قابلیت دستورالعمل طبقه‌بندی شایستگی مرتع برای چرای گوسفند (مطالعه موردی: مراتع کوهستانی امام‌کندی ارومیه)

سنجش‌ازدور و سامانه اطلاعات جغرافیایی در منابع طبیعی

مقاله 3، دوره 9، شماره 3 - شماره پیاپی 32، آبان 1397، صفحه 33-52   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

جواد معتمدی^{* 1}؛ حسین ارزانی²؛ اسماعیل شیدای کرکج³

¹دانشیار پژوهشی، بخش تحقیقات مرتع، مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور، سازمان تحقیقات آموزش و ترویج کشاورزی، تهران

²استاد گروه احیا مناطق خشک و کوهستانی، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه تهران

³استادیار گروه مرتع و آبخیزداری، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه ارومیه

چکیده

تعیین شایستگی مرتع با استفاده از شرایط محدود­کننده روش فائو، به ­لحاظ تعدد عوامل و اینکه در برخی از موارد نیاز به عملیات آزمایشگاهی و تهیه نقشه دارد، زمان­بر بوده و امکان قابلیت کاربرد آن توسط تمامی کارشناسان، وجود ندارد. از اینرو دستورالعمل طبقه­ بندی شایستگی مرتع برای چرای انواع دام در مناطق مختلف آب و هوایی، از طرف دفتر فنی مرتع پیشنهاد شد. بر اساس دستورالعمل پیشنهادی، شایستگی مرتع برای چرای انواع دام، از تلفیق سه معیار پوشش گیاهی (20 امتیاز)، آب (15 امتیاز) و فرسایش خاک (15 امتیاز) حاصل می­شود. جهت ارزیابی قابلیت دستورالعمل ذکر شده در منطقه نیمه ­خشک، پژوهش حاضر در فصل رویش سال 1396 در مراتع کوهستانی امام­ کندی ارومیه انجام و نتایج حاصل از تعیین شایستگی تیپ ­های گیاهی بر مبنای دستورالعمل پیشنهادی با نتایج حاصل از روش شرایط محدود­­کننده فائو، توسط آزمون غیرپارامتری ویلکاکسون، مورد مقایسه قرار گرفت. نتایج نشان داد که در روش شرایط محدود­کننده فائو، در 83 درصد موارد، معیار تولید علوفه، در 46 درصد، معیار حساسیت خاک به فرسایش، در 11 درصد، معیار منابع آب، به ­عنوان معیارهای کاهش دهنده شایستگی تیپ ­های گیاهی می­باشند. ولی در دستورالعمل پیشنهادی، تنها حساسیت خاک به فرسایش، سبب کاهش امتیاز شاخص ­ها و در نتیجه، طبقات شایستگی شده است. نتایج نشان داد که تفاوت معنی ­داری بین دو روش از نظر طبقات شایستگی نهایی وجود ندارد (P≤0.05)، و بیش از 85 درصد از مراتع منطقه، در دو روش به ­صورت یکسان طبقه ­بندی شدند. بنابراین دستورالعمل پیشنهادی، قادر به شناسایی و تفکیک مناطق مستعد و غیرمستعد از نظر چرای گوسفند می ­باشد و کارایی آن در مقایسه با روش شرایط محدود­کننده فائو، با توجه به صرفه­ جویی در هزینه و سادگی، قابل توجه است. این دستورالعمل، کارشناسان را قادر خواهد ساخت که در هنگام تهیه طرح ­های مرتعداری چند منظوره (تلفیقی)، با روشی ساده و کاربردی در عرصه، به تناسب استفاده از مراتع جهت چرای دام پی­ ببرند.

کلیدواژه‌ها

مدیریت مراتع؛ استفاده چندمنظوره؛ تناسب مرتع؛ چرای دام؛ امام کندی- ارومیه

مراجع

آریاپور، ع.، م. حدیدی، ف. امیری و ع. ح. بیرانوند. 1394. تعیین مدل شایستگی تولید علوفه در مراتع سراب سفید بروجرد با استفاده از سیستم سامانه اطلاعات جغرافیایی. سنجش‌ازدور و سامانه اطلاعات جغرافیایی در منابع طبیعی، 6(1): 47-60.    

ارزانی، ح. 1376. دستورالعمل طرح ملی ارزیابی مراتع مناطق مختلف آب و هوایی. انتشارات موسسه تحقیقات جنگل­ها و مراتع کشور، 65 صفحه.

ارزانی، ح.، ح. احمدی، م. جعفری، ح. آذرنیوند، ع. سلاجقه و ع. طویلی. 1385. دستورالعمل تعیین معیارها و شاخص­های ارزیابی شایستگی مرتع. معاونت مناطق خشک و نیمه­خشک سازمان جنگل­ها، مراتع و آبخیزداری کشور، 40 صفحه.

ارزانی، ح.، م. جنگجو، ح. شمس، س. محتشم­نیا، م. آقا محسنی فشمی، ح. احمدی، م. جعفری، ع. ا. درویش‌صفت و ا. شهریاری. 1385. مدل طبقه­بندی شایستگی مرتع برای چرای گوسفند در مناطق البرز مرکزی، اردستان و زاگرس ایران. علوم و فنون کشاورزی و منابع طبیعی، 1(1): 273-289.

ارزانی، ح. 1386. طبقه­بندی شایستگی مراتع کشور با به‌کارگیری تلفیقی GIS و RS . شورای پژوهش­های علمی کشور، 74 صفحه.

ارزانی، ح.، ا. صبری، ج. معتمدی و ا. جوادی. 1394. نقشه نیاز روزانه دام چرا کننده از مراتع استان آذربایجان غربی. تحقیقات مرتع و بیابان، 21 و 22 (1): 158-167.

امیری، ف. 1386. مدل استفاده چندمنظوره از مرتع با استفاده از GIS (مطالعه موردی حوزه آبخیز قره‌آقاچ سمیرم). رساله دکتری علوم مرتع، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات تهران. 580 صفحه.

امیری، ف. و ح. ارزانی. 1392. مدل شایستگی استفاده مشترک گوسفند و بز از مراتع. تحقیقات مرتع و بیابان، 20(1): 50-71.

سنایی، ا.، ح. ارزانی، ع. طویلی و م. فرح­پور. 1394. ارزیابی تعیین شایستگی مرتع برای چرای گوسفند بر اساس دستورالعمل (MSSG) (مطالعه موردی: طالقان میانی). تحقیقات مرتع و بیابان، 22(2): 275-288.

سور، ا.، ح. ارزانی، ع. طویلی و م. فرح­پور. 1392. ارزیابی قابلیت دستورالعمل طبقه­بندی شایستگی مرتع برای زنبورداری (مطالعه موردی: مراتع طالقان میانی). مجله مرتع، 7(2): 110-123.

علیزاده، ا.، ح. ارزانی، ح. آذرنیوند، ع. ر. مهاجری و ح. کابلی. 1390. ارائه مدل طبقه‌بندی شایستگی مرتع برای چرای بز با استفاده از GIS (حوزه قره‌آقاچ- سمیرم). تحقیقات مرتع و بیابان، 18(3): 371-383.

فدایی، ش.، ح. ارزانی، ح. آذرنیوند، غ. ع. نهضتی، ح. کابلی و ف. امیری. 1393. مدل شایستگی مرتع از جنبه زنبورداری با استفاده از GIS (مطالعه موردی: مراتع طالقان). سنجش‌ازدور و سامانه اطلاعات جغرافیایی در منابع طبیعی، 5(3): 29-44.   

فیاض، م. و ح. یگانه بدرآبادی. 1394. ارزش رجحانی گیاهان مرتعی ایران، جلد اول: مراتع مناطق نیمه­استپی و کوهستان­های مرتفع ایران. انتشارات موسسه تحقیقات جنگل­ها و مراتع کشور، شماره انتشارِ 456. 344 صفحه.

قاسمی آریان، آ.، ح. ارزانی و ا. فیله­کش. 1392. تعیین شایستگی منابع آب شرب دام برای چرای گوسفند با استفاده از GIS (مطالعه موردی: مراتع جنوب غربی سبزوار). تحقیقات مرتع و بیابان، 20(4): 634-643.

گویلی، ا.، ف. قصریانی، ح. ارزانی، م.ر. وهابی و ف. امیری. 1389. تعیین مدل شایستگی  منابع آب در مراتع نیمه‌استپی فریدون‌شهر با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی. سنجش‌ازدور و سامانه اطلاعات جغرافیایی در منابع طبیعی، 1(1): 89-99.

معتمدی، ج. 1390. ارائه مدل برآورد ظرفیت چرای کوتاه‌مدت و بلندمدت برای تعادل دام و مرتع. رساله دکتری مرتع­داری، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه تهران. 250 صفحه.

معتمدی، ج. و س. توپچی­زادگان. 1393. ارزیابی قابلیت دستورالعمل طبقه­بندی شایستگی مرتع برای چرای گوسفند در مراتع کوهستانی هندوان آذربایجان غربی. مرتع، 8(2): 164-178.

مقدم، م. ر. 1377. مرتع و مرتع‌داری، چاپ هفتم، انتشارات دانشگاه تهران، 470 صفحه.

یاری، ر.، غ. ع. حشمتی و ح. رفیعی. 1395. ارزیابی پتانسیل زنبورداری و تعیین جذابیت گیاهان مرتعی مورداستفاده زنبورعسل با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی در مراتع ییلاقی چهارباغ استان گلستان. سنجش‌ازدور و سامانه اطلاعات جغرافیایی در منابع طبیعی، 7(3): 1-17.    

Abebe A, Legesse D, Peden D. 2006. GIS Applications in suitability modeling for livestock production in Tana Sub Basin-Blue Nile River Basin, Ethiopia. Unpublished MSc Thesis, Addis Ababa University, Addis Ababa, Ethiopia, 70 pp.

Amiri F. 2009. A model for classification of range suitability for sheep grazing in semi-arid regions of Iran. Livestock Research for Rural Development, 21(5): 241-266.

Ariapour A, Hadidi M, Karami K, Amiri F. 2013. Water resources suitability model by using GIS (case study: Borujerd Rangeland, Sarab Sefid). Journal of Rangeland Science, 3(2): 177-188.

Ebrahimi A, Milotić T, Hoffmann M. 2010. A herbivore specific grazing capacity model accounting for spatio-temporal environmental variation: A tool for a more sustainable nature conservation and rangeland management. Ecological Modelling, 221(6): 900-910.

Fajji N, Palamuleni L, Mlambo V. 2018. A GIS scheme for forage assessment and determination of rangeland carrying capacity. Journal of Remote Sensing & GIS, 7(233): 1-11.

FAO. 1991. Guidelines: land evaluation for extensive grazing. Food & Agriculture Org. Soil Bull., No. 58, Rome, Italy. 158 pp.

Rostami E, Mehrabe H, Farahpour M. 2014. Determining rangeland suitability for sheep grazing using GIS (Case study: Sadegh Abad watershed, Kermanshah province, Iran). Journal of Rangeland Science, 4(4): 319-329.

Sour A, Arzani H, Feizizadeh B, Tavili A, Alizadeh E. 2013. GIS multi-criteria evolution for determination of rangelands suitability for goat grazing in the middle Taleghan rangelands. International Journal of Agronomy and Plant Production, 4(7): 1499-1510.