شباهت‌ها و مشترکات آفرینش مردم در اساطیر ایرانی و سامی

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 10، دوره 14، شماره 51، شهریور 1397، صفحه 301-335   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

ابراهیم واشقانی فراهانی^{* 1}؛ سمیرا ملکی²

¹استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور

²دانش‌آموختة کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور

چکیده

اسطوره از کهن‌ترین و مهم‌ترین ساخته‌های ذهن بشر است که بنا به اهمیت و تأثیر فوق‌العاده‌اش، از دایرۀ ساخته بودن فراتر رفته و خود مبدل به سازندۀ زندگانی بشر شده‌ است. اسطوره، روایتی نمادین از هستی است که به مسائل کلان و بنیادین از قبیل پیدایش جهان و اجزایش و سرانجامِ جهان می‌پردازد و به رغم نبود پشتوانۀ تاریخی و علمی، برای علاقه‌مندان حقیقتی قدسی، والا و قطعی است. یکی از مهم‌ترین روایت‌های اساطیری در همۀ اقوام و ملل، کیفیت پیدایش مردم است. این اسطوره در میان اغلب اقوام و ملل، با وجود تفاوت‌های فکری، فرهنگی و دینی‌شان، شباهت‌ها و اشتراکات بسیار دارد، از جمله آفرینش مردم در نظام اساطیری آریایی و به‌ویژه ایرانی، شباهت‌های بسیار با روایت آفرینش مردم در میان سامی‌نژادان دارد که برخی تجلّیات آن را در دو دین یهود و اسلام می‌توان مشاهده کرد. در این مقاله به روش تحلیلی ـ توصیفی و بر اساس روایت‌های موجود در منابع ایرانی و سامی به بررسی تطبیقی اسطورۀ آفرینش مردم در این دو نظام اساطیری ‌پرداخته‌ایم. این بررسی نشانگر شباهت‌هایی چشمگیر در آفرینش مردم در این دو نظام متفاوت است؛ به‌ویژه در گیاه‌واره انگاشتن انسان نخستین و از خاک دانستن منشأ او. این شباهت‌ها گاه ناشی از تأثیر و تأثّر طبیعی اساطیر است و گاه نیز از باورهای بنیادین و مشترک بشر که حاصل مشترکات تجارب زیستی انسان‌ها است، ناشی می‌شود.

کلیدواژه‌ها

اسطوره؛ آفرینش؛ مردم؛ اساطیر ایرانی؛ اساطیر سامی

مراجع

کتابنامه

ابن‌اَثیر، عِزّالدین ابوالحسن علی جَزری. 1349. اخبار ایران از الکامل ابن‌اثیر. ترجمۀ محمد ابراهیم باستانی پاریزی تهران: دانشگاه تهران.

ارداویراف‌نامه. 1372. به کوشش فیلیپ ژینیو. ترجمۀ ژاله آموزگار. چ1. تهران: معین.

اسماعیل‌پور، ابوالقاسم. 1377. اسطوره، بیان نمادین. تهران: سروش.

الیاده، میرچا. 1362.چشم‌اندازهای اسطوره. ترجمۀ جلال ستاری. تهران: توس.

ــــــــــ.. 1374. اسطوره، رؤیا، راز. ترجمۀ رؤیا منجم. تهران: فکر روز.

اوادینیک، ولادیمیر والتر. 1379. یونگ و سیاست. ترجمۀ علی‌رضا طیب. چاپ اول. تهران: نی.

باستید، روژه. 1370. دانش اساطیر. ترجمۀ جلال ستاری. تهران: انتشارات توس.

بلعمی. ابوعلی. 1353. تاریخ بلعمی. (تکمله و ترجمۀ تاریخ طبری). به ‌تصحیح محمد تقی بهار. به ‌کوشش محمد پروین گنابادی. تهران: زوّار.

بهار، مهرداد. 1352. پژوهشی در اساطیر ایران. چ1. تهران: آگه.

بیرونی، ابوریحان 1352. آثار الباقیه عن القرون الخالیه. ترجمۀ اکبر دانا سرشت. تهران: ابن‌سینا.

حمزۀ اصفهانی. 1346. تاریخ پیامبران و شاهان (سِنی ملوک‌الارض و الانبیا). ترجمۀ دکتر جعفر شعار. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

خُرده‌ اوستا. 1380. تفسیر و تألیف ابراهیم پورداوود. چ1. تهران: اساطیر .

رضایی، مهدی. 1383. «اساطیر پیدایش انسان». مجلة کتاب ماه هنر. ش76-75. صص73-58.

رضی، هاشم. 1341.تاریخ ادیان.جلد دوم (میتولوژی اساطیر و افسانه‌ها). تهران: کاوه.

روایت‌پهلوی. 1367. ترجمۀ مهشید میرفخرایی. تهران: موسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

فرّخی، باجلان. 1358. «آفرینش جهان‌ در اساطیر چین». کتاب جمعه. س1. ش4.

فردوسی، حکیم ابوالقاسم. 1389. شاهنامه. چ3. تهران: پیام عدالت.

فرنبغ دادگی. 1369. بندهش. گزارش مهرداد بهار. تهران: طوس.

فضلی‌نژاد، احمد. 1381. «نگاهی تطبیقی به اسطوره‌های آفرینش و قصۀ آدم». مجلۀ رشد آموزش تاریخ. ش9. صص46-59.

کتاب مقدس. 1995. به همّت ساروخاچکیان. انجمن بین‌المللی کتاب مقدس‌.

کریستن‌سن، آرتور. 1363. نمونه‌های نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانه‌ای ایرانیان ترجمۀ‌ احمد تفضیلی و ژاله آموزگار. ج1. تهران: نو.

کزّازی، میرجلال الدین. 1372. رؤیا، حماسه، اسطوره. چ1. تهران: مرکز.

گردیزی، ابوسعیدعبدالحی. 1347. زین‌الاخبار. به تصحیح عبدالحی حبیبی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

گری، جان. 1378. اساطیر خاور نزدیک، بین‌النهرین. ترجمۀ باجلان فرخی. تهران: اساطیر.

لویس معلوف. 1378.المنجد فی‌اللغة و الاعلام. چ35. قم: بلاغت.

محمودی بختیاری، علیقلی. 1368. زمینۀ فرهنگ و تمدن ایران (نگاهی به عصر اساطیر). چ4. تهران: پاژنگ.

مستوفی، حمدالله. 1362. تاریخ گزیده. به اهتمام عبدالحسین نوایی. چ1. تهران: امیرکبیر.

مسعودی، ابوالحسن علی‌بن حسین. 1344. مروج‌الذهب. ترجمة ابوالقاسم پاینده. دو جلد. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

ـــــــــــــــــــــــــــــــ. 1365. التنبیه و الاشراف. ترجمۀ ابوالقاسم پاینده. چ2. تهران: علمی‌و فرهنگی.

مک کال، هنریتا. 1373. اسطوره‌های بین‌النهرینی. ترجمۀ عباس مخبر. تهران: مرکز.

مینوی‌خرد. 1354. ترجمة احمد تفضلی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

نقوی، نقیب. 1379. افسانه جم، ز دفتر نبشته گه باستان. چ1. مشهد: آستان قدس رضوی.

واشقانی فراهانی، ابراهیم. 1378. «ریشه‌شناسی اسطوره و گونه‌های آن در باورهای ایرانی باستان». مجلة مطالعات ایرانی. ش14. صص 264-237.

ــــــــــــــــــــــــ . 1393. اسطورۀ پیدایش در ایران باستان. چ1. همدان: فراگیر هگمتانه.

وندیداد. 1376. به کوشش هاشم رضی. چ1. تهران: سوره.

ویو، ژ. 1375. فرهنگ اساطیر مصر. ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل‌پور. تهران: فکر روز.

هرودوت. 1341. تاریخ هرودوت (شش‌جلد). ترجمۀ هادی هدایتی. تهران: دانشگاه تهران.

هنری هوک، ساموئل. 1380. اساطیر خاورمیانه. ترجمۀ فرنگیس مزداپور. تهران: روشنگران و مطالعات زنان.

هینلز، جان. 1373. شناخت اساطیر ایران. ترجمۀ ژالۀ آموزگار و احمد تفضلی. چ3. تهران: آویشن.

یسنا. 1356. ترجمة ابراهیم پورداوود. تهران: دانشگاه تهران.

یشت‌ها. 1377. ترجمة ابراهیم پورداوود. چ1. تهران: اساطیر.

یونگ، کارل گوستاو. 1383. روان‌شناسی ضمیر ناخودآگاه. ترجمۀ محمدعلی امیری. چ3. تهران: علمی و فرهنگی.

____________. 1379. روح و زندگی. ترجمۀ لطیف صدقیانی. چ1. تهران: جامی.