مراتب سلوک از منظر عطار و شبستری با تکیه بر منطق‌الطیر و گلشن‌راز

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 6، دوره 14، شماره 51، شهریور 1397، صفحه 169-205   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

مالک شعاعی^{* 1}؛ سیّدمحمدرضا حسینی نیا²؛ مهری پاکزاد³

¹استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد ایلام

²استادیار علوم قرآن و حدیث دانشگاه ایلام

³استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد مهاباد

چکیده

منطق‌الطیر و گلشن‌راز با فاصله زمانی تقریباً یک قرن، مبتنی بر سیر و سلوک هستند. نویسندگان، طریقت را راهی دشوار می‌دانند؛ و از طریقت با عنوان وادی و مانع یاد کرده‌اند؛ چنان‌که در گلشن‌راز موانع سلوک آمده، و در منطق‌الطیر به هفت وادی (طلب، عشق، معرفت، استغنا، توحید، حیرت و فقر و فنا) اشاره شده است. اگر مراتب سلوک این دو عارف با تکیه بر هفت وادی منطق‌الطیر و مقامات اربعین تحلیل شود، در برابر وادی طلب با اندکی تسامح، برخی مقام توبه را برای شبستری به ‌عنوان اولین وادی اتخاذ کرده‌اند. شبستری بر خلاف عطار برای وادی عشق و توحید مفاهیمی بیان داشته که توأم با شطح و طامات است، و آن را نهایت تفکر می‌پندارد؛ اما عطار حیرت را لازمة توحید می‌داند. وادی چهارم در سیر و سلوک عطار (استغنا) همچون مقامات محبت، صبر، جهد، عبادت و تسلیم در شعر شبستری به کار نرفته، همان‌گونه که نهایت، ورع، اخلاص و ولایت در شعر شبستری آمده، اما در منطق‌الطیر نیامده است. این دو شاعر 27 مقام مشترک دارند که البته برخی مقامات نیز در شعر هر دو به کار نرفته است. در این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی، ابتدا هفت وادی عطار و مقامات اربعین، به‌ عنوان مبانی تحقیق، در گلشن‌راز و منطق‌الطیر بررسی شده و مفاهیم، الفاظ مشترک و متباین در این دو، مشخص گردیده است.

کلیدواژه‌ها

منطق‌الطیر؛ گلشن‌راز؛ مراتب سلوک و عرفان؛ مقام؛ توحید

مراجع

کتابنامه

قرآن کریم.

ابن‌عربى، محى‌الدین. 1381. الفتوحات المکیه. ترجمة محمد خواجوی.ج3. تهران: مولی.

اسمعیلی، اصغر .1394. «تأثیر اسرارنامة عطار بر گلشن‌راز شبستری بر اساس نظریه بینامتنیت». مطالعات عرفانی. ش21. صص 34-5.

انصاری، خواجه عبدالله. 1382. صد میدان. به اهتمام قاسم انصاری. چاپ ششم. تهران: طهوری.

برزگرخالقی، محمدرضا و عفّت کرباسی. 1371. تصحیح و تعلیقات مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن‌راز. چ1. تهران: زوّار.

بقلی شیرازی، روزبهان. ۱۳۷۴. شرح شطحیات. تصحیح و مقدمة هانری کربن. چ3. تهران: طهوری.

تهانوی، مولوی محمد اعلی‌بن اعلی. 1346. کشّاف اصطلاحات الفنون. تهران: خیام.

تهرانی، مجتبی. 1381. درآمدی بر سیر و سلوک. چ1. تهران: دانشگاه تهران.

چهرقانی، رسول. 1395. «نگاهی به هفت وادی عطار در منطق‌الطیر».عرفان اسلامی. س2. ش5.

جرجانی، علی‌بن محمد (میر سیّدشریف). 1357. تعریفات. به کوشش مصطفی البالی الحلبی. قاهره.

حافظ شیرازی، شمس‌الدین. 1372. دیوان. چ4. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

دامادی، سیّدمحمد. 1375. شرح بر مقامات اربعین. چ1. تهران: دانشگاه تهران.

دبیران، حکیمه. 1395. «عطار و شبستری». مطالعات و تحقیقات ادبی. س1. ش3و4.

دزفولیان، کاظم. 1382. گلشن‌راز. چ1. تهران: طلایه.

زرّین‌کوب، عبدالحسین. 1381. نقش بر آب. چ5. تهران: سخن.

سادات غفوری، عفت و دیگران. 1395. «نقش عنصر گفت‌وگو در رابطه مرید و مراد بر مبنای نظریه سازنده‌گرایی در منطق‌الطیر عطار». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س12. ش45. صص187- 155.

سجادی، سیّدجعفر. 1375. فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. تهران: طهوری.

سجادی، سیّدضیاء الدین. 1393. مقدمه‌ای بر مبانی عرفان و تصوف. تهران: سمت.

سعیدی، گل‌بابا. 1387. فرهنگ جامع اصطلاحات عرفانی ابن‌عربی. چ1. تهران: زوّار.

شبستری، شیخ محمود. 1381. گلشن‌راز. تصحیح اکبر مرتضی‌پور. چ1. تهران: عطار.

صادقی‌شهپر، علی و رضا. 1392. «بررسی تطبیقی مراحل سلوک در منطق‌الطیر عطار و یوگاسوتره‌های پاتنجلی». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س9. ش31. صص 168- 129.

صدرالدین‌ شیرازی‌. محمد. ۱۳۷۸. الاسفار الاربعه. قم‌.

طوسی، ابونصر سراج. 1382. اللُمّع فی‌التّصوف. تصحیح نیکلسون. ترجمة مهدی محبتی. تهران: اساطیر.

عطار، فریدالدین محمد ابراهیم. 1370. منطق‌الطیر. به اهتمام سیّدصدق گوهرین. چ7. تهران: علمی و فرهنگی. 

ــــــــــــــــــــــــــــ . 1386. اسرارنامه. تصحیح محمدرضا شفیعی‌کدکنی. چ1. تهران: سخن.

ــــــــــــــــــــــــــــ . 1390. تذکرةالاولیاء. چ5. تهران: طلایه.

فراجی، فاطمه. 1393. «بررسی و مقایسه معرفت در منطق‌الطیر عطار نیشابوری و گلشن‌راز شبستری». پایان‎نامه دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز.

فروزانفر، بدیع‌الزمان. 1385. احادیث و قصص مثنوی. به کوشش حسین داودی. چ3. تهران: امیرکبیر.

کاشانی، عزالدین محمود‌بن علی. 1381. مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة. تصحیح جلال‌الدین همایی. چ6. تهران: هما.

کلاباذی، ابوبکر محمد. 1380/1960. التعرّف لمذهب اهل التصوّف. حَقَّقَهُ قَدِّممَ له الدکتور عبدالحلیم محمود و طه عبدالباقی سرور. قاهره..

گوهرین، سیّدصادق. 1368. شرح اصطلاحات تصوف. چ1. تهران: زوّار.

لاهیجی، محمد. 1374. مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن‌راز. مقدمه کیوان سمیعی. چاپ ششم. تهران: سعدی.

لویزن، لئونارد. 1385. فراسوی ایمان و کفر. ترجمة مجدالدین کیوانی. چ2. تهران: مرکز.

مجلسی، محمدباقر. 1983/ 1403. بحارالانوار. جلد 67. چ3. بیروت: دار أحیاء التراث العربی.

مسعودی‌فرد، جلیل. 1392. «موانع و مراحل سلوک در منطق‌الطیر عطار». پژوهش‌های ادبی و بلاغی. س1. ش4. صص 63-48.

موحد، صمد. 1365. مجموعه آثار شیخ محمود شبستری. تهران: طرح نو.

مولوی، جلال‌الدّین محمد. 1381. شرح جامع مثنوی معنوی کریم زمانی. چ10. تهران: اطلاعات.

هجویری غزنوی، ابوالحسن علی‌بن عثمان. 1376. کشف‌المحجوب. با مقدمة قاسم انصاری. تهران: طهوری. 

نوری،مجید. 1390. «تأثیرپذیری شیخ شبستر از کلام، تعابیر و اندیشه‌های شیخ نشابور». فصلنامة تخصصی زبان و ادبیات فارسی. ش10. صص127-145.