بررسی بیهوش کنندگی غلظت‌های مختلف یوجینول در ماهیان انگشت قد و بالغ کلمه خزری(Rutilus caspicus)

مجله پلاسما و نشانگرهای زیستی

مقاله 4، دوره 11، شماره 4 - شماره پیاپی 43، آبان 1397، صفحه 37-48   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

محمد مازندرانی^* ؛ ایمان مارزی؛ علی اکبر هدایتی؛ محمد رضا ایمانپور؛ ولی اله جعفری

گروه تکثیر و پرورش آبزیان، دانشکده شیلات و محیط زیست، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، ایران

چکیده

زمینه و هدف: با توجه به عوارض جانبی داروهای شیمیایی، در سال­های اخیر استفاده از داروهای گیاهی و ترکیبات آن ها در ماهیان بسیار مورد توجه قرار گرفته است. در بررسی حاضر وضعیت بیهوش کنندگی یوجینول در ماهیان جوان و مولد کلمه خزری (Rutilus caspicus) مورد مطالعه قرار گرفته است
روش کار: به این منظور تعداد 120 عدد ماهی کلمه جوان با میانگین وزنی 1/3± 4/10 گرم و تعداد 90 عدد ماهی کلمه مولد با میانگین وزنی 4/4± 5/60 گرم تهیه گردید. وضعیت بیهوشی و ریکاوری برای هر کدام از گروه­های ماهیان کلمه انگشت‌قد و ماهیان مولد در غلظت­های مختلف 10، 20، 40، 80 و 100 میلی­گرم/لیتر(ppm) بررسی شد. برای بررسی اثرات جانبی دارو، بافت­شناسی کلیه و آبشش در ماهیانی که با 100 میلی­گرم/لیتر یوجینول بیهوش شدند صورت گرفت.
یافته­ها: بر اساس نتایج یوجینول در غلظت­های 40 تا 100 میلی­گرم/ لیتر قادر به بیهوشی ماهیان مولد در کمتر از 3 دقیقه می­باشد، در حالی که ماهیان انگشت قد در رنج 10 تا 100 میلی­گرم/ لیتر یوجینول در کمتر از 3 دقیقه بیهوش می­شوند. در تمامی غلظت­های مورد مطالعه زمان بازگشت از بیهوشی در ماهیان انگشت قد و مولد کمتر از 5 دقیقه ثبت گردید. در بافت شناسی آبشش ماهیان انگشت قدی که با 100 میلی­گرم در لیتر یوجینول بیهوش شدند جداشدگی اپی تلیوم لاملاهای ثانویه تنها عارضه یافت شده بوده است، هم­ چنین هیچ عارضه بافتی نیز در کلیه ماهیان مورد بررسی مشاهده نگردید.
نتیجه گیری: بر اساس بررسی حاضر یوجینول می­تواند به عنوان یک داروی بیهوشی ایمن در غلظت­های 40 تا 100 ppm در ماهی کلمه خزری به کار گرفته شود.

کلیدواژه‌ها

یوجینول؛ بیهوشی؛ بافت‌شناسی کلیه و آبشش؛ Rutilus caspicus

اصل مقاله

مقدمه

 

استفاده از داروهای بیهوش کننده در آبزی پروری در بسیاری موارد اجتناب ناپذیر است به عنوان مثال در شرایطی هم چون معاینات دوره­ای، بیومتری­ها، حمل و نقل ماهیان بزرگ، خون­گیری، تکثیر مصنوعی و جراحی­ها بدون کمک گرفتن از داروهای آرام بخش با مشکلات فراوانی روبرو خواهیم شد(25، 11). در تمامی این موارد هدف از به کارگیری این ترکیبات کاهش آسیب و استرس به ماهیان و نیز سهولت کار می باشد. امروزه از داروهای متعددی برای بیهوشی ماهیان استفاده می­شود که در این راستا می توان به داروهایی هم چون متومیدات(Metomiadate)، فنوکسی اتانول، AQUI-S (ماده سنتتیک ایزو یوجینول)، بنزوکایین(Benzocaine)، تری­کایین متان سولفانات(MS222)، و عصاره میخک اشاره نمود(12، 10). در این راستا غلظت داروهای بیهوش کننده و مرحله بیهوشی برای ترکیبات دارویی مختلف بسیار متفاوت است در عین حال حساسیت ماهیان نسبت به مواد بیهوش کننده نیز بسته به گونه ماهی و حتی نیز سایز ماهی متفاوت گزارش شده است(22). به همین دلیل دانستن وضعیت بیهوش کنندگی داروها برای هر گونه ماهی در اوزان مختلف و نیز اطلاع از عوارض جانبی احتمالی هر دارو برای ماهیان مورد استفاده بسیار ضروری و مفید است.

یوجینول نیز یکی از ترکیبات بیهوش کننده رایج در آبزیان بوده که در ماهیان مختلف مورد بررسی قرار گرفته است این ماده عمده­ترین ترکیب تشکیل دهنده اسانس میخک به حساب می­آید، به عبارت دیگر اسانس میخک عمدتاً از ساقه، برگ و گل گیاه میخک( Eugenia aromatica) تهیه می­شود که یوجینول به عنوان ماده موثره آن شناخته شده و 90 تا 95 درصد ترکیب آن­را تشکیل می­دهد(13، 5). از آن جایی که ترکیب مذکور از منبع گیاهی استخراج شده است و در عین حال برای مصرف کنندگان انسانی منع مصرف ندارد، در بررسی­های متعدد به عنوان یک بیهوش کننده قابل قبول برای ماهیان مختلف پیشنهاد شده است که در این راستا می توان به بررسی بیهوش کنندگی این ماده در کپور معمولی( Cyprinus carpio(9)، ماهی سیامی جنگجو(Betta splendens)(19)، ماهی پستBarbus grypus(17)، لاروهای میگوی سفید هندی(Fenneropenaeus indicus)(3) و مارماهی اروپایی(Anguilla Anguilla)(4) اشاره نمود. با توجه به بررسی­های یاد شده دوز بیهوش کنندگی یوجینول برای ماهیان مختلف متفاوت گزارش شده است لذا نمی­توان بدون بررسی غلظت مشخصی را برای ماهیانی که اثر بیهوش کنندگی این ماده در آن ها بررسی نشده است پیشنهاد نمود.

بررسی­های بافتی یکی از راه­های بسیار مناسب برای شناسایی اثرات جانبی داروها است، زیرا مسمومیت دارویی تا زمانی که یک دارو در بدن با آستانه سمی نرسد فاقد علایم بالینی است و تشخیص آسیب­های احتمالی تنها از طریق بررسی­های پاراکلینیکی امکان­پذیر بوده و در این راستا، بررسی آسیب­های بافتی یکی از بهترین روش­های تشخیصی محسوب می­شود(8). در رابطه با بررسی آسیب­های بافتی ناشی از به­کار گیری داروهای بی­هوشی در آبزیان مطالعات محدودی صورت گرفته است که عمدتاً با بافت شناسی کلیه، آبشش پرداخته­اند و در مجموع عمده عوارض بافتی برای داروهای قابل قبول در بیهوشی آبزیان ادم مختصر لاملاهای ثانویه در آبشش بوده است(24، 23، 18، 5).

ماهی کلمه خزری(Rutilus caspicus) از جمله ماهیان با ارزش دریای خزر است که متاسفانه در سال­های اخیر به طور چشمگیری جمعیت این گونه با ارزش در دریای خزر کاهش یافته است، لذا در راستای بازسازی ذخایر این ماهیان با ارزش همه ساله سازمان شیلات کشور اقدام به تکثیر مصنوعی این ماهی و پرورش بچه ماهیان تا مرحله انگشت قد و نهایتاً رها سازی به دریا می­نماید(2). در این راستا نگهداری آماده سازی و انجام عملیات تکثیر مصنوعی برای مولدین این ماهی با استرس بالایی همراه است، از طرف دیگر حمل و نقل و رهاسازی بچه ماهیان در دریا نیز همواره منجر به استرس بسیار بالا می­شود که می­تواند بر بازدهی و کارایی عملیات بازسازی تاثیر گذار باشد، یکی از راه های کاهش این استرس استفاده از داروهای آرام­بخش و بیهوش کننده­ها است(12، 3). با توجه به این امر که هیچ اطلاعاتی در رابطه با وضعیت بیهوش کنندگی یوجینول در ماهی کلمه خزری در دست نبوده در بررسی حاضر حساسیت و وضعیت بیهوشی این ماهیان در دو گروه وزنی ماهیان انگشت قد و ماهیان بالغ در غلظت­های مختلف یوجینول مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است. در عین حال به منظور بررسی عوارض جانبی یوجینول در کلمه خزری بافت­های کلیه و آبشش در این ماهیان مورد بررسی­های بافت­شناسی قرار گرفت.

مواد و روش ها

تهیه ماهی و آداپتاسیون

به منظور انجام بررسی حاضر تعداد 120 قطعه ماهی کلمه خزری(Rutilus caspicus) انگشت قد با میانگین وزنی1/3± 4/10 گرم و هم چنین 90 قطعه ماهی مولد با میانگین وزن4/4± 5/60 گرم از مرکز تکثیر و پرورش ماهیان استخوانی سیجوال(استان گلستان) تهیه، آماده و مورد آزمایش قرار گرفتند. ماهیان توسط پلاستیک حمل ماهی به آزمایشگاه منتقل شده، پس از هم‌دما سازی به دو تانک فایبرگلاس با حجم آب 400 لیتر  و با ابعاد 1×1 متر مربع و ارتفاع آبگیری 40 سانتی‌متر منتقل گردیدند. ماهیان به مدت 3 هفته جهت آداپتاسیون در محیط و نیرو پرورش و در طی این مدت به میزان 3% وزن بدن با غذای تجاری به صورت روزانه غذادهی شدند. هوادهی به صورت شبانه و روزی بوده و دمای آب در طی مدت نگهداری 1±20 درجه سانتی گراد ثبت گردید. در طی دوره 70% آب هر ونیرو به صورت روزانه تعویض شد. 

آماده سازی ماده بیهوش‌کننده یوجینول و طرح آزمایش

در این مطالعه یوجینول ماده موثره(عمده ترکیب) اسانس میخک با ماده غلظت 99% از شرکت سیگما(Sigma_ Alderich Co.) تهیه گردید.

پس از اندازه‌گیری پارامترهای فیزیکوشیمیایی آب از جمله دما در یک بررسی پیش_ تست تعدادی از ماهیان در غلظت های مختلف قرار داده شده تا وضعیت بیهوش کنندگی این ترکیب دارویی در ماهیان مورد مطالعه به دست بیاید سپس با توجه به این یافته، به منظور بررسی دقیق وضعیت بیهوش‌کنندگی این ماده برای هر کدام از گروه­های ماهیان کلمه انگشت‌قد و ماهیان مولد پنج گروه تیمار با غلظت­های 10، 20، 40، 80 و 100 میلی­گرم درلیتر(ppm) در نظر گرفته شده و وضعیت بیهوشی و ریکاوری آن‌ها مورد بررسی قرار گرفت(23، 18). غلظت یوجینول پس از محاسبه دقیق در 1 سی­سی الکل اتانل 96% حل شده و مورد استفاده قرار گرفت(18)، به همین دلیل برای هر کدام از گروه­ها مولد و انگشت قد یک گروه شاهد حاوی حلال نیز در نظر گرفته شد تا اثرات حلال نیز در این بررسی مد نظر گرفته شده باشد. ظرف­های بیهوشی برای هر کدام از تیمارها حاوی 10 لیتر آب بوده و ماهیان هر تیمار به صورت جداگانه به منظور ثبت مراحل مختلف بیهوشی در این تشت‌ها قرار داده و مورد بررسی قرار گرفتند. به منظور بررسی وضعیت ریکاروی، ماهیان پس از بیهوشی، ماهیان به یک و نیرو جداگانه حاوی 250 لیتر آب(با هوادهی) منتقل شده و مراحل مختلف و واکنش‌های رفتاری آن‌ها ثبت گردید، به این منظور، برای تعیین مراحل مختلف بیهوشی و ریکاوری بر اساس روش Altun و همکاران(2006) استفاده گردیده و 5 مرحله برای هر کدام تعیین شد(4). به منظور ثبت دقیق مراحل بیهوشی و ریکاوری مراحل یاد شده توسط دوربین ثبت شده و به دقت مورد مطالعه قرار گرفتند. در این بررسی برای ماهیان انگشت قد برای هر تیمار 20 ماهی مورد بررسی قرار گرفتند و هم چنین برای ماهیان مولد نیز برای هر تیمار 15 ماهی بررسی شد.

بررسی‌های بافت شناسی

به منظور بررسی آسیب شناسی بافتی احتمالی به دلیل محدودیت­های مالی، بررسی فقط در ماهیان جوانی که با بالاترین غلظت بی­هوش شدند(100 میلی­گرم/لیتر) صورت گرفت. در این راستا نمونه‌برداری‌ها از بافت‌های کلیه وآبشش بلافاصله پس از بی­هوشی صورت گرفت(از هر تکرار 2 نمونه ماهی و در مجموع از 6 ماهی نمونه‌برداری انجام شد). نمونه‌برداری از آبشش از دومین کمان آبششی، نمونه­های کلیوی از کلیه میانی صورت گرفت. نمونه‌ها بلافاصله در فرمالین 10% فیکس شده و پس از 12 ساعت فیکساتیو نمونه‌ها تعویض شده و به آزمایشگاه ارسال گردید. در آزمایشگاه آماده سازی بافت‌های نمونه برداری شده با کمک دستگاه پروسسور بافتی صورت گرفته و بر اساس روش­های متداول بافت­شناسی مقاطع 5 میکرونی از نمونه­های بافتی تهیه گردیده و به روش هماتوکسیلین _ ائوزین رنگ آمیزی شد(20). بررسی­ آسیب­های بافتی مقاطع با میکرسکوپ نوری (Nikon) در بزرگنمایی 100 تا 400 برابر صورت گرفت.

بررسی­های آماری

در پایان نتایج بررسی حاضر در نرم افزار Execel دسته بندی شده و نتایج به صورت میانگین ± انحراف استاندارد بیان گردید. جهت مقایسه میانگین‌ها از نرم افزار SPSS18 و آزمون آنالیز واریانس یک طرفه Anova   و تست دانکن در سطح سطح اطمینان 95 درصد(05/0> P) استفاده گردید.

نتایج

نتایج مراحل مختلف بیهوشی و ریکاوری ماهیان جوان و مولد کلمه خزری در جداول 1 تا 4 قابل مشاهده است. بر اساس این نتایج تمامی غلظت های 10 تا 100 میلی­گرم/لیتر قادر القای بیهوشی در ماهیان جوان کلمه خزری هستند بر اساس همین نتایج غلظت­های 40 تا 80 میلی­گرم/لیتر قادر به ایجاد بی­هوشی در ماهیان جوان کلمه خزری در زمان کمتر از 3 دقیقه بوده و این در حالی است که مدت زمان القای بیهوشی در غلظت­های 80 و 100 میلی­گرم/لیتر حدود یک دقیقه برای این ماهیان ارزیابی گردید، تمامی مراحل مختلف بیهوشی با افزایش غلظت دارو­ به­طور معنی­داری کاهش یافت(جدول 1). مدت زمان بازگشت از بی­هوشی برای تمامی غلظت­های مورد مطالعه در ماهیان جوان کلمه خزری کمتر از 5 دقیقه ثبت گردید که بر اساس بررسی-های آماری با افزایش غلظت دارو مدت زمان بازگشت از بیهوشی به­طور معنی­داری افزایش داشت(جدول 2). در بررسی ماهیان مولد غلظت 10 میلی­گرم/لیتر قادر به القای کامل بیهوشی در طی 10 دقیقه  نگردید، در این بررسی ماهیان مولدی که با غلظت 20 میلی­گرم/لیتر دارو مورد مواجهه قرار گرفتند پس از حدود 4 دقیقه به مرحله 5 بیهوشی وارد شدند و این درحالی است که ماهیانی که در غظلت­های 40 و 80 میلی­گرم/لیتر یوجینول قرار گرفتند در حدود 3 دقیقه و ماهیانی که در معرض غلظت 100 میلی­گرم/لیتر بودند در کمتر از 2 دقیقه به مرحله 5 بیهوشی(بیهوشی کامل) رسیدند(جدول 3). در این بررسی در زمان رسیدن به مراحل 2 تا 4 بیهوشی برای غلظت­های 40 تا 100 میلی­گرم/لیتر اختلاف معنی­دار ثبت نگردید اما این اختلاف زمانی در برای رسیدن به بیهوشی کامل معنی­دار بود( 05/0˂ P). در بررسی زمان بازگشت از بیهوشی در ماهیان مولد اختلاف معنی­داری برای غلظت­های 20، 40 و 80 میلی­گرم/لیتر  ثبت نگردید(05/0˃ P)، اما این مدت برای ماهیانی که با غلظت 100 میلی­گرم/لیتر بیهوش شده بودند به­طور معنی­داری بیشتر از سایر غلظت­ها بود(جدول 4). هم­چنین بر اساس بررسی­های آماری در برای تمامی غلظت­های 20 مورد  تا 100 میلی­گرم/لیتر زمان رسیدن به بیهوشی کامل برای ماهیان جوان به­طور معنی­داری در مقایسه با ماهیان مولد کلمه خزری بالاتر ثبت گردید(نمودار 1)، اما در زمان بازگشت از بی­هوشی اختلاف معنی­داری بین ماهیان جوان و ماهیان مولد مشاهده نگردید(نمودار1). در بررسی­های بافت شناسی بی­هوشی با غلظت 100 میلی­گرم/لیتر در ماهیان جوان هیچ عارضه­ای در بافت های کلیه و ایجاد نکرد، اما در بررسی بافتی مقاطع آبشش ادم و جداشدگی مختصر اپی تلیوم لاملاهای ثانویه عمده­ترین عارضه قابل مشاهده بود (شکل 1).

 

 

 

جدول1- زمان مراحل مختلف بیهوشی ماهیان انگشت قد کلمه خزری (caspicusRutilus)

در معرض غلظت‌های مختلف یوجینول (میلی­گرم/لیتر)

زمان مراحل  بیهوشی ثانیه	تیمار1 (ppm10)	تیمار2 (ppm20)	تیمار3 (ppm40)	تیمار4 (ppm80(	تیمار5 (ppm100)
مرحله 1 ثانیه	a17/7±90/67	b5/14±20/60	c45/6±10/39	Cd 36/3±00/32	d65/6±40/27
مرحله2 ثانیه	a91/8±90/74	a92/16±90/74	b68/6±70/42	bc02/4±00/40	c 98/8±70/32
مرحله3 ثانیه	a40/3±50/86	a47/17±10/85	b22/7±60/48	b55/7±00/48	c08/9±70/35
مرحله4 ثانیه	a37/4±70/99	a52/20±10/98	b81/7±00/55	b34/11±90/54	c37/9±80/39
مرحله 5 ثانیه	a83/38±176	a43/15±162	b81/19±00/79	bc50/12±20/63	c09/11±60/46

وجود حروف غیر مشابه در هر ردیف نشان دهنده معنی‌دار بودن اختلافات در پارامترهای مذکور می‌باشد(05/0>P). داده‌ها به صورت میانگین±انحراف معیار می‌باشد.

 

جدول2- زمان مراحل مختلف بازگشت از بیهوشی(ریکاوری) ماهیان انگشت قد کلمه خزری (caspicusRutilus)

در معرض غلظت‌های مختلف یوجینول(میلی­گرم/لیتر)

مراحل ریکاوری	تیمار1  (ppm10)	تیمار2  (ppm20)	تیمار3  (ppm40)	تیمار4  (ppm80(	تیمار5  (ppm100)
مرحله 1 ثانیه	b97/13±90/44	b 20/8±40/46	a 15/22±33/88	a 15/27±102	a 50/27±107
مرحله2 ثانیه	c84/25±30/76	ab60/27±20/90	ab01/36±120	a10/21±141	a25/21±142
مرحله3 ثانیه	b76/23±90/99	b62/36±109	a27/36±162	a19/27±168	a30/31±179
مرحله4 ثانیه	b82/22±121	b30/50±150	a96/32±211	a79/40±228	a58/29±232
مرحله 5 ثانیه	c68/82±225	bc50/58±236	bc98/37±275	ab87/42±291	a90/60±333

وجود حروف غیرمشابه در هر ردیف نشان‌دهنده معنی‌دار بودن اختلافات در پارامترهای مذکور می‌باشد(05/0>P). داده‌ها به‌صورت میانگین±انحراف معیار می‌باشد.

جدول3-  زمان مراحل مختلف بیهوشی ماهیان مولد کلمه خزری(caspicusRutilus)

در معرض غلظت‌های مختلف یوجینول(میلی­گرم/لیتر)

زمان مراحل  بیهوشی (ثانیه)	تیمار1  (ppm10)	تیمار2  (ppm20)	تیمار3  (ppm40)	تیمار4  (ppm80(	تیمار5  (ppm100)
مرحله 1 ثانیه	بیهوشی انجام نشد	a78/5±14/49	b69/8±42/41	c32/6±42/33	c84/4±14/30
مرحله2 ثانیه	بیهوشی انجام نشد	a97/14±71/68	b28/8±42/46	b28/9±57/40	b21/10±42/39
مرحله3 ثانیه	بیهوشی انجام نشد	a75/18±71/84	b67/6±38/53	b91/10±14/47	b74/14±00/48
مرحله4 ثانیه	بیهوشی انجام نشد	a08/41±151	b57/2±42/62	b03/14±71/53	b05/21±00/55
مرحله 5 ثانیه	بیهوشی انجام نشد	a57/48±238	b03/91±171	bc61/11±28/144	c97/37±103

وجود حروف غیرمشابه در هر ردیف نشان‌دهنده معنی‌دار بودن اختلافات در پارامترهای مذکور می‌باشد(05/0>P). داده‌ها به‌صورت میانگی±انحراف معیار می‌باشد.

 

 

 

 

 

 

جدول4-  زمان مراحل مختلف بازگشت از بی­هوشی (ریکاوری) ماهیان مولد کلمه خزری (caspicusRutilus)

در معرض غلظت‌های مختلف یوجینول (میلی­گرم/لیتر)

مراحل ریکاوری	تیمار1 (ppm10)	تیمار2 (ppm20)	تیمار3 (ppm40)	تیمار4 (ppm80(	تیمار5 (ppm100)
مرحله 1 ثانیه	بیهوشی انجام نشد	a21/14±00/55	a03/37±71/69	a19/26±00/70	a38/12±16/71
مرحله2 ثانیه	بیهوشی انجام نشد	b39/9±50/73	b70/31±28/93	b75/39±104	a92/45±145
مرحله3 ثانیه	بیهوشی انجام نشد	b04/22±106	b55/29±114	ab04/38±129	a86/48±169
مرحله4 ثانیه	بیهوشی انجام نشد	b35/16±161	b19/23±166	b68/28±169	a77/59±234
مرحله 5 ثانیه	بیهوشی انجام نشد	b50/27±219	ab83/35±242	ab81/70±297	a64/60±320

وجود حروف غیرمشابه در هر ردیف نشان‌دهنده معنی‌دار بودن اختلافات در پارامترهای مذکور می‌باشد(05/0>P). داده‌ها به‌صورت میانگین±انحراف معیار می‌باشد.

 

 

 

 

نمودار 1-مقایسه متوسط مدت زمان بیهوشی نهایی (نمودار بالا) و زمان بازگشت از بیهوشی (نمودار پائین) در غلظت‌های مختلف ماده بیهوشی یوجینول در ماهیان انگشت و مولدین کلمه خزری

 

 

شکل 1-بررسی آسیب شناسی بافتی ماهیان بیهوش شده با غلظت 100 میلی­گرم/ لیتر یوجینول به روش حمام دارو

(A): بافت آبشش گروه کنترل بدون بیهوشی: بافت سالم لاملاهای ثانویه (a)، (B) : بافت آبشش در ماهیان پس از بیهوشی: لاملای ثانویه (a)، جداشدگی مختصر اپی تلیوم پوششی لاملاهای ثانویه (b)، رنگ آمیزی H & E (بزرگنمایی × 400).

 

شکل1- بررسی آسیب شناسی بافتی ماهیان بیهوش شده با غلظت 100 میلی­گرم/ لیتر یوجینول به روش حمام دارو

 (C ): بافت کلیه در ماهیان گروه کنترل بدون بیهوشی:  گلومرول کلیوی طبیعی (a)، توبول­های کلیوی طبیعی (b)، (D): بافت کلیه در ماهیان بیهوش شده با یوجینول:  گلومرول کلیوی طبیعی (a)، توبول­های کلیوی طبیعی (b) رنگ آمیزی H & E(بزرگنمایی × 400).

 

 

 

 

بحث ونتیجه گیری

همان­گونه که عنوان گردید در بسیاری موارد استفاده از داروهای بیهوش کننده در آبزیان اجتناب­ناپذیر است، به همین دلیل انتخاب یک داروی بیهوشی مناسب از اهمیت بالایی برخوردار است. بر اساس نظر برخی محققین یک داروی بیهوشی مناسب دارویی است که قادر باشد در زمان کمتر از 3 دقیقه در ماهی ایجاد بیهوشی کرده، هم چنین زمان بازگشت از بیهوشی آن نیز کمتر از 5 دقیقه باشد در عین حال با کم­ترین عوارض جانبی همراه باشد(14، 11). بر اساس بررسی­های متعدد یک داروی بیهوشی چنان چه در غلظت مناسب استفاده شود منجر به کاهش صدمات فیزیکی(به­خصوص در خلال حمل و نقل و یا نمونه­برداری­ها وغیره)، کاهش مصرف اکسیژن و در مجموع کاهش استرس می­گردد، اما همین دارو چنان چه در غلظت نامناسب به­کار گرفته شود قادر خواهد بود استرس بالایی به ماهی وارد نموده و حتی به مرگ ماهی ختم شود(12). در عین حال غلظت مناسب یک بیهوش کننده تحت تاثیر عوامل مختلف فیزیکوشیمیایی ممکن است تغییر کند به عنوان مثال در دمای بالاتر میزان اثر اکثر داروهای بیهوشی افزایش می­یابد لذا حتی ممکن است یک داروی مناسب در رنج غلظت پیشنهاد شده، با افزایش دمای آب منجر به بیهوشی بیش از حد و مرگ ماهی شود(16). براساس این دلایل غلظت مناسب برای هر دارو باید با توجه به شرایط فیزیکوشیمیایی، گونه ماهی و حتی اندازه و سایز ماهی تعیین گردد. بر اساس نتایج بررسی حاضر چنان چه زمان بیهوشی و ریکاوری مناسب به ترتیب 3 و 5 دقیقه در نظر گرفته شود در ماهیان کلمه خزری جوان در دمای 20 درجه سانتی گراد غلظت­های 10 و 20 میلی­گرم/لیتر یوجینول قادر به ایجاد بی­هوشی مناسب در ماهیان جوان در حدود 3 دقیقه هستند زمان القای بی­هوشی در غلظت­های 40 تا 80 میلی­گرم/لیتر حدود یک دقیقه و برای غلظت 100 میلی­گرم/لیتر کمتر از 1 دقیقه ثبت گردید. در عین حال برای تمامی غلظت­ها به جز غلظت 100 میلی­گرم/لیتر زمان بازگشت از بیهوشی کمتر از 5 دقیقه ثبت شد. در ماهیان مولد غلظت بیهوش کنندگی یوجینول از 20 میلی­گرم/لیتر آغاز گردید اما در غلظت­های 40 و 80 میلی­گرم/لیتر القای بیهوشی در زمان کمتر از 3 دقیقه اتفاق افتاد و این درحالی است که القای بیهوشی در غلظت 100 میلی­گرم/لیتر در زمان کمتر از 2 دقیقه اتفاق افتاد. زمان بازگشت از بیهوشی در تمامی غلظت­های به کار گرفته شده کمتر از 5 دقیقه ثبت شد. بنابراین بسته به شرایط و سایز ماهی غلظت 40 تا 80 میلی­گرم/لیتر برای یک بی­هوشی قابل قبول و همراه با کمترین عوارض جانبی در ماهی کلمه خزری پیشنهاد می­شود اما چنان چه بیهوشی بسیار سریع مد نظر باشد می­توان از غلظت 100 میلی­گرم/لیتر یوجینول نیز با کم­ترین عوارض جانبی در ماهی کلمه خزری از سایز انگشت قد تا مولدین استفاده نمود. یوجینول به عنوان ماده موثره روغن میخک یکی از داروهایی است که به طور گسترده برای بیهوشی در ماهیان مختلف به کار گرفته می­شود اما غلظت بیهوش کنندگی این ماده در ماهیان مختلف متفاوت گزارش شده است، بسته به سایز و گونه ماهی غلظت بیهوش کنننده­گی یوجینول بین 9 تا 200 میلی­گرم/لیتر گزارش شده است(16). غلظت به کار گرفته در بی­هوشی میگوها و سخت پوستان بالاتر از این مقادیر نیز گزارش شده است به عنوان مثال در یک مطالعه مقادیر بیهوش کننده برای میگوی Macrobrachium rosenbergiiبین 100 تا 800 میلی­گرم/لیتر گزارش گردید(21). در بررسی حسینی و قلیچ­پور(1391) غلظتی که در کمتر از 3 دقیقه در ماهی قرمز(Carassius auratus) ایجاد بیهوشی کند بین 100 تا 150 میلی­گرم/لیتر ثبت گردید(1). Martins  و همکاران(2014) غلظت مناسب یوجینول برای بیهوشی ماهی Piaractus brachypomusرا در 50 تا 75 میلی­گرم/لیتر عنوان نمودند در این بررسی 100 % ماهیانی که با غلظت 150 میلی­گرم/لیتر بیهوش شده بودند تلف گردیدند(15).  Diemer و همکاران(2012) غلظت مناسب برای بیهوشی گربه ماهی نقره­ای(Rhamdia voulezi) را 50 میلی­گرم/لیتر گزارش نمودند(7). در بررسی دیگری غلظت میانه کشنده(LC50) یوجینول برای پست لاروهای میگوی سفید هندی در طی 24 ساعت 3/5 میلی­گرم/لیتر محاسبه گردید هم چنین غلظت پیشنهادی برای کاهش استرس حمل و نقل این پست لاروها 3/1 میلی­گرم/لیتر عنوان گردید(3). با بررسی­های بافتی در بسیاری موارد می­توان آسیب­های پاراکلینیکی که در ظاهر قابل مشاهده نیست را جستجو نمود لذا می­توان با استفاده از این روش آسیب­های وارده  ناشی از به­کارگیری داروهای بیهوشی را در آبزیان بهتر بررسی نمود. در رابطه با آسیب­های بافتی ناشی از استفاده از داروهای بیهوش کننده در ماهیان بررسی­های زیادی صورت نگرفته است. در بررسی Velisek و همکاران(2005) استفاده از اسانس گل میخک به عنوان بیهوش کننده هیچ آسیب بافتی در بافت­های کبد، کلیه، طحال و پوست ماهی کپور معمولی ایجاد ننمود و تنها عرضه ثبت شده جدا شدگی مختصر اپی تلیوم پوششی لاملاهای ثانویه در آبشش ماهیان بود که پس از 24 ساعت ترمیم گردید(23). نتایج مشابهی در بیهوشی گربه ماهی ولز(Silurus glanis) با 2-فنوکسی­اتانول و هم چنین بیهوشی روغن میخک در ماهیHaludaria fasciata گزارش گردید(24، 18). در بررسی دیگری عارضه بافتی ثبت شده در ماهیانColossoma macropomum بیهوش شده با 50 میلی­گرم/لیتر یوجینول، جداشدگی اپی تلیوم پوششی لاملاهای ثانویه بوده است(5). بر اساس سالنامه آماری شیلات ایران روند صید ماهیان کلمه خزری در طی دهه گذشته به­طور تاسف­باری کاهش یافته است و این امر به گونه­ای است که در بحث بازسازی ذخایر دریا حتی تهیه مولدین این ماهی نیز با مشکلاتی همراه است به همین دلیل در برخی مراکز بازسازی ذخایر، بحث پرورش و مولد سازی این ماهی باید مورد توجه بیشتر قرار گیرد(2). از طرفی یکی از راه های رایج کاهش استرس این ماهیان در زمان حمل و نقل و رها سازی به دریا و هم چنین تکثیر مصنوعی و زنده نگه­داشتن مولدین پس از تخم کشی، استفاده از داروهای آرام­بخش و بیهوش کننده از جمله یوجینول است. با توجه به بررسی­های بافت شناسی بررسی حاضر حتی غلظت 100 میلی­گرم/لیتر یوجینول نیز عوارض بافتی زیادی برای ماهی به همراه ندارد لذا می­توان در رنج های یاد شده با رعایت اصول بهداشتی در ماهی کلمه خزری مورد استفاده قرار گیرد.

مراجع

منابع

1-حسینی، س.م.، قلیچ پور، م. 1391. اثر غلظت های مختلف یوجینول و زمان بیهوشی بر برخی شاخص های بیوشیمیایی خون ماهی قرمز(Carassius auratus . مجله پژوهش های ماهی شناسی کاربردی. سال اول. شماره1. ص 40-29.

2-سالنامه آماری شیلات ایران. 1394. سازمان شیلات ایران، معاونت برنامه ریزی و توسعه مدیریت، دفتر برنامه و بودجه. چاپ اول، 63 صفحه.

3.Akbari, S., Khoshnod, M.J., Rajaian, H., Afsharnasab, M. (2010). The use of eugenol as an anesthetic in transportation of with Indian shrimp(Fenneropenaeus indicus) post larvae. Turkish Journal of Fisheries and Aquatic Sciences, 10; 423-429

4.Altun, T., Özlüer Hunt, A., Usta, F. (2006). Effects of clove oil and eugenol on anaesthesia and some hematological parameters of European eel, Anguilla anguilla, L., 1758. Journal of Applied Animal Research, 30(2); 171-176.

5.Boijink, C.L., Maciel, P.O., Tavares-Dias, M., Iwashitab, M.K.M., Morais, M.S., Hidee, D.M.V., et al. (2017). Anesthesia by sprinkling method in the gills of tambaqui Colossoma  macropomum does not influence intensity and

 

morphology of monogeneans. Brazilian. Journal of Biology, 77(2); 367-371.

6.Briozzo, J.L., Chirife, J., Herzage, L., D’Aquino, M. (1989). Antimicrobial activity of clove oil dispersed in a con­centrated sugar solution. Journal of Apply Bacteriol­ogy, 66; 69–75.

7.Diemer, O., Hertes, N.D., Bittencourt, F., Signor, A., Rogerio Boscolo, W., Feiden, A. (2012). Eugenol as anesthetic for silver catfish(Rhamdia voulezi) with different weight. Journal of Semina Ciencias Agrarias, 33(4); 1495-1500.

8.Faheem, M., Jahan, N.,  Lone, K.P. (2016). Histopathological effects of biofenol-A on liver, kidney, and gills Indian major carp, Catla catla(Hatmilton, 1822). The Journal of Animal and Plant Sciences, 26(2); 514-522.

9.Hikasa, Y., Takase, K., Ogasawara ,T. (1986). Anesthesia and recovery with tricainemethane sulfonate, eugenol and thiopental sodium in the carp, Cyprinus carpio. Japanese Journal of Veterinary Science, 48; 341-351.

10.Hseu, G.R., Yeh,S.L., Chu, Y.T., Ting, Y.Y. (1998). Comparison of efficacy of five anesthetics in goldlined sea bream, Sparus sarba. Acta Zoologica Taiwanica, 9(1); 35- 41.

11.Hseu, J.R., Yeh, S. L., Chu, Y.C., Ting, Y.T. (1994). The anesthetic effect of 2-phenoxyethanol in goldlined sea bream(Sparus sarba). Journal of Taiwan Fisheries Research, 2(2); 41-49. (In Chinese with English abstract).

12.Husen, A., Sharma. (2014). Efficacy of anesthetics for reducing stress in fish during aquaculture practices a review. Journal of Sciences, Engineering and Technology, 10(1); 104-123.

13.Keene, J.L., Noakes, D.L.G., Moccia, R.D., Soto C.G. (1998). The efficacy of clove oil as an anaesthetic for rainbow trout, Oncorhynchus mykiss(Walbaum). Aquaculture Research, 29; 89–101.

14.Marking, L. L., Meyer, F. P. (1985). Are better anesthetics needed in fisheries?. Fisheries, 10(6); 2–5.

15.Martins, G. H., Mazoti, J. I., Bercini, V. M., Honorato, C. A. (2014). Eugenol anesthesia induction and recovery time for(Piaractus brachypomus). Arquivos de Ciências Veterinárias e Zoologia da UNIPAR, 17(4); 241-245

16.Neiffer, D.L., Stamper, M.A. (2009). Fish sedation, anesthesia, analgesia, and euthanasia: considerations, methods, and types of drugs. Journal Institute of Laboratory Animal Resources (US), 50(4); 334-360.

17.Ogrentmen, F., Golbasi, S., Kutluyer, F. (2016). Efficacy of clove oil, benzocaine, eugenol, 2-phenoxyethanol as anaesthetics on shabbout fish (Barbus grypus Heckel, 1843). Iranian Journal of Fisheries Sciences, 15(1); 470-478.

18.Padiyoor, B.A., Benno, F., Pereira Jayaprakas, V. (2017). Assessment of clove oil and benzocaine anaesthesia on haematological and histopathological profile of Haludaria fasciata. Journal of Biodiversity and Environmental Sciences, 10(4); 27-37.

19.Pattanasiri, T., Taparhudee, W., Suppakul, P. (2017). Acute toxicity and anaesthetic effect of clove oil and eugenol on siamese fighting fish, Betta splendens. Aquaculture international,  25;163–175.

20.Roberts, R.J. (2012). Fish Pathology, 4^th Edition. Wiley-Blackwell, 590 P.

21.Saydmohammed, N., Kumar Pal, A. (2009). Anesthetic effect of eugenol and menthol on handling stress in Macrobrachium rosenbergii. Aquaculture, 298; 162–167.

22.Sneddon, L. U. (2012). Clinical anesthesia and analgesia in fish. Journal of Exotic Pet Medicine, 21(1); 32-43.

23.Velisek, J., Svobodova, Z., Piackova, V., Groch, L., Nepejchalova, L. (2005). Effects of clove oil anaesthesia on common carp (Cyprinus carpio L.). Veterinary Medicine – Czech, 50(6); 269–275.

24.Velisek, J., Wlasow, T., Gomulka, P., Svobodova, Z.,  Novotny, L. (2007). Effects of 2-phenoxyethanol anaesthesia on sheatfish (Silurus glanis L.). Veterinarni Medicina, 52(3); 103–110.

25.Weber, R.A., Peleteiro, J. B., García Martín, L.O., Aldegunde, M. (2009). The efficacy of 2-phenoxyethanol, metomidate, clove oil and MS-222 as anaesthetic agents in the Senegalese sole (Solea senegalensis Kaup 1858). Aquaculture, 288; 147–150.