کاوشی در زمینه تاریخی مستثنیات ربا

مجله پژوهش های فقه و حقوق اسلامی

مقاله 8، دوره 14، شماره 52، تیر 1397، صفحه 149-174   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22034/ijrj.2018.541397

نویسندگان

جواد یعقوبی^{* 1}؛ حسین صابری²؛ سیاوش گودرزی³

¹دانش آموخته کارشناسی ارشد فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران

²استاد فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران

³دانشجوی دکتری فقه و حقوق جزا، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران

چکیده

تحریم ربا از احکامی است که قرآن به آن تصریح کرده است. ازجمله مهمترین مباحث ربا، چند مورد خاص است که با موافقت مشهور فقیهانِ امامی از حرمت ربا، استثناء شده است. در مقابل نظریه مشهور، گروهی از فقیهان بر این باورند که مستندات حکم مشهور برای اخراج این موارد از عموم حکم تحریم، کافی نیست. مطالعات بسیاری حول این موضوع صورت گرفته و محققان متعددی از طریق طرح اشکالاتی مانند ضعف سندی و دلالی روایات مورد استناد مشهور، در پی دفاع از نظر غیرمشهور برآمده‌اند. این نوشتار با تأیید نظریه غیرمشهور و تأکید بر نتایج تحقیقات حامیان آنان در پی پیشبرد این مطالعات بوده و با بررسی زمانه و زمینه تاریخی صدور حکم مشهور، و ارائه تفسیری تازه از مستندات در چهارچوب قواعد فقهی-اصولی از نگاهی متفاوت به‌نقد مبنای مشهور می‌پردازد. نوشتار پیش­رو دو هدف اساسی دارد؛ اول آن‌که با تکیه بر منابع فقهی مستحکم، اثبات کند شرایط تاریخی مانند عدم استقلال مالی زن و فرزند در دوران گذشته بر حکم مشهور به رفع تحریم از مستثنیات ربا، تأثیر گذاشته و دوم آنکه زمینه‌های تاریخی فوق در دوران کنونی از بین رفته و اکنون توجیهی برای خروج این مو0ارد از عموم حکم تحریم وجود ندارد

کلیدواژه‌ها

استقلال مالی؛ ربا؛ مستثنیات ربا

مراجع

1. قرآن کریم، با ترجمه آیت الله ناصر مکارم شیرازی.
2. آخوند خراسانى، محمد کاظم بن حسین، (1409)، کفایه الأصول،انتشارات آل البیت، قم.
3. ابن ادریس، محمد بن احمد، (1410)، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.
4. ابن بابویه، محمّد بن علی، (1415)، المقنع (للشیخ الصدوق)، مؤسسه امام هادی علیه‌السلام، قم.
5. ابن بابویه، محمّد بن علی، (1413)،من لا یحضره الفقیه، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.
6. ابن حمزه، محمد بن علی، (1408)، الوسیله إلی نیل الفضیلة، انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی(ره)، قم.
7. ابن زهره، حمزة بن على حسینى، (1417)، غنیه النزوع إلى علمی الأصول و الفروع، انتشارات مؤسسه امام صادق (ع)، قم.
8. ابن فارس، ابو الحسین، احمد بن زکریا، (1404)، معجم مقائیس اللغه، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، قم.
9. ابن منظور، ابو الفضل، جمال الدین، محمد بن مکرم، (1414)، لسان العرب، انتشارات  دار الفکر للطباعة و النشر، بیروت.
10. اسکافى، ابن جنید، (1416)، مجموعه فتاوى ابن جنید، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.
11. اصفهانى، محمد باقر بن محمد تقى (مجلسى دوم)، (1404)،مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، انتشارات دار الکتب الإسلامیة، تهران.
12. انصاری، مرتضی بن محمدامین، (1416)، فرائد الاُصول، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.
13. بجنوردى، سید حسن، (1419)، القواعد الفقهیه، نشر الهادی، قم.
14. بحرانی، آل عصفور، یوسف بن احمد بن ابراهیم، (1405)، الحدائق الناضره فی أحکام العتره الطاهره، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.
15. بهبهانى، محمد باقر، (1417)، حاشیة مجمع الفائده و البرهان، انتشارات مؤسسه العلامه المجدد الوحید البهبهانی، قم.
16. حائری، سید علی بن محمد طباطبایی، (1418)، ریاض المسائل، انتشارات مؤسسه آل البیت علیهم­السلام، قم.
17. حرّ عاملی، محمد بن حسن، (1409‍)، وسائل الشیعه، انتشارات مؤسسه آل البیت علیهم السلام، قم.
18. حکیم، سید محسن طباطبائی، (1410)، منهاج الصالحین (المحشّی للحکیم)، دار التعارف للمطبوعات، بیروت- لبنان.
19. حلّی، مقداد بن عبد اللّه سیوری، (1404)، التنقیح الرائع لمختصر الشرائع، انتشارات کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی(ره)، قم.
20. حلّى، جمال الدین، احمد بن محمد اسدى، (1407)، المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.
21. جوهری، اسماعیل بن حماد، (1410)، الصحاح - تاج اللغة و صحاح العربیة، انتشارات دار العلم للملایین، بیروت.
22. خمینی، سید روح­اللّه، (بی­تا)، تحریر الوسیله، انتشارات مؤسسه مطبوعات دار العلم، قم.
23. خمینی، سید روح اللّه، (1378)، صحیفه امام، انتشارات مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران.
24. خوانساری، سید احمد بن یوسف، (1405)، جامع المدارک فی شرح مختصر النافع،انتشاراتمؤسسه اسماعیلیان، قم.
25. خوئی، سید ابوالقاسم، (بی­تا)، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرجال، بی­نا، بی­جا.
26. خوئی، سید ابوالقاسم، (1410)، منهاج الصالحین، نشر مدینه العلم، قم.
27. خوئی، سید ابوالقاسم، (1422)، مصباح الأصول، طبع موسسه إحیاء آثار السید الخوئی، قم.
28. شهابی، محمود، (بی­تا)، ادوار فقه، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران.
29. شهید اول، محمد بن مکی، (1417)، الدروس الشرعیه فی فقه الإمامیه، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.
30. شهید اول، محمد بن مکی، (1414)، غایه المراد فی شرح نکت الإرشاد، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، قم.
31. شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، (1412)، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه (با حاشیه­ی سلطان العلماء)، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، قم.
32. شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، (1413)، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، انتشارات مؤسسه المعارف الإسلامیه، قم.
33. شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، (1410)، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه (المحشّى - کلانتر)، انتشارات کتابفروشى داورى، قم.
34. شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، (1402)، روض الجنان فی شرح إرشاد الأذهان، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، قم.
35. شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، (1413)، الرعایه فی علم الدرایه، انتشارات کتابخانه آیت­الله مرعشی نجفی، قم.
36. صاحب الجواهر، محمدحسن بن باقر، (1404)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، دار إحیاء التراث العربی، بیروت- لبنان.
37. صادقی تهرانی، محمد، (1412)، تبصره الفقهاء علی تبصره المتعلمین، انتشارات فرهنگ اسلامی، قم.
38. صفا، محمد علی، (1390)، نقدی بر مستثنیات ربا، فصل­نامه مطالعات قرآنی علوم قرآن و حدیث، شماره6، تهران.
39. طباطبایی، سید محمدحسین، (1417)،المیزان فی تفسیر القرآن،دفتر انتشارات اسلامی جامعه‌ی مدرسین حوزه علمیه قم، قم.
40. طوسی، محمد بن حسن، (1407)،الخلاف، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.
41. طوسی، محمد بن حسن، (1400)،النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوی، دار الکتاب العربی، بیروت – لبنان.
42. طوسی، محمد بن حسن، (1417)،العُده فی أصول الفقه، انتشارات محمد تقی علاقبندیان، قم.
43. عاملى، سید جواد بن محمد حسینى، (1419)،مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلاّمه، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.
44. عریضى، على بن جعفر علیهما السلام، (1409)،مسائل علی بن جعفر و مستدرکاتها، انتشارات مؤسسه آل البیت علیهم السلام، قم.
45. علامه حلی، حسن بن یوسف، (1414)،تذکره الفقهاء، انتشارات مؤسسه آل البیت علیهم السلام، قم.
46. علامه حلی، حسن بن یوسف، (1413)،مختلف الشیعه فی أحکام الشریعة، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.
47. علامه حلی، حسن بن یوسف،  (1404)،مبادی الوصول الی علم الاصول، مرکز نشر مکتب الاعلام الاسلامی، قم.
48. علم الهدی، سید مرتضی، علی بن حسین، (1415)،الانتصار فی انفرادات الإمامیه، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.
49. علم الهدی، سید مرتضی، علی بن حسین، (1376)، الذریعه الی اصول الشریعه، تصحیح و مقدمه و تعلیقات از دکتر ابوالقاسم گرجی، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.
50. علم الهدی، سید مرتضی، علی بن حسین، (1405)،رسائل الشریف المرتضى، انتشارات دارالقرآن الکریم، قم.
51. فاضل آبی، حسن‌بن ابی طالب، (1417)،کشف الرموز فی شرح مختصر النافع، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.
52. فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، (بی­تا)، مفاتیح الشرائع، انتشارات کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی(ره)، قم.
53. قمّى، سید تقى طباطبایى، (بی­تا)، ثلاث رسائل، انتشارات محلاتى، قم.
54. گرجى، ابوالقاسم، (1385)، ادوار اصول الفقه، انتشارات میزان، تهران.
55. گلباغی ماسوله، سید علی جبار، (1387)، درنگی در مبانی فقهی استثنائات حکم ربا، فصل نامه فقه و مبانی حقوق، سال چهارم، شماره 12، بابل – مازندران.
56. مازندرانی، علی‌اکبر سیفی، (1430)،دلیل تحریر الوسیلة - فقه الربا، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی قدس سره، تهران.
57. محقق حلی، نجم الدین ابی القاسم جعفر بن حسن هذلس، (1403)، معارج الاصول، انتشارات موسسه آل البیت، قم.
58. محقق سبزواری، محمدباقر بن محمد مؤمن، (1423)،کفایه الأحکام، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.
59. محقق کرکی، علی بن حسین، (1414ق)،جامع المقاصد فی شرح القواعد، انتشارات مؤسسه آل البیت علیهم السلام، قم.
60. محمدیان، علی؛ لطفی، اسدالله؛ علمی سولا، محمدرضا، (1391)، واکاوی فتوای استثنای مادر از مجازات حد سرقت، فصل­نامه شورای فرهنگی اجتماعی زنان و خانواده، مطالعات راهبردی زنان، سال پانزدهم، شماره 57، تهران.
61. مظفر، محمد رضا، (1430)،أصول الفقه، انتشارات مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین، قم.
62. مفید، محمد بن محمد، (1413)،مختصر التذکره بأصول الفقه، انتشارات کنگره شیخ مفید، قم.
63. مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، (1403)،مجمع الفائده و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.
64. میرزاى قمى، ابوالقاسم بن محمدحسن، (1378)،قوانین الأصول، انتشارات مکتبه علمیه اسلامیه، تهران.
65. نائینی، محمدحسین، (1352)، أجود التقریرات، انتشارات مطبعه العرفان، قم.
66. نجاشى، ابو الحسن، احمد بن على، (1407)،رجال النجاشی، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.
67. یزدی، سید محمدکاظم بن عبدالعظیم، (1414)،تکمله العروه الوثقی، انتشارات کتاب‌فروشی داوری، قم.
68. یزدى، سید محمد کاظم طباطبایى، (1421)،حاشیه المکاسب، مؤسسه اسماعیلیان، قم.