حکم لعن بر مُتصف شدگان به فسق و کفر در فقه اسلامی

مجله پژوهش های فقه و حقوق اسلامی

مقاله 1، دوره 14، شماره 52، تیر 1397، صفحه 11-32   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22034/ijrj.2018.541390

نویسندگان

محمد رسول آهنگران^{* 1}؛ مهدی درگاهی²

¹استاد فقه و حقوق، پردیس فارابی، دانشگاه تهران، تهران، ا یران

²دانش آموخته سطح چهار حوزوی و پژوهشگر پژوهشگاه المصطفی، قم، ایران

چکیده

مطابق مفاد گزاره­های متعدد قرآنی و سنت نبوی (ص)، لعن بر افرادی که عنوان فاسق یا کافر بر آنها تطبیق یابد، نه تنها مشروع، بلکه در مواردی لازم است و چنین نیست که لعن تنها بر جنس افراد و نه شخص افراد مشروع باشد، همان­طور که برخی دانشوران حوزه فقه اهل سنت پنداشته­اند. البته گستره­ی حکم مذکور در مواجهه با دلایل حفظ نظام اسلام و پاسداری از آن که در پرتو حفظ اتحاد مسلمین و جامعه اسلامی تبلور می­یابد، چندان هُویدا نیست؛ چنانکه بنابر عقیده­ی گروهی، یکی از اوصافی که حاکی از فسق و کفر است بر برخی مصادیق تطبیق یابد و آن مصادیق مورد احترام گروهی دیگر از مسلمانان باشد، مطابق فقه اسلامی، مخصوصاً فقه جعفری، آیا مکلّف می­تواند به استناد ادلّه، به لعن آن مصادیقِ خاص مبادرت ورزد؟. حفظ نظام اسلام در گِرو حفظ اتحاد مسلمین است و آن بدون احترام مسلمانان، از هر گرایش و مذهب، به مقدّساتِ دیگر مسلمانان امکان­پذیر نیست؛ بنابراین با پدیدار شدن عنوان ثانوی، اهانت و توهین حتی در قالب لعن به مصادیقی که مورد احترام گروهی از مسلمانان، از مذاهب اسلامی هستند، مشروع نخواهد بود و لعن در این موارد باید با همان عناوین کلی و بدون تطبیق بر مصادیق انجام گیرد.

کلیدواژه‌ها

لعن؛ مقدسات مسلمین؛ حفظ نظام اسلام؛ اتحاد مسلمین؛ حکم ثانوی

مراجع

قرآن مجید

1-   ابن اثیر، مبارک بن محمد، (بی­تا)، النهایه، مؤسسه مطبوعاتى اسماعیلیان، قم.

2-   ابن تیمیه، تقی­الدین، (1406)، منهاج السنه، جامعه الإمام محمد بن سعود الإسلامیه، سعودیه.

3-   ابن تیمیه، تقی­الدین، (1416)، مجموع الفتاوى، مجمع الملک فهد، المدینه النبویه.

4-   ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، (1422)، زاد المسیر، دار الکتاب العربی‏، بیروت‏.‏

5-   ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، (1407)، فتح الباری، دارالریان للتراث، قاهره.

6-   محمد بن احمد، (بی­تا)، فتح العلی المالک، دار المعرفه، بی­جا.

7-   ابن رشد قرطبی، (1408)، البیان والتحصیل، دار الغرب الإسلامی، بیروت، چاپ دوم.

8-   ابن عابدین، محمد امین، (1421)، حاشیه رد المختار على الدر المختار، دار الفکر، بیروت.

9-   ابن عبدالواحد، محمد، (بی­تا)، شرح فتح القدیر، دار الفکر، بیروت.

10- ابن عربی، محمد، (1422)، تفسیر ابن عربى‏، دار احیاء التراث العربى‏، بیروت‏.

11- ابن فارس، احمد، (1404)، معجم مقائیس اللغه، دفتر تبلیغات اسلامى، قم.

12- ابن کثیر، اسماعیل، (1420)، تفسیر القرآن العظیم، دار طیبه، بی­جا.

13- ابن مفرج، محمد، (1424)، الفروع، مؤسسه الرسالة، بیروت.

14- ابن منظور، محمد بن مکرم، (1414)، لسان‌العرب، دارصادر، بیروت.

15- ابن نجیم، زین الدین، (بی­تا)، البحر الرائق، دار المعرفه، بیروت.

16- ابوالصلاح حلبی، (1403)، الکافی فی الفقه، کتابخانه عمومی امام علی^ع.

17- ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، (1408)، روض الجنان‏، بنیاد پژوهش­هاى اسلامى آستان قدس رضوى‏، مشهد.

18- أحمد بن محمد بن حنبل، (1420)، مسند أحمد بن حنبل، مؤسسه الرساله، بیروت، چاپ دوم.

19- امام خمینی(ره)، سید روح الله موسوی، (1378ش)، صحیفه امام،  جلد 11و15و 17،مؤسسه تنظیم و نشر، قم.

20- امام خمینی(ره)، سید روح الله موسوی، (1415)، المکاسب المحرمه، جلد1و2، مؤسسه تنظیم و نشر، قم.

21- آل کاشف الغطاء، هادی، (بی­تا)، الرد على موسى جار الله، موسسه کاشف الغطاء، نجف اشرف.

22- آلوسی، نعمان بن محمود، (1415)، روح المعانى‏، دارالکتب العلمیه‏، بیروت‏.

23- بجیرمی، سلیمان، (1417)، تحفه الحبیب، دار الکتب العلمیه، بیروت.

24- بخاری، محمد بن اسماعیل (1407)، صحیح البخاری، دار ابن کثیر، بیروت، چاپ دوم.

25- بروجردی، سید حسین (1412‌)، الحاشیه علی کفایه الاصول، جلد 1، نشر انصاریان، قم.

26- بعلی، محمد بن علی، (1406)، مختصر الفتاوى، دار ابن القیم، بی­جا.

27- بغدادی، علی بن محمد، (1415)، لباب التاویل، دار الکتب العلمیه، بیروت.‏

28- بهوتی، منصور بن یونس، (1402)، کشاف القناع، دار الفکر، بیروت.

29- بیهقی، أبوبکر، (1421)، شعب­الإیمان، دار الکتب العلمیه، بیروت. 

30- ترمذی، محمد بن عیسی، (1403)، سنن الترمذی، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم.

31- جصاص، احمد، (1405)، احکام القرآن، دار احیاء التراث العربى‏، بیروت‏.

32- جمعی از نویسندگان، (1394)، حرمت تکفیر مسلمانان و اهانت به مقدسات اسلامی نشر مشعر، قم، چاپ دوم.

33- حائری، سید علی، (1377)، مقتنیات الدرر، دار الکتب الاسلامیه‏، تهران‏.

34- حائری یزدی، شیخ عبدالکریم، (1418)‌، دررالفوائد، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، چاپ ششم.

35- حر عاملی، محمد بن حسن، (1409)، وسائل الشیعه، ‏مؤسسه آل­البیت^ع، قم.

36- حر عاملی، محمد بن حسن، (1403)، الفوائد الطوسیه، چاپخانه علمیه، قم.

37- حسینی شیرازی، محمد، (1424)، تقریب القرآن إلى الأذهان‏، دار العلوم‏، بیروت.‏

38- حطاب رُّعینی، محمد بن محمد، (1412)، مواهب الجلیل، دار الفکر، بیروت، چاپ دوم.

39- خرشی، محمد، (1318)، الشرح الکبیر، بی­نا، قاهره.

40- خلیل فراهیدی، (1409)، العین، دار الهجره، قم.

41- خمینی، سید مصطفی، (1418)، تحریرات فی الأصول، مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی‌، قم.

42- خویی، حبیب الله هاشمی، (بی­تا)، منهاج البراعه، مکتبه الاسلامیه، تهران.

43- خویی، سید ابوالقاسم موسوی (1420)، اجود التقریرات، تقریرات محقق نائینی، انتشارات مصطفوی، قم.

44- راغب، حسین بن محمد، (1412)، مفردات ألفاظ القرآن، دار العلم - الدار الشامیة، لبنان – سوریه.

45- زرندی، محمد بن یوسف، (بی­تا)، نظم در السمطین، دار احیاء التراث العربی، بیروت.

46- زمخشری، محمود بن عمر، (بی­تا)، الکشاف، دار إحیاء التراث العربى، بیروت.

47- سبحانی، جعفر، (1381)، الإنصاف فی مسائل دام فیها الخلاف، موسسه الامام الصادق^ع، قم.

48- سبزواری، سید عبدالاعلی، (1409)، مواهب الرحمان، موسسه اهل بیت^ع، بیروت‏.

49- سبزواری، محمد بن حبیب الله، (1419)، ارشاد الاذهان‏، دار التعارف للمطبوعات‏، بیروت‏.

50- سیوطی، جلال الدین، (1416)، تفسیر الجلالین‏، مؤسسه النور للمطبوعات‏، بیروت‏.

51- سیوطی، جلال الدین،  (1993)، الدر المنثور، دار الفکر، بیروت.  

52- شبراوی شافعی، عبدالله، (1423)، الإتحاف بحبِّ الأشراف، دار الکتاب الاسلامی، قم.

53- شوشتری، نور الله بن شریف، (1367)، الصوارم المهرقه، مطبعه النهضه، تهران.

54- شوکانی، محمد بن علی، (1414)، فتح القدیر، دار ابن کثیر، دار الکلم الطیب، دمشق، بیروت‏.

55- شوکانی، محمد بن علی، (بی­تا)، نیل الأوطار، إدارة الطباعة المنیریة، بی جا و بی تا.

56- شیبانی، أحمد بن حنبل، (بی­تا)، السنه، دار ابن القیم، بی جا.

57- صدر، سید محمد باقر، (1418)، دروس فی علم الاصول‌، مؤسسة النشر الاسلامی،  قم، چاپ پنجم.

58- صدوق، محمد بن علی، (1362)، الخصال، دفتر انتشارات اسلامی، قم.

59- صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع، مکتبه الداوری، قم.

60- طباطبایی، سید محمد حسین، (1417)، المیزان فى تفسیر القرآن، انتشارات جامعه‏ى مدرسین، قم، چاپ پنجم.

61- طبری، محمد بن جریر، (1403)، تاریخ الأمم و الملوک، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، بیروت.

62- طبری، محمد بن جریر، (1412)، جامع البیان، دار المعرفه‏، بیروت‏.

63- طریحی، سید احمدحسین، (1416)، مجمع البحرین، کتابفروشی مرتضوی، تهران.

64- طنطاوى، محمد، (بی­تا)، التفسیر الوسیط‏، نرم افزار جامع التفاسیر نور.

65- طوسی، محمد بن الحسن، (1411)، الغیبه، دار المعارف الإسلامیة، قم.

66- طوسی، محمد بن الحسن، (بی­تا)، التبیان، دار احیاء التراث العربی، بیروت.

67- عبید کلبانی، (1428)، اللعن فی الإسلام، دار العاصمه، مملکه البحرین.

68- علامه مجلسی، محمد باقر، (1403)، بحار الأنوار، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم.‏

69- علی­دوست، ابوالقاسم، (1388)، فقه و مصلحت، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، تهران.

70- عمید زنجانی، عباسعلی، (1384)، قواعد فقه سیاسی(مصلحت)، امیرکبیر، تهران.

71- عینی حنفی، محمود بن احمد، (بی­تا)، عمده القارى، دار إحیاء التراث العربى، بیروت.

72- غزالی، محمد، (بی­تا)، إحیاء علوم الدین، دار المعرفه، بیروت.

73- فخر رازی، محمد بن عمر، (1420)، التفسیر الکبیر، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم.

74- فیض کاشانی، محمد، (بی­تا)، تفسیر الصافی، مکتبه الصدر، تهران.

75- فیومی، احمد، (بی­تا)، المصباح المنیر، منشورات دار الرضی‌، قم.

76- قرطبی، محمد بن احمد، (1364)، الجامع لأحاکم القرآن، انتشارات ناصر خسرو، تهران‏. ‏

77- کاشانی، ابوبکر، (1406)، بدائع الصنائع، دار الکتب العلمیه، بیروت، چاپ دوم.

78- کبیر مدنی شیرازی، سید علی خان، (1415)، ریاض السالکین، مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ چهارم.

79- کلینی، محمد بن یعقوب، (1407)، الکافی، دار الکتب الإسلامیه، تهران‏، چاپ چهارم‏.

80- ماوردی، علی بن محمد، (1414)، الحاوی الکبیر، دار الکتب العلمیه، بیروت.

81- محقق اردبیلی، احمد، (بی­تا)، زبده البیان، المکتبه الجعفریه، تهران.

82- محقق ثانی، علی بن حسین، (1409)، رسائل المحقق الکرکی، کتابخانه آیه الله مرعشى نجفى، قم. ‌

83- محقق ثانی، علی بن حسین، (بی­تا)، النفحات اللاهوت، مکتبه نینوی الحدیثه، تهران.

84- مراغی، احمد بن مصطفی، (بی­تا)، تفسیر المراغى‏، داراحیاء التراث العربى‏، بیروت.

85- مرداوی، علی بن سلیمان، (1419)، الإنصاف، دار إحیاء التراث العربی، بیروت.

86- مرعشی، شهاب الدین، (بی­تا)، شرح إحقاق الحق، تصحیح: السید إبراهیم المیانجی، بی­نا، بی­جا.

87- مسعودی، علی بن حسین، (1965)، مروج الذهب، دار الاندلس، بیروت.

88- مسلم بن الحجاج، (بی­تا)، صحیح مسلم، دار إحیاء التراث العربى، بیروت.

89- مشکینی، علی، (1413)، اصطلاحات الاصول، دفتر انتشارات اسلامی، قم.

90- ملک افضلی اردکانی، محسن، (1391)، مفهوم نظام و کاربرد آن در فقه و اصول، مجله فقه و اصول، سال48، (شماره88)، ص133-129.

91- نجف­آبادی، حسین علی منتظری، (1409)، مبانی فقهی حکومت اسلامی، (مترجمان: صلواتی، محمود و شکوری، ابوالفضل) مؤسسه کیهان، قم.

92- نفراوی، احمد بن غنیم، (بی­تا)، الفواکه الدوانی، مکتبه الثقافه الدینیه، بی­جا.

93- نووی، یحیی بن شرف(بی­تا)، المجموع، دار الفکر، بیروت.