بررسی و تحلیل جایگاه زهد در اندیشۀ مولوی

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 5، دوره 14، شماره 51، شهریور 1397، صفحه 141-168   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

رضا رفایی قدیمی مشهد^{* 1}؛ غلام حسین غلام حسین‌زاده²

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت مدرس

²دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت مدرس

چکیده

زهد به ‌عنوان یکی از عوامل اصلی شکل‌ دهندۀ تصوف، از مباحث مهم و مورد توجه صوفیه است که در متون عرفانی از آن سخن به میان آمده است. در این پژوهش دیدگاه‌های مولانا جلال‌الدین محمد بلخی دربارۀ زهد بررسی شده است. مولانا تلقیات متفاوتی نسبت به زهد داشته و از منظرهای گوناگون به این مقوله نگریسته است. هدف پژوهش پاسخ به تبیین تلقیّات متفاوت مولانا در باب زهد و چرایی نگاه‌های متفاوت از سوی او است. نگارندگان برای نیل به این هدف، واژه‌های زهد و زاهد را در آثار منثور و منظوم مولانا بررسی و تحلیل کرده‌اند و تلاش می‌کنند جایگاه ارزشی زهد و کارکردهای آن را در هر یک از این دو دسته از آثار نمایان و دلیل یکسان نبودن نگاه مولانا به زهد را تبیین نمایند. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که مولانا از سه منظر فقیه، عارف و قلندر به زهد نگریسته است. از منظر نخست، زهد جایگاه والایی دارد و از دو منظر دیگر، امری کم ارزش است. به‌ نظر می‌رسد میزان فردیت متفاوت مولانا در آثار مختلف، عامل ارزش‌گذاری متفاوت او در مورد زهد است.

کلیدواژه‌ها

عرفان؛ مولوی؛ زهد؛ عارف؛ قلندر

مراجع

کتابنامه

قرآن کریم.

نهج‌البلاغه .1365. ترجمۀ علی نقی فیض‌الاسلام. تهران: آفتاب.

پورنامداریان، تقی .1384. در سایۀ آفتاب: شعر فارسی و ساخت‌شکنی در شعر مولوی. چ2. تهران: سخن.

جعفری، محمدتقی .1357. مولوی و جهان‌بینی‌ها در مکتب‌های شرق و غرب. تهران: بعثت.

دشتی، علی .1382. سیری در دیوان شمس. چاپ دوم. تهران: انتشارات قلم آشنا.

دهخدا، علی‌اکبر .1339. لغت‌نامه. زیر نظر محمد معین و سیّدجعفر شهیدی. تهران: دانشگاه تهران.

راغب اصفهانی، حسین‌بن محمد .۱۳۸۷. معجم مفردات الفاظ قرآن. ترجمۀ حسین خداپرست. قم: نوید اسلام.

زرّین‌کوب، عبدالحسین .1392. ارزش میراث صوفیه. چ16. تهران: امیرکبیر.

ـــــــــــــــــــــ . 1373. بحر در کوزه: نقد و تفسیر قصه‌ها و تمثیلات مثنوی. چ5. تهران: علمی.

ــــــــــــــــــــ . 1390. سر نی: نقد و شرح تحلیلی و تطبیقی مثنوی. چ13. تهران: علمی.

ـــــــــــــــــــ . 1393. جست‌وجو در تصوف ایران. چ13. تهران: امیرکبیر.

سجادی، سیّدجعفر. 1393. فرهنگ اصطلاحات و تعابیر عرفانی. چ10. تهران: طهوری.

سعدی، مصلح‌بن عبدالله. 1363. بوستان. شرح و توضیح از محمد خزائلی. تهران: جاویدان.

ــــــــــــــــــــــ . 1385. کلیات سعدی. به تصحیح محمدعلی فروغی. تهران: هرمس.

سیّدترابی محمود آباد، سیّدحسن و احمد ذاکری. 1389. «زمینه‌های زهد و تصوف در اندیشة حسن بصری». عرفان اسلامی (ادیان و عرفان). س7. ش25. صص232-207.

شرتونی، سعید. 1392. اقرب‌الموارد فی فصح العربیۀ و الشوارد. چ3. تهران: اسوه.

شفیعی کدکنی، محمدرضا .1387. قلندریه در تاریخ: دگردیسی‌های یک ایدئولوژی. چ3. تهران: سخن.

عطار نیشابوری، فریدالدین محمد. 1363. تذکرةالاولیا. به تصحیح دکتر محمد استعلامی. چ14. تهران: زوار.

قشیری، عبدالکریم‌بن هوازن. 1393. رسالۀ قشیریه. ترجمۀ حسن‎بن احمد عثمانی. تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. چ11. تهران: علمی و فرهنگی.

کاشانی، محمود. 1389. مصباح‌الهدایة و مفتاح‌الکفایة. تصحیح جلال‌الدین همایی. چ10. تهران: هما.

محسنی‌‌نیا، ناصر و عاطفه امیری‌فر. 1392. «زهد فلاطون خم‌نشین در مضمون‌سازی صائب تبریزی». پژوهش‌نامة ادبیات تعلیمی (پژوهش‌نامه زبان و ادبیات فارسی). س5. ش18. صص144-123.

مسبوق، سیّدمهدی و کبری الوار و علی عزیزی. 1392. «سیری در مضامین و معانی زهد در اشعار سنایی غزنوی و ابو اسحاق البیری». پژوهش‌های ادبیات تطبیقی. س1. ش2. صص114-113.

مصطفی، ابراهیم و محمد علی النجّار و احمد حسن الزّیات و حامد عبدالقادر. 1425ه.ق. المعجم‌الوسیط.1425ق. استانبول: دارالدعوة.

مولوی، جلال‌الدین محمد‌بن محمد. 1390. مثنوی معنوی. به تصحیح رینولد ا.نیکلسون. چ5. تهران: هرمس.

ــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1394. فیه‌ما‌فیه. تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. چ5. تهران: نگاه.

ـــــــــــــــــــــــــــــــ . 1315. مجالس سبعه. به اهتمام فریدون نافذ اوزلوق. استانبول: بی‌نا.

ــــــــــــــــــــــــــــــ . 1376. کلیات شمس. به تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. تهران: امیرکبیر.

نیکلسون، رینولد آلن. 1372. تصوف اسلامی و رابطة انسان و خدا. ترجمۀ محمدرضا شفیعی کدکنی. چ2. تهران: سخن.

هجویری، ابوالحسن علی‌بن عثمان. 1393. کشف‌المحجوب. تصحیح محمود عابدی. چ9. تهران: سروش.

یاحقی، محمد جعفر. 1387. «طلیعه شعر زهد در زبان فارسی». نامة فرهنگستان. س10. ش2. صص43-25.