مصادیق ریاضت حقیقی (مشروع) در جهان‌بینی عطار نیشابوری

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 5، دوره 14، شماره 52، آذر 1397، صفحه 119-151   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

هادی دینی^{* 1}؛ میر جلیل اکرمی²

¹دانش‌آموخته کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تبریز

²استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تبریز

چکیده

ریاضت شرعی، اهتمام ورزیدن بیشتر به ورع، پرهیزکاری و رسیدن به عبودیّت واقعی است. ریاضت در عرفان اسلامی هرگز از چهارچوب شریعت خارج نمی‌شود. بررسی ریاضت از دیدگاه عطار به عنوان یکی از سه قلّۀ بلند ادبیات عرفانی، برای مشخص کردن چهارچوب و حدود ریاضت شرعی در عرفان، حائز اهمیت است. هدف پژوهش این است که به روش تحلیلی، نمایه‌های ریاضت حقیقی و مشروع را در مثنوی‌های عطار نیشابوری بیان کند. عطار در مثنوی‌های خود به چله‌نشینی، شب زنده‌داری، سکوت، چالاکی، صبر و اسیر کردن شهوت به عنوان جلوه‌های مهم ریاضت تأکید می‌کند و آن‌ها را بهترین راه برای پیوستن به حقّ می‌داند. یادکرد بسیار از طرق مختلف ریاضت در مثنوی‌های عطار، نتیجۀ مستقیم پریشانی اوضاع سیاسی و اجتماعی روزگار وی است. بسامد ریاضت‌های جسمانی در مثنوی‌های عطار بیشتر است؛ زیرا این نوع ریاضت‌ها مقدمه و ابزاری برای تزکیۀ نفس به شمار می‌رود. ریاضت حقیقی یا جهاد اکبر از نظر او غلبه بر خواسته‌های نفس امّاره است. به عقیدۀ شیخ، آن زمان که سالک به کمک ریاضت، وجود خود را شکست، نور ذات احدیّت تمامی ‌اجزای وجودش را فرا می‌گیرد و قوت‌‌‌های نفسانی وی در نور حقّ، مستهلک و ناچیز می‌گردد‌‌‌‌.

کلیدواژه‌ها

عطار نیشابوری؛ ریاضت مشروع؛ ادبیات عرفانی؛ مثنوی؛ عرفان اسلامی

مراجع

قرآن کریم.

انوری، حسن. 1381. فرهنگ بزرگ سخن. ج4. تهران: سخن.

تجلیل، جلیل و شهرام احمدی. 1382. «مفاهیم اخلاقی در چهار منظومه عطار (اسرارنامه، الهی‌نامه، منطق‌الطیر و مصیبت‌نامه)». مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، دوره 53. ش 167-166. صص 30-11.

خواجه عبدالله انصاری. 1417 ق. منازل السائرین. تحقیق علی شیروانی. تهران: دارالعلم.

رمضانی خراسانی، حسن. 1388. ریاضت در عرف عرفان. به کوشش طاهره جوادی. قم: آیت اشراق.

رودگر، محمدجواد. 1391. «ریاضت مشروع (آثار معنوی – معرفتی آن)». فصلنامۀ مطالعات معنوی. ش 4 و 5. صص 124-93.

ریتر، هلموت‌‌‌‌. 1377. دریای جان‌‌‌‌: سیری در آراء و احوال شیخ فریدالدین عطار نیشابوری. جلد ۱ و۲. ترجمۀ عباس زریاب خوئی و مهرآفاق بایبوردی. تهران: الهدی‌‌‌‌.

زرّین‌کوب، عبدالحسین. 1386. با کاروان حله‌‌‌‌. تهران: علمی‌‌‌‌.

ــــــــــــــــــــــ . 1389. ارزش میراث صوفیه. تهران: امیرکبیر‌‌‌‌.

سجادی، سیّدجعفر. 1383. فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. چ۷. تهران: طهوری.

سلطانی، منظر و فاطمه شریفی. 1394. «بررسی و تبیین اندیشه‌های عرفانی عطار نیشابوری»، فصلنامۀ علمی پژوهشی عرفانیات در ادب فارسی، دوره 6. ش۲۳. صص 67-41.

شفیعی کدکنی، محمدرضا‌‌‌‌. 1378. زبور پارسی‌‌‌‌: نگاهی به زندگی و غزل‌‌‌‌های عطار. تهران: آگاه‌‌‌‌.

عطار نیشابوری، فریدالدین محمد. 1386ب. اسرارنامه. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی‌کدکنی. چ۱. تهران: سخن‌‌‌‌.

ــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1387. الهی‌نامه. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی‌کدکنی. چ۱. تهران: سخن‌‌‌‌.

ــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1386الف. مصیبت‌نامه. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی‌کدکنی. چ۱. تهران: سخن‌‌‌‌.

ــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1383. منطق‌الطیر. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی‌کدکنی. چ۱. تهران: سخن‌‌‌‌.     

عزالدین کاشانی، محمود‌بن علی‌‌‌‌. 1376. مصباح الهدایة و مفتاح الکفایه. تصحیح جلال‌الدین همایی. تهران: هما‌‌‌‌.

غزالی، محمد‌بن محمد‌‌‌‌. 1382. کیمیای سعادت. به کوشش حسین خدیوجم. تهران: علمی ‌و فرهنگی‌‌‌‌.

فروزانفر، محمدحسن‌‌‌‌. 1353. شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین محمد عطار نیشابوری. چ ۲. تهران: دهخدا‌‌‌‌.

معلوف، لویس‌‌‌‌. 1973. المنجد فی اللغة و الأعلام. بیروت لبنان: دارالمشرق‌‌‌‌.

مطهری خواه، ذبیح‌اله. 1392. «ریاضت و تأثیر آن بر تربیت نفسانی سالک». فصلنامۀ علمی پژوهشی عرفانیات در ادب فارسی. دورۀ 5. ش۱۷. صص 161-142.

موسوی خمینی، روح‌الله. 1406 ق. تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس. قم: پاسدار اسلام.

ناصری، محمود و علی احمد‌پور. 1395. «ریاضت در قرآن و روایات». مجلۀ حکمت عرفانی. س4. ش۱۰. صص 40-21.

نجم رازی، عبدالله‌بن محمد‌‌‌‌. 1352. مرصادالعباد. تصحیح محمدامین ریاحی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب‌‌‌‌.

نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد. 1361. اوصاف الاشراف. به کوشش نجیب مایل هروی. تهران: هدی‌‌‌‌.

هجویری، علی بن عثمان‌‌‌‌. 1371. کشف المحجوب. تصحیح والنتین ژوکوفسکی و مقدمة قاسم انصاری. تهران: طهوری‌‌‌‌.

یثربی، یحیی. 1374. فلسفۀ عرفان. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.