کارکردهای تداعی در بدخوانیِ خلاق حکایت درویش صاحب کرامات

عرفان اسلامی

مقاله 14، دوره 15، شماره 57، آبان 1397، صفحه 285-310   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

مهرداد اکبری گندمانی^{* 1}؛ مهدی رضا کمالی بانیانی²؛ فرشتة آزادتبار³

¹استادیار و عضو هیأت علمی، رشتة زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه اراک، اراک، ایران.

²پژوهشگر دورة پسادکتری، رشتة زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه اراک، اراک، ایران.

³دانشجوی دکتری، عضو هیأت علمی، رشتة زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور، ایران.

چکیده

بدخوانیِ خلاق مبتنی بر ایدۀ وجودِ رابطه­ای موروثی میانِ آثارِ ادبی است؛ اما، نه رابطه­ای بر پایة هم­سویی و ادامة مسیرِ یکدیگر؛ بلکه، رابطه­ای جدید متضمنِ دیالکتیکی بنیادین، میان بازشناسیِ قدرتِ گذشته و انحراف از جباریتِ آن. شاعرِ متأَخّر، با هدفِ کسبِ هویّتِ مستقل ادبی، با خارج شدن از زیرِ سایة پدر ادبیِ خود، حرکتی تدافعی را آغاز می­کند که نه تنها، آن حرکت، جهت و رویکردی انفعالی ندارد؛ بلکه، در نهایت، به آفرینشِ هنری، ختم می­شود. ترفندهای بدخوانیِ خلاق، می­توانند به صورتِ ارادی(خودآگاه) و یا غیرِ ارادی(ناخودآگاه)، متنِ متأَخر را از اضطرابِ تأثیر، رهایی بخشند. یکی از عواملِ مؤثر بر بدخوانیِ خلاق آثار داستانی، عنصرِ تداعی است. در مقالة پیشِ رو، حکایتی از مثنوی برگزیده شده است که مولانا آن حکایت را با تلفیق و اقتباس، از دو حکایتِ دیگر ساخته است. بی­زمانی و بی­مکانیِ حکایتِ مولانا، نزدیکیِ زاویة دیدِ سوم شخص به اوّل شخص و نکره ذکر شدنِ شخصیّتِ اصلی و گرایش به راویِ مفسّر به جای راوی مشروح، تداعی شدنِ گروهِ فتیان در اثرِ شخصیت­پردازیِ شاعر، تک­گویی­های درونی، حدیثِ نفس­گویی­های شاعر، جریانِ سیالِ ذهن و اطناب در گفت و گوها و...، از جملة ترفندهایی است که به تأثیر از عنصرِ تداعی، در جهتِ بدخوانیِ خلاق، در ساختِ حکایتِ جدید به کار گرفته شده است؛ ازین­رو، در ادامه، پس از معرفی و شناختِ نظریة بدخوانیِ خلاق، آشنایی با عنصرِ تداعی و شاخصه­های آن، به توضیح و تحلیلِ چگونگیِ تأثیرِ تداعی بر عناصرِ داستانی در جهتِ رهایی از اضطرابِ تأثیرِ دو حکایتِ مبدأ، پرداخته شده است.

کلیدواژه‌ها

بدخوانیِ خلاق؛ عناصرِ داستانی؛ مثنوی معنوی

مراجع