی برخط نشان از وجود برخی مشترکات در بین آنها دارد. نتایج مطالعه شلتون [10](2011) این موارد مشترک را به ترتیب فراوانی چنین بیان کرده است:

1.تعهد مؤسسه ای، حمایت و رهبری 2. تدریس و یادگیری 3.حمایت هیأت علمی، حمایت دانشجویان، و توسعه دوره 4. تکنولوژی، سنجش و ارزشیابی 5. هزینه اثربخشی، مدیریت و برنامه‌ریزی 6. رضایت هیأت علمی و دانشجویان.

درهمین راستا جونگ[11] و همکاران (2011) با بررسی سیستم ها و چارچوب های تضمین کیفیت آموزش از راه دور در کشورهای آسیایی(چین، هونگ‌کنگ، هند، اندونزی، ژاپن، کره، مالزی، مغولستان، سنگاپور، فیلیپین و سریلانکا) حوزه های کلیدی برای آموزش از راه دور را در کشورهای مورد نظر احصا کرده و چنین نتیجه گرفتند که معیارها و رهنمودهای تضمین کیفیت برای خودارزیابی و بررسی بیرونی و برای پوشاندن متغیرهای درونداد و فرآیند و برونداد اغلب در دوازده حوزه کلیدی به شرح ذیل می باشند:

1.مأموریت، ارزش‌ها و اهداف   2. سنجش و ارزیابی  3. منابع آموزشی  4. رهبری، نظارت و اجرا  5.سرمایه‌گذاری  6. زیرساخت تکنولوژی اطلاعات   7. تدریس و یادگیری  8. برنامه درسی و توسعه     9. پشتیبانی دانشجو   10. سیستم تضمین کیفیت درونی  11. هیات علمی و کارکنان 12. تحقیق.

در مطالعه دیگری توسط جونگ(201۱) با انجام «تحلیل عامل اکتشافی» عوامل تعامل، حمایت کارکنان، مکانیسم تضمین کیفیت مؤسسه ای، شهرت و اعتبار مؤسسه ای، حمایت یادگیرنده، اطلاعات و تبلیغات، و وظایف یادگیری بعنوان هفت بعد مربوط به کیفیت آموزش الکترونیکی از دیدگاه یادگیرندگان معرفی شدند. راشید و اقبال[12] (2010) نیز مطالعه ای را به منظور توسعه استراتژی تضمین کیفیت برای یادگیری باز و از راه دور انجام داده و هفت متغیر و عامل پشتیبانی مؤسسه‌ای، پشتیبانی تکنولوژی، پشتیبانی دانشجو و هیات علمی، روابط مؤسسه‌ای وکاری، مشارکت فکری، منابع آموزشی، ساختار و فرآیند توسعه دوره را برای این منظور لازم دانسته اند.

   بررسی مطالعات انجام شده و همچنین عناصر و عوامل معرفی شده در زمینه یادگیری الکترونیکی حاکی از آن است که هر یک از افراد محقق و صاحبنظر و نیز دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزشی مطرح در این عرصه از زوایای گوناگون و با رویکردهای مختلف روی ابعاد و عناصر متعدد یادگیری الکترونیکی به عنوان عوامل اصلی موفقیت و ابعاد زیربنایی و تشکیل دهنده این نوع آموزش تاکید نموده‌اند و در همین راستا مدل‌هایی نیز معرفی گردیده و معیارهای مختلفی برای طراحی و یا ارزیابی یادگیری الکترونیکی مطرح شده است. اما آنچه آشکار به نظر می‌رسد این است که علی رغم وجود برخی عوامل و ملاک‌های مشترک در مدل‌ها و چارچوب‌های ارائه شده در زمینه یادگیری الکترونیکی، مدل و چارچوب واحد و یا ابعاد و عواملی که مورد توافق همگان باشد وجود ندارد؛ که این موضوع به دیدگاه و فلسفه زیربنایی افراد صاحبنظر و یا مؤسسات ارائه کننده برنامه‌های یادگیری الکترونیکی باز می‌گردد(محجوب وقرونه، 1393).  

در این میان چائو و چن[13] (2009) با معرفی فرآیند تحلیل سلسله مراتبی به عنوان مدلی مناسب برای مواجهه با مشکلات ناشی از معیارهای چند گانه - با اعتقاد به اهمیت زیاد وزن دادن به معیارها (بخصوص در مواردی که با محدودیت در زمان، نیروی انسانی و حمایت مالی روبرو هستیم)- از روش «روابط ترجیحی فازی سازگار» مدل فرآیند تحلیل سلسله مراتبی برای وزن دادن به عوامل یا معیارهای مؤثر در یک سیستم یادگیری الکترونیکی از راه دور استفاده کرده و چهار مرحله را برای ارزشیابی اثربخشی یادگیری الکترونیکی لازم دانسته اند: تعیین کردن عوامل مؤثر، جمع آوری پرسشنامه و تحلیل آماری، وزن دادن به عوامل و ارزشیابی کلی براساس معیارهای وزن داده شده.

ایسلام (2007) از دانشگاه بین المللی اسلامی مالزی هم با استفاده از این روش (فرآیند تحلیل سلسله مراتبی) توانست وزن اختصاص داده شده به هرکدام از معیارهای مورد استفاده در اهدای جایزه ملی تضمین کیفیت مالکولم بالدریج[14] را برای به کارگیری در موسسات آموزشی مالزی بازنگری کند. این معیارها هفت طبقه کلی را شامل می شوند که عبارتند از: رهبری، برنامه‌ریزی استراتژیک، تمرکز روی برآورده ساختن نیازهای دانشجویان و افراد ذینفع و بازار، اندازه‌گیری و تحلیل و مدیریت دانش، تمرکز روی هیأت علمی و کارکنان ستادی، مدیریت فرآیندها، نتایج عملکرد سازمانی. مقایسه وزن‌های اختصاص داده شده به هرکدام از این معیارها در بافت مالزیایی با وزن موجود آنها نشان دهنده تأثیر بافت فرهنگی- اجتماعی دراهمیت معیارهایی است که برای ارزشیابی کیفیت می توانند مورد استفاده قرار گیرند.

درمطالعه‌ای دیگر که با هدف بررسی معیارهای موفقیت در سیستم‌های یادگیری الکترونیکی در کشورهای در حال توسعه انجام یافته است محققان با استفاده از تکنیک دلفی و بکارگیری رویکرد فرآیند تحلیل سلسله مراتبی 20 معیار کیفیت را شناسایی و آنها را در 6 گروه شامل ویژگی‌های فراگیران، ویژگی‌های مدرسان، کیفیت مؤسسه و خدمات، کیفیت زیرساخت و سیستم، کیفیت دوره و اطلاعات، و انگیزش بیرونی قرار داده‌اند. مقایسه نظرات متخصصان فناوری اطلاعات و ارتباطات و اعضای هیات علمی در این تحقیق نشان می دهدکه از نظر متخصصان فناوری اطلاعات و ارتباطات، ویژگی‌های فراگیران و مدرسان و از نظر اعضای هیات علمی، عامل زیرساخت و کیفیت سیستم مهمترین ابعاد مؤثر در موفقیت یادگیری الکترونیکی هستند( بواسیری وهمکاران[15]، 2011).

نتایج حاصل از تحقیق مهدیون(1390) نشان می‌دهد که ابعاد و مؤلفه های اساسی تشکیل دهنده کیفیت یادگیری الکترونیکی در نظام آموزش عالی کشورمان از دیدگاه مدیران و خبرگان مراکز یادگیری الکترونیکی، خبرگان و سیاست‏گذاران کیفیت در آموزش ‌عالی و دانشجویان عبارتند از: مدیریت و پشتیبانی؛ فناوری؛ عوامل پداگوژیکی و طراحی آموزش؛ محتوا؛ سنجش و ارزشیابی؛ تعامل؛ و نیروی انسانی متخصص.

مطالعه دیگری که باﻫﺪف اراﺋﻪ ﭼﺎرﭼﻮﺑﻲ ﺑﺮای ارزﺷﻴﺎﺑﻲ ﻛﻴﻔﻴﺖ آﻣﻮزش در داﻧﺸﮕﺎه ﻫﺎی اﻟﻜﺘﺮوﻧﻴﻜﻲ توسط سراجی(1390) انجام گرفته است نشان می دهد که ﻃﺮاﺣﻲ و راه اﻧﺪازی ﻧﻈﺎم آﻣﻮزﺷﻲ داﻧﺸﮕﺎه ﻫﺎی اﻟﻜﺘﺮوﻧﻴﻜﻲ ﺑﺮ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﻫﺎی ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ ﻣﺪﻳﺮﻳﺘﻲ، ﻓﻨﺎوراﻧﻪ و ﭘﺪاﮔﻮژﻳﻚ ﻣﺒﺘﻨﻲ اﺳﺖ.

معصومی (2010) ارائه چارچوبی جامع از آموزش الکترونیکی (حساس به بافت های فرهنگی خاص) را هدف مطالعه خود قرار داده است. چارچوب پیشنهادی او ساختاری را برای غنی‌سازی و تضمین کیفیت در موسسات مجازی پیشنهاد می کند که در آن 116معیار (سنجه) وجود دارد که به 29 خرده معیار تقسیم شده‌اند و خود این خرده معیارها هم درون 7 مجموعه عامل اصلی قرار گرفته‌اند. این عوامل اصلی عبارتند از: عامل مؤسسه ای؛ عامل تکنولوژیکی؛ عامل طراحی آموزشی؛ عامل پداگوژیکی؛ پشتیبانی هیات علمی ؛ پشتیبانی دانشجو و عامل ارزشیابی.

صنایعی(1389) با تحلیل معیارها ی مختلف ارائه شده برای کیفیت آموزش الکترونیکی ویژگی‌هایی از قبیل فعال بودن یادگیرنده، یادگیرنده محوری، تعامل، در‌‌ نظر گرفتن تفاوت های فردی یادگیرندگان، انعطاف پذیری، ارائه بازخورد و ارزشیابی با استفاده از قابلیت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات (فاوا) را از معیارهای کیفیت و یادگیری اثربخش معرفی می نماید.

با توجه به اینکه درکشور ما نیز انتظار می‌رود در آینده یادگیری الکترونیکی و آموزش عالی فراملی رشد قابل توجهی داشته باشد، لذا تضمین کیفیت آنها دغدغه اصلی است(بازرگان،1387). از اینرو شناسایی معیارهای مهم و مؤثر در کیفیت این نوع از آموزش‌ها ( براساس شرایط و امکانات و محدودیت‌های موجود ) که از نظر خبرگان و متخصصان موضوع در کشورمان دارای اعتبار لازم باشند ضروری است.

مطالعه حاضر با درک اهمیت پاسخگویی به چالش‌های مرتبط با کیفیت آموزش در محیط‌های یادگیری مبتنی بر وب؛ با هدف ارزیابی معیارهای کیفیت آموزش در محیط‌های یادگیری الکترونیکی و تعیین میزان اهمیت نسبی هر کدام از آنها از دید صاحب‌نظران و خبرگان آموزش الکترونیکی در کشور انجام شده و پرسش اصلی آن پاسخ به این سوال است که:

عوامل مؤثر بر کیفیت آموزش در محیط‌های یادگیری الکترونیکی کدامند و میزان اهمیت معیارهای مرتبط با آنها از دیدگاه اساتید و متخصصان آموزش الکترونیکی کشور چگونه است؟

 

روش تحقیق:

   در این پژوهش با توجه به اهداف و سوالات تحقیق از روش تحقیق توصیفی از نوع زمینه یابی استفاده شده است. جامعه آماری تحقیق را منابع مربوط به الگو‌‌‌‌‌‌ها، چارچوب‌ها، معیارهای مربوط به کیفیت آموزش‌های مبتنی بروب، و تجارب داخلی و خارجی در قالب کتاب ها، نشریات علمی، پایگاههای اطلاعاتی و.... تشکیل می دهند که با توجه به اهداف و سؤالات تحقیق به صورت هدفمند نمونه‌گیری می‌شوند. همچنین کلیه صاحبنظران، خبرگان و دست اندرکاران مراکز فعال آموزش الکترونیکی و دانشگاه‌های مجازی در کشور نیز جزء جامعه آماری می باشند.

از آنجاکه برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از طریق روش فرآیند تحلیل سلسله مراتبی تعداد افراد نمونه حائز اهمیت نیست برای انجام این پژوهش از بین افراد جامعه، نمونه مورد نظر به تعداد 30 نفر مبتنی بر اصولی نظیر تدریس یا طراحی دوره‌های آموزش الکترونیکی، داشتن مقاله در ارتباط با موضوعات مرتبط با یادگیری الکترونیکی و تمایل به شرکت در مطالعه با روش غیر تصادفی و هدفمند انتخاب شدند.

ابزار مورد استفاده برای جمع‌آوری داده‌های موردنیاز، پرسشنامه محقق ساخته بود که در آن از فرآیند تحلیل سلسله مراتبی برای انجام مقایسه‌های زوجی بین عوامل و معیارهای مؤثر در تضمین کیفیت آموزش در محیط‌های یادگیری الکترونیکی( جهت تعیین اهمیت هر کدام از این عوامل) شده استفاده شد. برای استخراج این عوامل و معیارها - ﺍﺯ ﻃﺮﻳﻖ ﺍﺭﺯﻳﺎﺑﻲ ﺩﻗﻴﻖ ﻭ ﮔﺴﺘﺮﺩﻩ ﭘﻴﺸﻴﻨﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ- معیارهای مشترک و دارای بیشترین فراوانی در مطالعات انجام شده شناسایی شدند و براساس سنخیتی که داشتند در 5 گروه عوامل مؤسسه ای و مدیریتی (با 6 معیار)؛ عوامل پداگوژیکی و طراحی آموزشی(با 6 معیار)؛ عوامل تکنولوژیکی(با 5 معیار) ؛ عوامل ارائه آموزش (با 5 معیار) و عوامل مرتبط با خدمات پشتیبانی(با 2 معیار) طبقه بندی گردیدند.

 پرسشنامه از طریق پست الکترونیکی برای اساتید وخبرگان منتخب این حوزه ارسال گردید و از آنها خواسته شد که میزان اهمیت هرکدام از زوج مولفه های مشخص شده رانسبت به هم؛ براساس دستورالعمل داده شده مشخص نمایند و پس از تکمیل پرسشنامه آن را با پست الکترونیک عودت نمایند.

برای ﺳﻨﺠﺶ ﺭﻭﺍﻳﻲ پرسشنامه، عوامل و معیارهای به‌دست‌ آمده، ﻣﻮﺭﺩ ﻧﻈﺮﺳﻨﺠﻰ 5 ﺗﻦ ﺍﺯ ﺧﺒﺮﮔﺎﻥ ﺍﻳﻦ ﺣﻮﺯﻩ ﻗﺮﺍﺭ ﮔﺮﻓﺖ ﻭ با اصلاحات و تغییرات جزئی تأیید ﻧﻬﺎﻳﻰ ﺻﻮﺭﺕ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ.

 ﭘﺎﻳﺎﻳﻲ ﺍﺑﺰﺍﺭ ﺩﺭ این نوع تحقیقات ﺗﺎ ﺣﺪ ﺯﻳﺎﺩﻯ ﺑﻪ ﺍﻋﺘﺒﺎﺭ ﺭﻭﺵ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺮﺍﺗﺒﻰ ﻭﺍﺑﺴﺘﻪ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺁﻥ ﺭﺍ ﻧﺮﺥ ﺳﺎﺯﮔﺎﺭﻯ ﺗﻌﻴﻴﻦ می‌کند. اگر نرخ ناسازگاری کمتر از 10/0 باشد سازگاری مقایسات قابل قبول بوده و درغیر این صورت باید در مقایسه‌ها تجدید نظر کرد (کیارزم و کوهکن[16]، 2013). در تحقیق حاضر نرخ ناسازگاری مقایسه عوامل و معیارهای مرتبط با آن‌ها با استفاده از نرم افزار اکسپورت چویس محاسبه و مورد تائیدقرار گرفت.

 

یافته‌ها:

کیفیت آموزش در محیط‌های یادگیری الکترونیکی به عوامل متعددی بستگی دارد. در این پژوهش معیارهای کیفیت و اثربخشی یادگیری الکترونیکی از دید نمونه انتخابی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت. برای این منظور معیارهای مهم معرفی شده در تحقیقات پیشین با استفاده از نظرات متخصصان و خبرگان آموزش الکترونیکی جمع بندی و عوامل مهم مؤثر در کیفیت آموزش در این محیط‌ها عوامل سازمانی و مدیریتی، عوامل پداگوژیکی و طراحی آموزشی، عوامل تکنولوژیکی، عوامل ارائه، و خدمات پشتیبانی تعیین گردیدند. آنگاه برای سنجش میزان اهمیت هرکدام ازعوامل و معیارهای مرتبط با آنها از تکنیک فرآیند تحلیل سلسله مراتبی استفاده شد.

 

 

جدول شماره1- معیارهای کیفیت در محیط‌های یادگیری الکترونیکی و طبقه بندی آنها

Table1

Factors and criteria Quality in e-learning environments

عوامل Factors	معیارها  Criteria
عوامل سازمانی و مدیریتی       Factors Institutional and managerial	چشم‌ا‌نداز، رسالت و اهداف سازمانی؛ زیرساخت‌ها؛ ساختار سازمانی و نظام پشتیبانی؛ سرمایه‌گذاری و تدارکات مالی؛ مدیریت و رهبری مؤسسه؛ اعتبار و شهرت مؤسسه ای و برنامه ای. view; mission and organizational goals; Infrastructures; organizational structure and support system; investment and financial logistics, management and leadership of the institution, reputation affiliated with the institution and program
عوامل پداگوژیکی و طراحی آموزشی	طراحی و پیاده سازی دوره‌ها براساس اهداف؛ اصول طراحی مبتنی بر وب؛ کیفیت و به روز بودن و اعتبارمحتوا؛ یادگیری فعال و اثربخش؛ ارائه بسته کامل یادگیری شناختی؛ ارزشیابی و ارائه بازخورد.
Factors pedagogical and instructional design	design and implementation of courses based on goals; web-based design principles; quality and being up to date and credible content; effective and active learning; providing a complete cognitive learning package; evaluating and providing feedback.
عوامل تکنولوژیکی   Factors technological	دسترسی‌پذیری و قابلیت اطمینان؛ قابلیت‌های سامانه آموزشی؛ نرم افزارها و سخت افزارها؛ پشتیبانی فنی؛ به روز کردن رابط، محتوا و تمام قالب‌ها. accessibility and reliability; educational system capabilities; software and hardware; technical support; updated interface, content and all templates
عوامل ارائه   Factors providing	راهبردهای یاددهی- یادگیری فعال؛ ارائه‌دهندگان چندگانه؛ انعطاف‌پذیری‌ و سازگاری؛ انگیزش دانشجویان؛ انتخاب‌ رسانه آموزشی مناسب. active teaching-learning strategies; multiple providers; flexibility and adaptability; motivation; select the appropriate media
خدمات پشتیبانی Support Services	خدمات پشتیبانی دانشجویان؛ خدمات پشتیبانی هیـات علمی. student support Services; faculty support services

 

نتایج حاصل از تحلیل داده‌های جمع آوری شده براساس مقایسه های زوجی به عمل آمده بین عوامل پنج‌گانه و معیارهای مرتبط با آنها با استفاده از نرم افزار اکسپورت چویس نشان دادکه:

عامل «سازمانی و مدیریتی» بالاترین و «خدمات پشتیبانی» پایین ترین میزان اهمیت را از نظر تاثیرگذاری بر کیفیت آموزش در محیط‌های یادگیری الکترونیکی دارند و به ترتیب عوامل «پداگوژیکی و طراحی آموزشی»؛

«تکنولوژیکی»؛ و « ارائه» بین این دو عامل قرار گرفته اند(نمودار1).

 

 

نمودار 1- ضریب اهمیت عوامل تاثیرگذار بر کیفیت آموزش

 

چنانچه تمامی زوج مقایسه‌های به عمل آمده مربوط به کلیه عوامل را به صورت ترکیبی با در نظر داشتن هدف مطالعه ( تاثیر برکیفیت آموزش) مورد بررسی قرار دهیم ملاحظه می شود که ازبین 24 معیار مورد مقایسه، بالاترین ضریب اهمیت (08/0) را معیار « چشم انداز، رسالت و اهداف سازمانی » دارا است و پایین ترین ضریب اهمیت (007/0) به معیار « گزینش رسانه آموزشی مناسب» اختصاص دارد. نرخ ناسازگاری کلی معیارها نیز برابر 01/0 می باشد (نمودار2).

 

نمودار 2- ضریب اهمیت معیارهای تاثیرگذار برکیفیت آموزش در محیط‌های یادگیری الکترونیکی

 

بررسی مقایسه‌ای معیارهای مرتبط با عوامل سازمانی و مدیریتی نشان می‌دهد که از بین مجموعه معیارهای مرتبط، معیار «چشم اندار، رسالت و اهداف سازمانی» دارای بالاترین وزن و «شهرت و اعتبار مؤسسه ای و برنامه ای» پایین ترین ضریب اهمیت را به خود اختصاص داده اند. نرخ ناسازگاری بین مقایسه ها نیز پایین تر از 1/0 می باشد.

 - بررسی وزن اختصاص یافته به هرکدام از معیارهای قرار گرفته در بعد طراحی آموزشی و پداگوژیکی نشان می دهد که معیار طراحی و اجرای دوره مبتنی بر اهداف، دارای بالاترین وزن در این مجموعه می‌باشد (217/0) و معیار کیفیت و اعتبار محتوا پایین‌ترین وزن را به خود اختصاص داده است (104/0). نرخ ناسازگاری بین مقایسه های زوجی معیارها نیز 006/0 می باشد.                                                                                  

- نتایج حاصل از بررسی مقایسه‌ ای معیارهای مرتبط با عوامل تکنولوژیکی نشان می دهد که در بین این مجموعه معیارها، معیار« قابلیت دسترسی و اطمینان » دارای بالاترین و« نرم افزارها و سخت افزارها» دارای پایین ترین وزن می باشد بعلاوه نرخ سازگاری حاصل از مقایسه زوجی معیارها برابر 01/0 برآورد شده است.

- از بین معیارهای مرتبط با عامل ارائه، ایجاد انگیزه در دانشجویان با ضریب اهمیت 43/0 مهم‌ترین معیار تاثیر گذار بر کیفیت آموزش شناسایی شده است و معیارهای بعدی به ترتیب اهمیت در این گروه عبارتنداز: ارائه دهندگان چند گانه؛ انعطاف پذیری و سازگاری؛ راهبردهای یاددهی- یادگیری فعال و گزینش رسانه آموزشی مناسب. نرخ ناسازگاری برآوردشده برای مقایسه های زوجی بین معیارها نیز برابر 02/0 می باشد.

- عامل خدمات پشتیبانی شامل پشتیبانی از دانشجویان و خدمات پشتیبانی از هیات علمی درگیر در آموزش الکترونیکی می باشد. تحلیل نتایج ناشی از مقایسه بین این معیارها نشان دهنده اهمیت بیشتر خدمات پشتیبانی از دانشجویان با ضریب 55/0در مقایسه با خدمات پشتیبانی از هیات علمی با ضریب اهمیت 45/0 است. براین اساس چون در این مجموعه صرفا تنها یک زوج مقایسه بین دو معیار انجام گرفته است، لذا نرخ ناسازگاری بین مقایسه ها هم صفر است.

 

بحث و نتیجه گیری

بررسی تاثیر کلی مولفه‌های تشکیل دهنده کیفیت در محیط‌های یادگیری الکترونیکی نشان داد که عامل سازمانی و مدیریتی از بالاترین ضریب اهمیت برخوردار است. این عامل عمدتا مولفه‌هایی را دربر گرفته است که وجود آنها برای آغاز دوره الکترونیکی در یک مؤسسه ضروری هستند. نتایج مطالعه نشان می دهد که 3 معیاری که بالاترین ضریب اهمیت را از نظر تاثیرگذاری بر کیفیت آموزش در محیط‌های یادگیری الکترونیکی کسب کرده‌اند معیارهای «چشم انداز، رسالت و اهداف سازمانی»؛ «سرمایه گذاری وتدارکات مالی»؛و «زیرساخت ها» می باشند که هرسه در ارتباط با عامل سازمانی و مدیریتی هستند. تعیین چشم اندار، رسالت و اهداف سازمانی که بالاترین ضریب اهمیت را در دستیابی به کیفیت آموزش در محیط‌های یادگیری الکترونیکی کسب کرده‌اند از مهمترین مراحل برنامه ریزی استراتژیک هستند. چشم انداز و اﺳﺘﺮاﺗﮋی ﻫﺮ دو، ﻧﻘﺸﯽ اﺳﺎﺳﯽ در ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪ ﺳﺎزی اﯾﻔﺎ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ، در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل، ﭼﺸﻢ اﻧﺪاز اﻟﻬﺎم ﺑﺨﺶ ﺗﻐﯿﯿﺮ در ارزش ﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ. در حقیقت برای تحول و نوسازی سازمان  اﻧﺘﺨﺎب ﭼﺸﻢ اﻧﺪاز و اﺳﺘﺮاﺗﮋی ﺷﺎﯾﺪ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﮐﻠﯿﺪی رﻫﺒﺮ ﺑﺎﺷﻨد. ﭼﺸﻢ اﻧﺪاز ﻣﺸﺨﺺ ﮐﻨﻨﺪه ﺟﻬﺖ و ﻣﺴﯿﺮ ﺳﺎزﻣﺎن اﺳﺖ و ﺑﻪ اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ ﺳﺎزﻣﺎن ﮐﻤﮏ زﯾﺎدی ﻣﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ (ودادی، طهماسبی، و موسوی. ۱۳۸۸). از طرف دیگر چنانچه محیط یادگیری الکترونیکی را به مثابه یک سیستم درنظر بگیریم بالا بودن ضریب اهمیت این عامل در مقایسه با دیگر عوامل مهم با توجه به نقشی که در تامین دروندادهای مطلوب برای فعالیت سیستم می تواند داشته باشد به سادگی قابل درک خواهد شد. اولین عاملی که می تواند در ارائه یک محصول یا خدمت آموزشی با کیفیت در یک محیط یادگیری تاثیرگذار باشد، دروندادهای آن است که توسط مدیریت ارشد سازمان تدارک دیده می شوند. علاوه برآن یکی از وظایف مهم مدیریتی بودجه‌بندی و هزینه کرد اعتبارات بر اساس اهداف و ماموریت سازمان در راستای چشم انداز سازمانی است. تامین زیرساخت‌های لازم برای ارائه موفق آموزش نیز از جمله عوامل سازمانی و مدیریتی است که همراه تامین منابع مورد نیاز می تواند موجبات تضمین کیفیت را در محیط‌های یادگیری الکترونیکی فراهم سازد و این ها معیارهایی هستند که مرتبط با عامل سازمانی و مدیریت می باشند.        

  مطالعه بواسیری وهمکاران (2012) در همسویی با نتایج این پژوهش نشان می دهد که از نظراعضای هیات علمی، عامل زیرساخت و کیفیت سیستم مهمترین ابعاد مؤثر در موفقیت یادگیری الکترونیکی هستند. این یافته همچنین با بحث‌ها و نتایج تحقیقات کی‌یر، ویلیامز و روسیول (2014)، جونگ، ونگ، لی، بایگالتوقس وبیلاواتی(2011)، شلتون(2011)، معصومی(2010)، ایسلام(2005)، مهدیون(1390)، سراجی(1390) همراستا است. تمامی این نتایج بنحوی نشان دهنده اهمیت عامل مؤسسه ای و مدیریتی یا یکی از معیارهای تشکیل دهنده آن در کیفیت یادگیری الکترونیکی هستند. هرچند که نمی توان آنها را به دلیل تفاوت روش های مطالعه بطور مستقیم با یافته این مطالعه مورد مقایسه داد زیرا در این مطالعه معیارهای مهم شناسایی شده - از طریق مقایسه های زوجی– با در نظر داشتن اهمیتی که در کیفیت آموزش دارند، اولویت‌بندی شده اند، در حالی که مطالعات دیگر به شناسایی این معیارها بسنده کرده اند.

  عامل پداگوژیکی و طراحی آموزشی دومین عامل مهم در بین ابعاد پنج گانه مؤثر در کیفیت آموزش در محیط‌های یادگیری الکترونیکی شناسایی شده است. از بین معیارهای مرتبط با این عامل که دارای بالاترین ضرایب اهمیت هستند می توان به معیارهای « طراحی و پیاده سازی دوره ها براساس اهداف »؛ « اصول طراحی مبتنی بر وب »؛ و « ارائه بسته کامل یادگیری شناختی » اشاره کرد.

نیاز سنجی از مخاطبان و تعیین اهداف آموزشی از مهمترین گام ها در طراحی آموزشی با تمامی رویکردهای روانشناختی است و محیط یادگیری الکترونیکی هم به طور معمول از این قاعده مستثنی نیست. در ﻣﺤﻴﻂ یادگیری اﻟﻜﺘﺮوﻧﻴﻜﻲ هدف‌های برنامه درسی بایستی با توجه به رویکردهای متناسب با این محیط‌ها تدوین و تحلیل گردد و ﻋﻨﺎﺻﺮ آﻣﻮزﺷﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﻣﻜﺎﻧﺎت ﻓﻨﺎوری ﺑﻪ ﻧﺤﻮی در ﻛﻨﺎر ﻫﻢ ﻗﺮار داده ﺷﻮد ﺗﺎ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻳﺎدﮔﻴﺮی ﻓﻌﺎل ﺗﺮﻏﻴﺐ ﻧﻤﺎﻳﺪ و ﺑﺎ ﺗﺪارک ﻣﺴﻴﺮﻫﺎی ﻣﺘﻨﻮع و ﻓﺮﺻﺖ ﻫﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﻣﻜﺎن ﻳﺎدﮔﻴﺮی ﺷﺨﺼﻲ، ﺗﻌﺎﻣﻞ و ﻫﻤﻜﺎری را ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎزد(سراجی،1390). فلسفه ایجاد محیط‌های یادگیری الکترونیکی متفاوت از محیط‌های یادگیری رایج است و بر همین اساس اصول طراحی خاص خود را که متناسب با ویژگی های این نوع از آموزش است می طلبد. طراحی و انتخاب ابزار مدیریت دوره؛ برنامه‌ریزی و سازمان‌دهی دوره؛ قطعه قطعه کردن محتوا؛ به‌کار‌‌گیری اصول یادگیری مربوط به بزرگسالان؛ به‌کارگیری راهبردهای یاددهی یادگیری تعاملی؛ در نظر گرفتن رویکردهای یادگیری دانش‌آموز محور و یادگیری خود‌ رهبر؛ استفاده از راهبردهای ارزیابی معتبر؛ فراهم کردن امکان آشنا‌‌سازی با محیط‌های یادگیری بر خط و کارآموزی فناوری؛ فراهم کردن اطلاعات کافی راجع به ساختار مناسب در حمایت از یادگیرنده اصولی هستند که در طراحی محیط‌های یادگیری الکترونیکی بایستی مورد توجه قرار گیرند (عظیمی و مشتاقی، 1388(. ارائه آموزش با اصول طراحی آموزش‌های رایج نمی تواند پاسخگوی نیاز های مخاطبان این نوع از یادگیری باشد، لذا این مهم مدنظر اعضای نمونه انتخابی بوده و آنها بدرستی این معیار را دارای ضریب اهمیت بالاتری طبقه بندی کرده اند.

ارائه بسته کامل یادگیری شناختی هم جزء الزامات کیفیت در یادگیری الکترونیکی است، زیرا اصولا این نوع آموزش برای غنی سازی کیفیت و پاسخگویی به نیازهای متنوع مخاطبان طراحی می شود و بایستی بتواند با سبک های یادگیری مختلف فراگیران همخوانی داشته باشد. ﻣﺤﺘﻮای ﯾﺎدﮔﯿﺮی اﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﮑﯽ ﺑﺎﯾﺪ در ﺑﺮ ﮔﯿﺮﻧﺪه ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻫﺎی ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺳﺒﮏ ﻫﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﯾﺎدﮔﯿﺮی ﺑﺎﺷﺪ، ﺑﻪ گوﻧﻪ ای ﮐﻪ ﯾﺎدﮔﯿﺮﻧﺪﮔﺎن، ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻫﺎی ﻣﻨﺎﺳﺐ را ﺑﺮ اﺳﺎس ﺳﺒﮏ ﺗﺮﺟﯿﺤﯽ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮﺷﺎن اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﻨﺪ. ﯾﺎدﮔﯿﺮﻧﺪﮔﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮای ﯾﺎد ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ ﯾﺎدﺑﮕﯿﺮﻧﺪ. ﻣﻬﻢ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﺘﻮای آﻣﻮزﺷﯽ اﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﮑﯽ ﭼﻘﺪر ﻣﻮﺛﺮ است. اﮔﺮ ﯾﺎدﮔﯿﺮدﻧﺪﮔﺎن ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ، ﯾﺎد ﻧﺨﻮاﻫند ﮔﺮﻓﺖ. ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻫﺎ، ﺑﺮای داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن ﺑﺎ ﺳﺒﮏ ﻫﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﯾﺎدﮔﯿﺮی ﺑﺎﯾﺪ ﺣﻤﺎﯾﺖ‌‌ﻫﺎی ﮐﺎﻓﯽ ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﻮد. اﻃﻼﻋﺎت ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺷﯿﻮه‌ﻫﺎی ﮔﻮﻧﺎگون اراﯾﻪ ﺷﻮد ﺗﺎ ﺑﺎ ﺗﻔﺎوت‌ ﻫﺎی ﻓﺮدی اﻓﺮاد در ﭘﺮدازش اﻃﻼﻋﺎت ﺳﺎزﮔﺎر ﺷﻮد و آﺳﺎن‌ ﺗﺮ ﺑﻪ ﺣﺎﻓﻈﻪ ﺑﻠﻨﺪ ﻣﺪت اﻧﺘﻘﺎل ﯾﺎﺑﺪ و ﺗﺎ ﺣﺪ اﻣﮑﺎن، اﻃﻼﻋﺎت ﺑﻪ اﺷﮑﺎل ﻣﺘﻨﯽ، ﺷﻔﺎﻫﯽ و دﯾﺪاری اراﯾﻪ ﺷﻮد ﺗﺎ رﻣﺰ ﮔﺮداﻧﯽ ﺑﻬﺘﺮ اﻧﺠﺎم ﮔﯿﺮد. (تقی‌زاده، ۱۳۹۳). بسته کامل شناختی روی فرایندهای فعالیت محور برای جذب، ایجاد و ساخت دانش جدید، دادن فرصت به فراگیران برای فعالیت و تجربه در رسیدن به سطوح بالای تفکر و استدلال مفهومی تاکید می‌کند که لازمه فعالیت در محیط‌های یادگیری الکترونیکی است. اهمیت عامل پداگوژیکی و طراحی آموزشی بعنوان یکی از عوامل مؤثربرکیفیت یادگیری الکترونیکی در هرکدام از تحقیقات انجام شده به نحوی مورد توجه قرار گرفته است که از جمله می توان به مطالعه کی‌یر، ویلیامز و روسیول(2014)، جونگ، ونگ، لی، بایگالتوقس و بیلاواتی(2011)، مهدیون(1390)، سراجی(1390)، و معصومی(2010) اشاره کرد.

   سومین عامل از نظر میزان اهمیت در کیفیت یادگیری آموزش در محیط‌های یادگیری الکترونیکی در این مطالعه مربوط به عامل تکنولوژی است. عامل تکنولوژی در کنار عامل پداگوژی اساس و بنیاد محیط‌های یادگیری الکترونیکی را تشکیل می دهد و کمتر مطالعه ای در باب کیفیت در محیط‌های یادگیری الکترونیکی را می توان یافت که نسبت به اهمیت آن غفلت نموده باشد. اصولا موجودیت محیط یادگیری الکترونیکی وابسته به تکنولوژی است، بطوریکه حتی برخی با افراط گری به نادرست آن را متولی آموزش الکترونیکی قلمداد کرده اند. مهمترین معیارمهم مرتبط با این عامل « دسترسی پذیری وقابلیت اطمینان[17] » و دومین معیار این عامل از نظر میزان اهمیت بر اساس نتایج حاصل « پشتیبانی فنی » است. قابلیت دسترسی در آموزش الکترونیکی اطمینان از این است که محیط آموزش الکترونیکی قابل دسترس کاربران مجاز در هر زمان می­باشد. قابلیت اطمینان نیز حاکی از این است که مشکلات نرم افزاری به‌وجود‌آمده در سامانه قابل رفع کردن بوده و نرم افزار سامانه یادگیری الکترونیکی قابلیت رسیدگی به خطاها، قابلیت ذخیره و بازیافت داده ها را پس از ایجاد خطا دارد(پدرام، کریم زادگان، و عاشقی،۱۳۸۹). پشتیبانی فنی و تکنیکی نیز مشکلات احتمالی اساتید و یادگیرندگان و طراحان آموزشی و... را در طول دوره رفع کرده و موجب اتخاذ تدابیر لازم برای رفع مشکلات در کوتاه‌ترین زمان ممکن می گردد. خدمات فنی درﺑﺮﮔﻴﺮﻧﺪة ﻛﻠﻴﻪ ﺧﺪﻣﺎﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺳﻮی ﻧﻈﺎم ﻳﺎدﮔﻴﺮی اﻟﻜﺘﺮوﻧﻴﻜﻲ ﺑﻪ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن اراﺋﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد ﺗﺎ ﻛﻴﻔﻴﺖ وﺟﻮه ﻓﻨّﺎوراﻧﺔ ﻧﻈﺎم ﻳﺎدﮔﻴﺮی اﻟﻜﺘﺮوﻧﻴﻜﻲ را ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻧﻤﺎﻳﺪ. از ﺟﻤﻠﻪ اﻳﻦ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ اراﺋﻪ ﻧﺮم اﻓﺰارﻫﺎی ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن و ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﻳﻲ ﺑﻪ ﻣﺸﻜﻼت ﻓﻨﻲ راﻳﺎﻧﻪ ای داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن اﺷﺎره ﻛﺮد(صمدی،۱۳۹۰). درکل عامل تکنولوژیکی ومعیارهای تشکیل دهنده آن بعنوان عناصری مطرح هستند که تحقیقات انجام یافته در باره اهمیت آنها در بحث کیفیت آموزش الکترونیکی اتفاق نظر دارند. ازجمله این تحقیقات می توان به مطالعات بواسیری وهمکاران(2012)، جونگ، ونگ، لی، بایگالتوقس و بیلاواتی(2011)، شلتون(2011)، راشید و اقبال(2010)، مهدیون(1390)، سراجی(1390) و صنایعی(1389) اشاره کرد.

   تحویل( ارائه) محتوا از نظر ضریب اهمیت، رتبه چهارم را در بین ابعاد پنجگانه کیفیت آموزش در محیط‌های یادگیری الکترونیکی کسب کرده است. هرچند که این عامل خود مهم است لیکن کیفیت آن وابسته به دو عامل مهم‌تر پداگوژی و تکنولوژی است. ترکیب مناسب و همخوانی بین رویکردهای پداگوژیکی و تکنولوژی مورد استفاده می تواند ارائه کیفی محتوا را همراه داشته باشد. از بین معیارهای مرتبط با این عامل از نظر اهمیت ابتدا معیار « انگیزش دانشجویان » و بعد از آن به ترتیب معیارهای « ارائه دهندگان چندگانه » و « انعطاف پذیری و سازگاری » قرار گرفته اند. کاربرد راهبردهای لازم برای جلب توجه دانشجویان، ارائه مطالب به صورت معنی دار، ارائه مسائل و تکالیف چالش برانگیز، حمایت از تبادل اندیشه درمحیطی امن، پاداش دادن به تلاش و پیشرفت، کاهش پیامدهای منفی مشارکت یادگیرندگان در فعالیت های یادگیری، استفاده از روش های متنوع در فعالیت های یاددهی- یادگیری، استفاده از مثال‌های آشنا در هنگام آموزش مطالب، وجود یک نظام بازخورد مطلوب در سطوح گوناگون، تشویق یادگیری جمعی بین یادگیرندگان و.... همگی در انگیزش دانشجویان برای تداوم حضور در محیط یادگیری الکترونیکی و غنی سازی فرصت های یادگیری مؤثرند. ایجاد انگیزه اولین گام برای درگیری در فعالیت‌ها است و چنانچه انگیزه لازم در دانشجویان ایجاد نشود هرگز دستیابی به اهداف مقدور نخواهدشد و ضریب اهمیت بالای این معیار خود گویای این امر می باشد. ﻃﺮاﺣﺎن ﻣﺤﺘﻮای ﯾﺎدﮔﯿﺮی اﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﮑﯽ ﺑﺎﯾﺪ از راﻫﺒﺮدﻫﺎی اﻧﮕﯿﺰش دروﻧﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﻨﺪ(مالون[18]، ۱۹۹۱)؛ ﺑﺎ اﯾﻦ وﺟﻮد،اﻧﮕﯿﺰش ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﯿﺮد ﭼﺮا ﺑﻌﻀﯽ از ﯾﺎدﮔﯿﺮﻧﺪﮔﺎن از ﻃﺮﯾﻖ روشﻫﺎی ﺑﺮاﻧﮕﯿﺰاﻧﻨﺪه ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ می شوند.

بعلاوه ارائه محتوا و قطعه های یادگیری بر اساس هدف در قالب های مختلف و پیوندهای مرتبط به هم و متوالی (ارائه دهندگان چندگانه) و نیز دادن حق انتخاب زمان، مکان و سرعت یادگیری به یادگیرندگان و همخوانی با سبک های مختلف یادگیری (انعطاف پذیری و سازگاری ) نیز از ویژگیهای خاص محیط‌های یادگیری الکترونیکی است که ارانه آموزش با کیفیت را در این محیط‌ها میسر می سازد. اﻣﺮوزه دو ﻣﻔﻬﻮم «اﻧﻄﺒﺎق ﺑﺎ ﻧﻴﺎزﻫﺎی ﻓﺮاﮔﻴﺮان» و «ﺷﺨﺼﻲ ﺳﺎزی» در ﻳﺎددﻫﻲ/ ﻳﺎدﮔﻴﺮی اﻟﻜﺘﺮوﻧﻴﻜﻲ از ﺟﺎﻳﮕﺎه وﻳﮋه ای ﺑﺮﺧﻮردارند( تقی یاره و سیادتی،۱۳۸۶). لذا برای تالیف محتوا بایستی ابزاری را انتخاب نمود که تطابق آموزش با نیازهای متفاوت فراگیران را فراهم ساخته و امکان ارائه شخصی‌سازی آموزش را به آنها بدهد(کارچیولو[19] و همکاران[20]،۲۰۰۳). در همسویی با این یافته تحقیق، کی یر، ویلیامز و روسیول (2014) در مطالعه خود تحویل دوره را بعنوان یکی از حوزه های ششگانه کیفیت در چارچوب پیشنهادی خود آورده اند. این نتیجه همچنین با یافته‌های تحقیق بواسیری وهمکاران (2012) و صنایعی (1389) در ارتباط می باشد.

آخرین بعد تاثیرگذار برکیفیت آموزش در محیط‌های یادگیری الکترونیکی مربوط به خدمات پشتیبانی است. این بعد دو معیار پشتیبانی از دانشجویان و پشتیبانی از مدرسان را در برمی گیرد. هرچند ارائه خدمات پشتیبانی هم به دانشجویان و هم به مدرسان در دستیابی به کیفیت مهم هستند، اما پشتیبانی از دانشجویان ضریب اهمیت بالاتری نسبت به مدرسان به دست آورده است.            

 کیفیت خدمات آموزشی، کیفیت خدمات اداری، کیفیت خدمات کتابخانه ای،کیفیت خدمات رسانه ای، کیفیت خدمات فنی، کیفیت خدمات مشاوره ای بعنوان شاخص های اصلی خدمات پشتیبانی دانشجویان و برگزاری دوره آموزشی لازم برای مدرسان جهت انتقال از آموزش سنتی به آموزش الکترونیکی، دسترسی به کمک های تخصصی در طول دوره، کاهش ساعات تدریس موظفی، پشتیبانی فنی در طول زمان اجرای دوره، تشویق اساتید فعال و محقق در آموزش، و.... بعنوان شاخص‌های اصلی خدمات پشتیبانی مدرسان در نظام‌ های یادگیری الکترونیکی محسوب می شوند. در این میان همانطوری که ذکر شد با اندک تفاوتی در ضریب اهمیت؛ خدمات پشتیبانی از دانشجویان با اهمیت تر از خدمات پشتیبانی از مدرسان نشان داده شده است. مؤسسه سیاست گذاری آموزش عالی[21] (۲۰۰۰)، گاوینداسامی[22] (۲۰۰۲)، چائو[23] و دیگران(۲۰۰۶)، پشتیبانی دانشجو و پشتیبانی اساتید را از ابعاد و عناصر زیربنایی تشکیل دهنده چارچوب یادگیری الکترونیکی معرفی نموده اند. این یافته در همسویی با مطالعه جونگ و همکاران (2011) می باشد که در آن پشتیبانی دانشجویان از معیارهای برنامه‌های تضمین کیفیت در کشورهای آسیایی مطرح شده است. از دیگر مطالعات مرتبط با این یافته می توان مطالعات کی یر، ویلیامز و روسیول (2014) و شلتون(2011) را نام برد.

پژوهش حاضر مانند بیشتر مطالعات انجام شده محدودیت هایی داشت؛ از جمله اینکه ارزیابی معیارها بر مبنای نظرات خبرگان، صاحبنظران و متخصصان آموزش الکترونیکی به دست آمده اند و دیدگاه سایر ذینفعان از جمله مخاطبان این نوع آموزش‌ها در نظر گرفته نشده است. همچنین از آنجایی که مطالعات پیشین صرفا به شناسایی معیارهای کیفیت آموزش الکترونیکی اکتفا کرده و به اولویت‌بندی آنها نپرداخته بودند امکان مقایسه مستقیم یافته های مطالعه با تحقیقات دیگر ممکن نشده است.

درپایان با توجه به یافته های مطالعه برای ارائه آموزش کیفی در محیط‌های یادگیری الکترونیکی این موارد پیشنهاد می شود:

1.درطراحی محیط‌های یادگیری الکترونیکی عوامل و معیارهای کیفیت شناسایی شده و میزان ضرائب اهمیت هرکدام از آنها مدنظر باشد.

2.معیارهای شناسایی شده در تحقیق بعنوان مبنایی برای تدوین ملاک های ارزشیابی کیفیت آموزش در محیط‌های یادگیری الکترونیکی بکار گرفته شوند.

3.طراحی و مدیریت فرآیندهای مختلف سازمانی بادرنظر داشتن معیارهای کیفیت شناسایی شده صورت پذیرد.

---

1.Belawati & Zuhairi

2.Islam

3.Analytic hierarchy process

4.Abu-Sarhan

5.Yang

 

 

 

1.Mc.Carty

2. Lanzilotti

3.Rovinskyi & Synytsya

4.Kear , Williams, & Rosewel

5.Shelton

6.Jung

1.Rashid & Igbal

2.Chao & Chen

1. Malcolm Baldrige National Quality Award 

2. Bhuasiri

 

1. Kiarazm, A & Koohkan

1. Accessibility and Reliability

1.Malone

2.Carchiolo

3.Carchiolo

1. The Institute for Higher Education Policy.

2. Govindasamy

3. Chao

مراجع

بازرگان، عباس. (1387). نقش سنجش آموزش در کیفیت یادگیری الکترونیکی. سومین کنفرانس یادگیری الکترونیکی، تهران، دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی، 4و5 دی ماه.

پدرام، حسین؛ کریم زادگان مقدم، داوود؛ عاشقی، ژاله.(۱۳۸۹). به کارگیری استاندارد ایزو ۹۱۲۶ در ارزیابی کیفیت سامانه های یادگیری الکترونیکی در ایران ( مطالعه موردی: سامانه آموزش مجازی دانشگاه صنعتی امیرکبیر). فصلنامه علمی پژوهشی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران، دوره۲۷، شماره۲، صص ۵۱۷- ۴۹۵.

فرد آر، دیوید. مدیریت استراتژیک، ترجمه پارساییان، علی و اعرابی، سید محمد. انتشارات دفتر پژوهش‌های فرهنگی، تهران، ۱۳۹۱، چاپ۲۴.

تقی‌زاده، محمد احسان (۱۳۹۳). دیدگاه‌ها و روش‌های نوین و کاربردی در آموزش و یادگیری. دانشگاه پیام نور، جزوه درس نظریه و روش‌های آموزش، رشته روان شناسی تربیتی.

تقی یاره، فتانه و سیادتی، ملودی (۱۳۸۶). معیارهای انتخاب ابزارهای تالیف محتوا در یادگیری الکترونیکی. فصلنامه پژوهش و برنامه ریزی در آموزش عالی. دوره۱۳، شماره۱، صص ۷۵-۸۹.

سراجی، فرهاد (۱۳۹۰). ارائه چارچوبی برای ارزشیابی کیفیت آموزش در دانشگاه‌های الکترونیکی. پنجمین همایش ارزیابی کیفیت در نظام دانشگاهی. دانشگاه تهران، پردیس دانشکده‌های فنی.  

صمدی، وحید (۱۳۹۰). ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﻴﻔﻴﺖ ﺧﺪﻣﺎت ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن در ﻧﻈﺎم ﻳﺎدﮔﻴﺮی اﻟﻜﺘﺮوﻧﻴﻜﻲ. ﭘﻨﺠﻤﻴﻦ  ﻫﻤﺎﻳﺶ ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﻴﻔﻴﺖ در ﻧﻈﺎم داﺷﮕﺎﻫﻲ، داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان، ﭘﺮدﻳﺲداﻧﺸﻜﺪه ﻫﺎی ﻓﻨﻲ.

ظریف صنایعی، ناهید (1389).بررسی معیارهای کیفیت و اثربخشی یادگیری الکترونیکی در آموزش.مدیامجله دانشگاهی یادگیری الکترونیکی،شماره سوم، صص ۲۴-۳۲.

عظیمی، سید امین؛ و سعید مشتاقی. (۱۳۸۸ ). طراحی دوره درسی مبتنی بر وب با تکیه بر یک رویکرد پودمانی، دومین همایش آموزش  الکترونیک، تهران. بازیابی از:

 http://www.civilica.com/Paper. ELEARNING02-ELEARNING02_020.html  

ﻣﺤﺠﻮب ﻋﺸﺮت‌آﺑﺎدی، ﺣﺴﻦ و ﻗﺮوﻧﻪ، داود (1393). ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎی ارزﯾﺎﺑﯽ ﮐﯿﻔﯿﺖ ﯾﺎدﮔﯿﺮی اﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﮑﯽدر آﻣﻮزش ﻋﺎﻟﯽ و اراﺋﻪ ﭼﺎرﭼﻮﺑﯽ ﺑﺮای ارزﯾﺎﺑﯽ آن. اوﻟﯿﻦ ﮐﻨﻔﺮاﻧﺲ ﻣﻠﯽ ارزﯾﺎﺑﯽ ﮐﯿﻔﯿﺖ در ﻧﻈﺎمﻫﺎی داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ،ﺗﻬﺮان، داﻧﺸﮕﺎه ﺻﻨﻌﺘﯽ ﺷﺮﯾﻒ، اردﯾﺒﻬﺸﺖﻣﺎه.

مهدیون، روح‌اله؛ قهرمانی، محمد؛ فراستخواه، مقصود و حسینی شاوون، امین. (1390). ابعاد و مؤلفه‏های تضمین کیفیت یادگیری الکترونیکی درآموزش ‏عالی و ارائه الگوی مفهومی برای آن. ششمینکنفرانس ملی و  سومین کنفرانس بین المللی یادگیری و آموزش الکترونیک. تهران، مرکز آموزش‌های الکترونیکی دانشگاه تهران.بازیابی از:

  http://www.civilica.com/Paper-ICELEARNING06-ICELEARNING06_010html

ودادی، احمد؛ طهماسبی، رضا؛ و موسوی، سیدمحمدمهدی. (۱۳۸۸). رهبری بصیر: اهمیت چشم‌انداز سازمانی. مدیریت فرهنگ سازمانی، سال هفتم، شماره بیستم، صص ۱۳۹-۱۶۹.

Azimi, Seyed Amin., & Moshtaghi, Saeed. (2009). Designing a web-based   curriculum based on a modular approach.the second e-learning conference. Tehran [In Persian].

Available from: http://www.civilica.com/paper.E-LEARNING02020.html.

Abu-Sarhan, Zahi. (2011). Application Of Analytic Hierarchy Process    (AHP) In The Evaluation and Selection Of an Information System    Reengineering Projects. IJCSNS International Journal of Computer, Science and Network  Security, 11(1), 172-177.

Bazargan, A. (2008). The role of learning measurement in e-learning. Quality In: Third Electronic Learning Conference, Tehran, Khajeh  Nasir Toosi University, June 24-2 [In Persian].

Bhuasiri, W., Xaymoungkhoun, O., Zo, H., Rho, J.J. & Ciganek, A.P. (2012). Critical Success Factors for E- Learning in Developing Countries: A Comparative Analysis between ICT Experts and Faculty. Computers & Education, 58(2), 843-855.

Belawati, Tian, & Zuhairi, Amin. (2007). The Practice of a Quality Assurance System in Open and Distance Learning: A case study at Universitas Terbuka Indonesia (The Indonesia Open University). The International Review of Research in Open and Distance Learning.  8(1). available from:    http://www.irrodl.org/index.php/irrodl/article/view/340/774.

Chao, Tracy., Saj, Tami., & Tessier, Felicity. (2006). Establishing a Quality Review for Online Courses: A formal review of online courses measures their qualities in key areas and reveals changes needed for improvement, ifany. EDUCAUSE Quarterly, 3, 32–39. 

Carchiolo, V., Longheu, A., Malgeri, M. & Mangioni, G. (2003). Course    Personalization in E-learning Environment; Proceedings of the 3rd IEEE International Conference on Advanced Learning Technologies (ICALT’03), 252-253.

Govindasamy, T. (2002). Successful Implementation of E-learning Pedagogical Considerations, The Internet and Higher Education, 4, 287-299.

Islam, R. (2007). MBNQA criteria in education: assigning weights from a    Malaysian perspective and proposition for an alternative evaluation scheme. International Transactions in Operational Research, 14, 373- 394.

Jung, Insung. (2011). The dimensions of e-learning quality: from The Learner’s Perspective. Educational Technology Research and Development,59(4), 445-464.

Jung, Insung.,Wong,Tat Meng.,Li,Chen.,Baigaltugs,Sanjaa., &Belawati,Tian. (2011). Quality Assurance in Asian Distance Education: Diverse Approaches and Common Culture. The International Review of Research in Open and Distance Learning, 12(6), 63-83.

Kear, Karen., Williams, Keith., & Rosewell, Jonathan. (2014). Excellence in e-learning: a quality en-hancement approach. In: EFQUEL Innovation Forum / LINQ Conference 2014: Changing the Trajectory Quality for Opening up Education, 7-9. 

Kiarazm, A., Koohkan, F. (2013). Prioritizing Effective TQM Values on    Financial Performance by Using AHP. Journal of Basic and Applied    Scientific Research, 3(4), 197-202 [In Persian].

Lanzilotti, R., Ardito, C., & Costabile, M. F., & De Angeli, A. (2006). eLSE    Methodology: A Systematic Approach to the e-Learning Systems Evaluation. Educational Technology & Society, 9 (4), 42-53.

Mahjob Eshrat Abadi, Hassan., & Kharoon, Davood. (2014). assessing criteria Evaluation for the quality of e-learning in higher education and provide a framework for its evaluation. 1th Conference National on Quality Assessment of University Systems. Tehran , Sharif University of Technology. May17-18 [In Persian].

Malone, T W. (1981). Toward a theory of intrinsically motivating instruction. Cognitive Science, 5(4), 333-369.  

McCarty, S. (2007). Theorizing and realizing the global classroom. In A.    Edmunson (Ed.), Globalized e-learning cultural challenge, 90-115.

Mahdiyon, R., Gahremani, M., Farastakhah., M., & Hosseini Shavon, A. (2012). The dimensions and components of the quality assurance of e-learning in higher education and the presentation of a conceptual model for it. The 6th National and 3rd International Conference on E-Learning and E-Teaching.E-learning.Center University of Tehran. February 14-15 [In Persian]. available:

http://www.civilica.com/Paper-ICELEARNING06-CELEARNING06-010html

Masoumi, D., & Lindstrom, B. (2009). Foundations of cultural design in e-learning. Internet and Enterprise Management, 6 (2), 91- 99.

Pedram, H., Karimzadegan Moghaddam, D., Asheghi, Zh. (2010). Application of ISO 9126 Standard for Evaluating the Quality of Electronic Learning Systems in Iran (Case Study: Virtual Training System of Amir Kabir University of Technology). Iranian Journal of Information Processing Management (Information Sciences and Technology), 27(2), 497-517 [In Persian].                                                                                                            

Rashid, Majed., & Iqbal. Jawad. (2010). Developing the strategy for quality   assurance of open and distance learning in pakistan: the higher education perspective. 3rd International Conference on Assessing Quality in Higher Education, Lahore-Pakistan. December 6 – 8.

Rovinskyi, D., & Synytsya, K. (2004). Distance courses quality: A learner's    view. International Conference on Advanced Learning Technologies, London, Institute of Electrical & Electronics Engineer.

Samadi, Vahid. (2011). Evaluating the quality of student support services in the e-learning system. The 5th Conference on evaluating the quality in the University Systems.University of Tehran, College of Engineering [In Persian].available: https://www.civilica.com/Paper-AUS05- QAUS05_014.html

Seraji, Farhad. (2011). Provide a framework for evaluating the quality of education in electronic universities. The 5th Conference on evaluating the quality in the University System. University of Tehran, College of Engineering [In Persian].available: https://www.civilica.com/Paper-AUS05-QAUS05_018.html.

Shelton, Kaye. (2011). A Review of Paradigms for Evaluating the Quality of Online Education Programs. Online Journal of Distance Learning Administration, Volume 4(1). Available at: http://www.westga.edu/~distance/ ojdla/spring141/shelton141.html. The Institute for Higher Education Policy. (2000). Quality ON the Line, Benchmarks for Success in Internet-based Distance Education, Washington DC: IHEP, 2000.

Taghizadeh, M. E. (2014). New approaches and methods in teaching and learning. lesson booklet of Theory and teaching method, Educational Psychology discipline. Payam Noor university. p:61 [In Persian].

Taghi Yare, F. & Siadati, M. (2007). Selection criteria for content authoring tools in e-learning. Quarterly Journal of Research and Planning in Higher Education.13(1), 75-89 [In Persian].

Vedadi, Ahmad., Tahmasebi, Reza., & Mousavi, Seyyed Mohammad Mehdi. (2009). Visionary Leadership: Importance of organizational vision. Management of Organizational Culture.7(20), 139-169 [In Persian].

Yang, Jack Fei. (2005). The Challenges of Asian Distance Educational    Development. AAOU Journal, 1(1), 73-82.

Zarif Sanaee, Nahid. (2010). Assessing the criteria for the quality and effectiveness of e-Learning in higher education. Media (Journal of Electronic Learning), Volume 1(3), 24-32 [In Persian].