تحلیل بینامتنیت مؤلفه عشق در عبهرالعاشقین و صفات‌العاشقین

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 1، دوره 14، شماره 52، آذر 1397، صفحه 13-43   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

ابراهیم ابراهیم‌تبار^{* 1}؛ جمشید نجفی²

¹استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد واحد بابل

²دانش‌آموخته کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد واحد بابل

چکیده

عبهرالعاشقین مجموعـه‌ای از آرا و اندیشه‌های روزبهان بقلی شیرازی دربارة عشق است. به دلیل اهمیّت فراوانی که این رسالة عرفانی در ادبیات فارسی دارد، بر آثار بعد از خود از جملة مثنوی صفات العاشقین اثر هلالی جغتایی تأثیر بسزایی گذاشته است. از آن جایی که این دو اثر از لحاظ موضوع و درون‌مایه اشتراکات زیادی با هم دارند، می‌توان برای درک بیشتر قابلیت‌های‌شان، آن‌ها را بر اساس نظریة بینامتنی ژنت که به سه گونة آشکارا ـ تعمّدی، پنهان ـ تعمدّی و ضمنی تقسیم شده است، مورد مطالعه قرار داد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که بسیاری از مضامین مربوط به عشق در عبهرالعاشقین و صفات‌العاشقین چون ازلی بودن، دوسویه بودن عشق، دشواری و موانع راه عشق و ... (از نوع ضمنی ژنتی) تکرار شده است. البته این رابطة بینامتنیت به گونه‌ای نیست که صفات‌العاشقین را به عنوان یک اثر تقلیدی صِرف و بدون خلاقیّت نشان دهد. این مقاله در صدد است تا مضامین مشابه و مشترک مؤلفة عشق را در این آثار با روش توصیفی ـ تحلیلی مورد بررسی قرار دهد.

کلیدواژه‌ها

بینامتنیت؛ عشق؛ روزبهان بقلی؛ صفات‌العاشقین؛ عبهرالعاشقین

مراجع

قرآن کریم.

آلن، گراهام. 1380. بینامتنیت. ترجمة پیام یزدان‌جو. تهران: مرکز.

احمدی، بابک. 1386. ساختار و تأویل متن. چ9. تهران: مرکز.

اسفندیار، محمودرضا و فاطمه سلیمانی. 1389. «مفهوم عشق از دیدگاه روزبهان». پژوهشنامه ادیان. س4. ش7. 46-32.

اسماعیل‌پور، ولی‌الله. 1390. «مفهوم عشق و مقایسة آن در دستگاه فکری احمد غزالی و عین‌القضات همدانی با تأکید بر سوانح‌العشاق، تمهیدات، نامه‌ها و لوایح». فصلنامة زبان و ادبیات فارسی. دانشکده زبان‌های خارجی سنندج. ش9. صص 45-25.

اسماعیلی، اصغر. 1394. «تأثیر اسرارنامه عطار بر گلشن راز شبستری بر اساس نظریه بینامتنیت». مجلة مطالعات عرفانی کاشان. ش21. صص34-5.

انوری، اوحدالدین. 1364. دیوان. به کوشش محمدتقی مدرس رضوی. ج1. چ3. تهران: علمی و فرهنگی.

ایرانمنش، مریم و دیگران. 1394. «زندگی وآثار بدرالدین هلالی». نشریة ادب و زبان دانشگاه شهید باهنر کرمان. س18. ش37. صص 47-30.

باختین، میخائیل. 1387. تخیل مکالمه‌ای. ترجمة رؤیا پورآذر. تهران: نی.

بقلی شیرازی، روزبهان. 1366. عبهرالعاشقین. به کوشش هانری کربن و محمد معین. تهران: منوچهری.

ـــــــــــــــــــ . 1388. عرائس‌البیان فی حقایق القرآن. ترجمۀ علی بابایی. تهران: مولی.

ـــــــــــــــــــ . 1383. شرح شطحیات. تصحیح هانری کربن. تهران: طهوری.

پازوکی، شهرام. 1378. «تصوف عاشقانه روزبهان بقلی». مجموعه مقالات عرفان ایران. 2ج. به کوشش مصطفی آزمایش. تهران: حقیقت.

تاکشیتا، ماساتاکا. 1378. «تداوم و تحول تصوف عاشقانه شیراز مقایسۀ عطف‌الالف با عبهرالعاشقین روزبهان بقلی شیرازی». نشریه معارف. دورة16. ش1. صص31-4.

حافظ، خواجه شمس‌الدین. 1389. دیوان. شرح کاظم برگ نیسی. تهران: فکر روز.

خلیلی‌ جهان‌تیغ، مریم. 1386. «خلاقیت بینامتنی در دیوان حافظ و ولای حیدر آبادی». مجلة زبان و ادبیات فارسی دانشگاه سیستان و بلوچستان. دوره5. ش9. صص14-5.

رضایی ‌دشت‌ارژنه، محمود. 1388. «نقد و تحلیل قصه‌ای از مرزبان‌نامه بر اساس رویکرد بینامتنیت». مجلة نقد ادبی. س1. ش4. صص51-31.

زرّین‌کوب، عبدالحسین. 1385. جست‌وجو در تصوفّ ایران. چ ۵. تهران: امیرکبیر.

زمانی، کریم. 1386. میناگر عشق. چ ۹. تهران: نی.

ستاری، جلال. 1366. حالات عشق مجنون. تهران: توس.

سجادی، سید جعفر. 1378.فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. تهران: طهوری.

شیمل، آنه ماری. 1384. ابعاد عرفانی اسلام. ترجمة عبدالرحیم گواهی. تهران: نشر فرهنگ اسلامی.

صباغی، علی. 1391. «بررسی تطبیقی محورهای سه‌گانه بینامتنیت ژنت و بخش‌هایی از نظریه بلاغت اسلامی». مجلة پژوهش‌های ادبی. س9. ش38. صص71-59.

عین‌القضات همدانی، عبدالله. 1373. تمهیدات. تصحیح عفیف عسیران. تهران: منوچهری.

غزالی، احمد. 1370. سوانح. به کوشش احمد مجاهد. تهران: نشردانشگاه تهران.

فولادی، علیرضا. 1383. زبان عرفان. چ۳. تهران: سخن.

مختاری، مسروره و دیگران. 1393. «رابطة بینامتنیت بین عبهرالعاشقین و سوانح‌العشاق». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد واحد تهران جنوب. س10. ش36. صص316-285.

مکاریک، ایرناریما. 1385. دانش‌نامة نظریه‌های ادبی معاصر. ترجمة مهران مهاجر و محمد نبوی. تهران: آگه.

مولوی، جلال‌الدین محمد. 1363. مثنوی معنوی. به تصحیح رینولدنیکلسن. تهران: امیرکبیر.

ـــــــــــــــــــــــ . 1365. کلیات شمس. تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. ج3. تهران: امیرکبیر.

نامورمطلق، بهمن. 1386. «ترامتنیت مطالعه روابط یک متن با دیگر متن‌ها». مجلة پژوهشگاه علوم انسانی. ش56. صص98-83.

هلالی جغتایی، بدرالدین. 1337. دیوان. به تصحیح و مقدمه سعید نفیسی. تهران: سنایی.