بررسی اثر توأم کودهای بیولوژیکی و شیمیایی فسفر و نیتروژن بر ویژگی‌های کمی و کیفی آفتابگردان (Helianthus annuus L.)

دوفصلنامه ی علوم به زراعی گیاهی

مقاله 1، دوره 8، شماره 2، بهمن 1397، صفحه 83-93   

نوع مقاله: پژوهشی

نویسندگان

علیرضا شکوه فر^{* 1}؛ سحر خانی²

¹1- استادیار گروه زراعت، واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی، اهواز، ایران

²2- دانش آموخته کارشناسی ارشد، گروه زراعت، واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی، اهواز، ایران

چکیده

به منظور بررسی اثر توأم کودهای بیولوژیکی و شیمیایی فسفر و نیتروژن بر ویژگی­های کمی و کیفی آفتابگردان، این آزمایش بصورت فاکتوریل درقالبطرح آماریبلوک­هایکاملتصادفیبا سهتکراردر مزرعه­ای واقع در شهرستان ایذه در سال زراعی 1396 اجراشد.تیمارهای آزمایش شامل کود فسفره در چهار سطح (تماماً کود سوپر فسفات تریپل به صورت پایه، 70 درصد کود سوپرفسفات­تریپل به اضافه کود زیستی فسفاته بارور-2، 40 درصد کود سوپرفسفات­تریپل به اضافه کود زیستی فسفاته بارور-2، تماماً از طریق کود زیستی فسفاته بارور-2) و کود نیتروژن در سه سطح (تماماً از طریق کود اوره، 70 درصد کود اوره به اضافه ازتوباکتر، 40 درصد کود اوره به اضافه ازتوباکتر) بودند. نتایج نشان داد که اثر کود بیولوژیکی و شیمیایی فسفر و نیتروژن باعث افزایش معنی­دار وزن هزار دانه، عملکرد دانه و عملکرد روغن شد. بیشترین عملکرد دانه مربوط به تیمار کودی70 درصد سوپرفسفات به اضافه بارور-2 و کود 70 درصد اوره به اضافه ازتوباکتر به ترتیب با 3170 و 2736 کیلوگرم در هکتار بود. کمترین عملکرد دانه مربوط به تیمار کود زیستی بارور-2 و 40 درصد اوره به همراه ازتوباکتر به ترتیب با 2173 و 2506 کیلوگرم در هکتار بود. با توجه به این نتایج کاربرد 70 درصد کود سوپرفسفات­تریپل به اضافه کود زیستی فسفاته بارور-2 و کود 70 درصد اوره به اضافه ازتوباکتر نسبت به سایر تیمارها باعث افزایش عملکرد کمی و کیفی در آفتابگردان شده و در منطقه نیز قابل توصیه می­باشد.  

کلیدواژه‌ها

وزن هزار دانه؛ عملکرد دانه؛ عملکرد روغن؛ ازتوباکتر

اصل مقاله

مقدمه

رشد جمعیت، بهبود سطح تغذیه، جایگزین شدن مصرف روغن­های نباتی به جای روغن­های حیوانی، همراه با توسعه دامداری­ها، مرغداری­ها و افزایش مصرف کنجاله دانه­های روغنی در تغذیه دام و طیور، نیاز به دانه­های روغنی را در جهان از جمله کشور ایران به شدت افزایش داده (21). سازگاری وسیع به شرایط مختلف محیطی و عملکرد روغن بالا در آفتابگردان موجب شده است که این گیاه به عنوان یکی از اصلی­ترین گیاهان تولید کننده روغن در جهان محسوب شود (1). از میان دانه­های روغنی گیاه آفتابگردان در مجموع از نظر محصول و تجارت جهانی به عنوان پنجمین منبع تولید روغن خوراکی بعد از سویا، کلزا، پنبه و بادام زمینی به حساب می­آید (13).

در چند دهه اخیر با توجه به افزایش جمعیت، تقاضای روز افزون برای مواد غذایی، استفاده مناسب از کودهای شیمیایی و بیولوژیکی در نیل به تولید حداکثر عملکرد مورد پیشنهاد قرار گرفته است. همچنین بروز مشکلات اقتصادی و زیست محیطی ناشی از اتلاف کودهای شیمیایی نیتروژنی در نتیجه فرآیندهایی چون تصعید آمونیاک، دنیتریفیکاسیون و آبشویی نیترات سبب شده است که به ویژه سیستم­های بیولوژیکی تثبیت کننده نیتروژن به عنوان بخشی از برنامه­های کشاورزی پایدار جایگزین کودهای شیمیایی شوند (4) و به­طور کلی جایگزینی کود نیتروژن با کودهای زیستی در مدیریت زراعی نقش مهمی را می­تواند بازی بکند. همچنین با مصرف کود زیستی فسفات بارور 2 به عنوان یک کود زیستی می­توان علاوه بر مصرف کود شیمیایی سوپرفسفات­تریپل هزینه­ها و آلودگی­های زیست محیطی را نیز کاهش داد که حرکتی در راستای نیل به اهداف کشاورزی پایدار می­باشد. باکتری­های حل­کننده فسفات قادرند به کمک تغییر میزان اسیدیته اطراف خود و نیز کمک به فرآیندهای آنزیمی، فسفر نامحلول خاک را به صورت اسیدهای آلی فسفره و فسفر سبک آزاد کرده و تحریک این عنصر را در خاک افزایش دهند (23). مرادی و همکاران (10) با مقایسه کارایی فسفر بیولوژیک و شیمیایی در زراعت آفتابگردان روغنی اظهار داشتند که با تلفیق فسفر بیولوژیک و فسفات آمونیوم صفات قطر طبق، وزن هزار دانه، تعداد دانه در طبق، عملکرد دانه در هکتار به طور معنی­داری افزایش می­یابد. برهمکنش فسفر و باکتری­های آزادکننده فسفر بارور 2 به جز در مورد درصد روغن در سایر صفات اندازه­گیری شده معنی­دار بود. هاشمی و مجدم[1] (14) با بررسی اثر سوپرفسفات­تریپل (صفر، 45 و 90 کیلوگرم در هکتار) و کود فسفات زیستی­بارور 2 (صفر، 100 و 200 گرم در هکتار) بر عملکرد و اجزای عملکرد کنجد گزارش نمودند که کود سوپرفسفات­تریپل و زیستی بارور2 باعث افزایش معنی­دار تعداد کپسول در مترمربع، تعداد دانه در کپسول، وزن هزار دانه و عملکرد دانه گردید و تنها برهمکنش این دو عامل بر عملکرد دانه تأثیر معنی­داری داشت. ازتورک و همکارن[2] (19) با بررسی کودهای نیتروژن بر روی آفتابگردان اظهار داشت که بیشترین ارتفاع بوته، وزن هزار دانه، عملکرد دانه (3234 کیلوگرم در هکتار)، درصد روغن (8/36 درصد) و عملکرد روغن (1214 کیلوگرم در هکتار) با کاربرد کود شیمیایی اوره بدست آمد. چوبفروش­خوئی و همکاران (3) به منظور کاربرد کودهای زیستی حاوی باکتری‌های تثبیت‌کننده نیتروژن در آفتابگردان، اعلام نمودند که کاربرد کودهای زیستی باعث افزایش معنی‌دار عملکرد دانه و افزایش بسیار معنی‌دار صفت‌های زراعی از جمله وزن‎ ‎صددانه و تعداد دانه در طبق شد. در این میان نیتراژین نسبت به تیمار شاهد بیش‌ترین تأثیر را در عملکرد دانه و وزن‎ ‎صددانه، به‌ترتیب با 25 و 19درصد افزایش داشته است.

با توجه به مصرف بی­رویه کودهای شیمیایی و در نتیجه افزایش هزینه تولید محصول و احتمال آلودگی زیست محیطی، مطالعه حاضر جهت بررسی مدیریت کاربرد کودهای شیمیایی و زیستی بر افزایش عملکرد کمی و کیفی گیاه آفتابگردان در منطقه ایذه انجام شد.

مواد و روش­ها

این پژوهش در سال زراعی 1396 در مزرعه­ای واقع در شهرستان ایذه با طول جغرافیایی 49 درجه و 50 دقیقه شرقی و عرض جغرافیایی 31 درجه و 55 دقیقه شمالی و ارتفاع 767 متری از سطح دریا اجرا گردید. این آزمایش بصورت فاکتوریل در قالب طرح آماری بلوک­های کامل تصادفی با سه تکرار اجرا شد. تیمارهای آزمایش شامل کود فسفره در چهار سطح (تماماً کود سوپر فسفات تریپل به صورت پایه، 70 درصد کود سوپرفسفات­تریپل به اضافه کود زیستی فسفاته بارور-2، 40 درصد کود سوپرفسفات­تریپل و به اضافه کود زیستی فسفاته بارور-2، تماماً کود زیستی فسفاته بارور-2) و کود نیتروژن در سه سطح (تماماً از طریق کود اوره، 70 درصد کود اوره به اضافه کود ازتوباکتر، 40 درصد کود اوره به اضافه کود ازتوباکتر) بودند. قبل از اجرای آزمایش از خاک مزرعه در عمق 30-0 سانتی­متر نمونه‌برداری شد و ویژگی­های فیزیکی و شیمیایی خاک تعیین گردید (جدول 1). عملیات آماده سازی زمین قبل از کشت در نیمه اول آبان ماه آغاز و شامل ماخار، شخم با گاو آهن برگردان­دار، دو دیسک عمود بر هم و ماله جهت تسطیح زمین انجام شد. مقدار مصرف کود نیتروژن خالص معادل 120 کیلوگرم در هکتار (260 کیلوگرم در هکتار اوره) بود. کود اوره در سه نوبت استفاده شد. مرحله اول 33 درصد کود نیتروژن خالص قبل از کاشت به زمین داده شد و ازتوباکتر هم بصورت بذر مال (به میزان دو لیتر در هکتار)، مرحله دوم در زمان چهار تا شش برگی 33 درصد نیتروژن خالص همراه با آب آبیاری استفاده و مرحله آخر 33 درصد باقی­مانده در زمان مشاهده طبق داده شد. کود سوپر­فسفات­تریپل به میزان 100 کیلوگرم در هکتار فسفر خالص قبل از کاشت به زمین داده شد. همچنین کود فسفاته بارور-2 (100 گرم در هکتار) بصورت بذر مال داده شد (12).

جدول 1- مشخصات خاک محل اجرای آزمایش

نیتروژن قابل جذب (پی­پی­ام)	پتاسیم قابل جذب (پی­پی­ام)	فسفر قابل جذب (پی­پی­ام)	کربن آلی  (درصد)	واکنش گل اشباع	هدایت الکتریکی (دسی­زیمنس بر متر)	بافت خاک	عمق نمونه‌برداری (سانتی­متر)
8/5	117	1/5	75/0	83/7	24/3	رسی لومی	30-0

 

هر کرت آزمایشی شامل پنج خط کاشت به طول شش متر و به فاصله 75 سانتی­متر و فاصله هر بوته روی ردیف 20 سانتی­متر و تراکم هفت بوته در مترمربع بود. فاصله بین کرت­ها دو خط نکاشت و فاصله بین بلوک­ها 5/1 متر بود. در تاریخ 15 تیر ماه بذور آفتابگردان از رقم آذر گل کشت شدند. کاشت به صورت جوی و پشته کشت انجام شد. تراکم نهایی 80000 بوته در هکتار بود. اولین آبیاری بلافاصله بعد از کشت انجام گردید. آبیاری­های بعدی براساس عرف منطقه و وضعیت ظاهری گیاه به صورت هفتگی انجام گرفت. عملیات برداشت نهایی در تاریخ 10 آبان ماه و زمانی که 90 درصد بوته­ها دارای ساقهزرد و برگ­ها قهوه­ای رنگ و پشت طبق­ها زرد مایل به قهوه­ای بود انجام شد. برای تعیین تعداد دانه در طبق، به طور تصادفی ده طبق از کل طبق­های برداشت شده در کرت جدا و دانه­های آن­ها شمارش و میانگین آن­ها به عنوان تعداد دانه در طبق در نظر گرفته شد. به منظور محاسبه وزن هزار دانه، دو نمونه 500 تایی بصورت تصادفی از توده­های هر تیمار توسط دستگاه شمارش­گر تعیین و بر حسب گرم وزن شدند در صورتی که اختلاف دو نمونه کمتر از شش درصد باشد مجموع بصورت وزن هزار دانه محاسبه شد (20). به منظور تعیین عملکرد دانه، از مساحتی معادل دو متر مربع گیاهان برداشت و پس از جداسازی دانه­ها، محصول دانه بدست آمده توزین شد. برای اندازه­گیری درصد روغن ابتدا نمونه­های با وزن 40 گرم از دانه مربوط به هر تیمار انتخاب کرده و در آزمایشگاه با دستگاه سوکسله (9) در آزمایشگاه انجام شد. به منظور بدست آوردن عملکرد روغن، درصد روغن بدست آمده در عملکرد دانه آن تیمار ضرب و عملکرد روغن حاصل شد (8). تجزیه واریانس داده­ها توسط نرم­افزار آماری SAS (نسخه 1/9) انجام و برای مقایسه میانگین­ها از آزمون چند دامنه­ای دانکن در سطح احتمال پنج درصد استفاده گردید.

 

نتایجوبحث

تعداد دانه در طبق

نتایج بدست آمده نشان داد که اثر تیمارهای کود فسفره و نیتروژنه در سطح احتمال یک درصد معنی­دار بود ولی برهمکنش کود فسفره و نیتروژنه بر تعداد دانه در طبق تفاوت معنی­داری را نشان نداد (جدول 2). مقایسه میانگین اثر تیمارهای کود فسفره بر تعداد دانه در طبق نشان داد که بیشترین تعداد دانه در طبق به تیمار 70 درصد سوپرفسفات­تریپل و مابقی بارور-2 با 56/607 عدد و کمترین آن به تیمار تماماً کود زیستی بارور-2 با 33/528 عدد در طبق تعلق گرفت (جدول 3). بین تعداد دانه در طبق با وزن هزار دانه و عملکرد دانه همبستگی مثبت و معنی‌داری وجود داشت (جدول 4). معمولاً با افزایش مقدار فسفر در گیاه توانایی تلقیح موفق و باروری گل­ها در طبق افزایش می­یابد. در نتیجه تعداد دانه­های تشکیل شده در طبق­ها نیز بیشتر خواهد شد. در این رابطه یوسف­پور و یدوی (12) گزارش دادند که کاربرد فسفات بارور-2 باعث افزایش 2/1 درصدی تعداد دانه­ی پر در طبق آفتابگردان نسبت به عدم کاربرد آن شده است که با نتایج فوق مطابقت داشت. کاربرد ریزجانداران حل­کننده­ی فسفر در زراعت آفتابگردان می­تواند مسیر انتشار و جذب فسفر را کوتاه نموده و موجب سهولت دسترسی عنصر فسفر برای گیاه گردد و همچنین از طریق بهبود تغذیه­ی سایر عناصر، می­تواند روی تعداد دانه در طبق مؤثر باشد (10). نتایج این تحقیق همچنین نشان داد که بیشترین تعداد دانه در طبق در کاربرد 70 درصد و 40 درصد کود اوره به اضافه ازتوباکتر و کمترین تعداد دانه در طبق در مصرف 100 درصد کود اوره حاصل شد (جدول 3). در این پژوهش استفاده از کود شیمیایی و زیستی نیتروژن با افزایش انتقال مواد پرورده به اندام زایشی از غیربارور شدن اندام زایشی ممانعت نموده و سبب افزایش تعداد دانه در طبق شده است. بر طبق اظهارات سلیمان­زاده و همکاران[3] (26) نقش باکتری­های محرک رشد را در گیاه آفتابگردان در آزمایش­های خود مثبت ارزیابی کردند به طوری­که استفاده از باکتری­های محرک رشد سبب افزایش 7 درصدی تعداد دانه در طبق نسبت به تیمار عدم تلقیح شد. از طرفی امیدی­اردالی و بحرانی (3) نشان دادند که اثر تیمار مصرف کود نیتروژنه بر صفت تعداد دانه در طبق در سطح احتمال یک درصد معنی­دار بود. بیشترین و کمترین تعداد دانه در طبق به­ترتیب مربوط به تیمار مصرف 140 کیلوگرم در هکتار و تیمار عدم مصرف کود بود. مصرف مطلوب کودهای شیمیایی همراه با تلقیح کودهای زیستی می­تواند اثر مناسبی بر تعداد دانه در طبق آفتابگردان داشته باشد (5).

جدول 2- نتایج تجزیه واریانس میانگین مربعات صفات مورد مطالعه در آفتابگردان

منابع تغییرات	درجه آزادی	تعداد دانه در طبق	وزن هزار دانه	عملکرد دانه	درصد روغن	عملکرد روغن
بلوک	2	61/1*	6/21 n.s	69/3 n.s	211/1 n.s	30/29 n.s
کود فسفر	3	10265/7 **	451/35 **	17916/6 **	739/0  n.s	14/2666  **
کود نیتروژن	2	1077/6 **	37/20 **	1594/0 **	361/63 **	55/190 **
کود نیتروژن´ فسفر	6	18/9  n.s	0/35  n.s	2/7  n.s	453/0  n.s	99/2  n.s
خطای آزمایش	22	16/7	2/51	39/9	868/0	65/15
درصد ضریب تغییرات	-	8/0	4/2	4/2	5/2	4

ns، * و ** به ترتیب غیر معنی­دار و معنی­دار در سطح احتمال پنج درصد و یک درصد می­باشد.

 

وزن هزار دانه

در این تحقیق اثر تیمارهای کود فسفره و نیتروژنه بر وزن هزار دانه در سطح احتمال یک درصد معنی­دار بود اما برهمکنش این تیمارها بر وزن هزار دانه تفاوت معنی­داری را نشان نداد (جدول 2). مقایسه میانگین اثر تیمارهای کود فسفره بر وزن هزار دانه نشان داد که بیشترین وزن هزار دانه به تیمار 70 درصد سوپرفسفات­تریپل و مابقی بارور-2 با 46/72 گرم و کمترین وزن هزار دانه به تیمار تماماً کود زیستی بارور-2 با 19/57 گرم تعلق گرفت (جدول 3). نتایج این تحقیق همچنین نشان داد که بیشترین وزن هزار دانه از کاربرد 70 درصد کود اوره و مابقی ازتوباکتر با 75/65 گرم و کمترین وزن هزار دانه از کاربرد 40 درصد کود اوره و مابقی ازتوباکتر با 23/62 گرم به­دست آمد (جدول 3). به نظر می­رسد با افزایش کود شیمیایی نیتروژن و فسفر در اثرات ساده، وزن هزار دانه در آفتابگردان افزایش یافت. در این تحقیق فراهمی کود نیتروژن در مراحل رشد زایشی و عدم تنش کمبود مواد غذایی منجر به افزایش وزن هزار دانه می­شود که نتایج میرزاخانی و ساجدی (11)، آن­را تأیید می­کند. براساس نتایج این آزمایش احتمالاً کاربرد 70 درصد کود شیمیایی نیتروژنه و فسفره شرایط تغذیه­ای مناسب را برای تکثیر و فعالیت باکتری­های ازتوباکتر و آزوسپیریلیوم فراهم نموده است، زیرا این باکتری­ها جهت رشد و نمو و تثبیت نیتروژن و فسفر نیازمند وجود این عناصر در محیط غذایی هستند. در نتیجه کاربرد تلفیقی کود زیستی به همراه کود شیمیایی با درصد بیشتر در مقایسه با سایر تیمارها به مراتب شرایط مناسب­تری را برای بهبود فعالیت­های زیستی داخل خاک مهیا کرده و از طریق جذب مواد غذایی توسط ریشه موجب افزایش وزن هزار دانه گردید. در این رابطه ازتورک و همکارن[4] (19) با بررسی کودهای نیتروژن بر روی آفتابگردان اظهار داشت که بیشترین وزن هزار دانه، عملکرد دانه (3234 کیلوگرم در هکتار) با کاربرد کود شیمیایی اوره بدست آمد. در این رابطه یوسف­پور و یدوی (12) بیان نمودند که افزایش میزان مواد غذایی قابل دسترس بوسیله کاربرد کودهای شیمیایی و کودهای زیستی توانسته است تا حد زیادی به افزایش وزن هزار دانه منجر شود. تلقیح بذر با نیتروکسین نیز سبب افزایش معنی­داری در وزن هزاردانه­ی آفتابگردان گردید، به­طوری که با تلقیح نیتروکسین، 72/1 درصد در وزن هزاردانه افزایش ایجاد شده است.

جدول 3- مقایسه میانگین صفات مورد مطالعه در آفتابگردان تحت اثر کودهای بیولوژیکی و شیمیایی نیتروژن و فسفر

تیمارها

میانگین صفات

کود فسفره

تعداد دانه در طبق

وزن هزار دانه (گرم)

عملکرد دانه (کیلوگرم در هکتار)

درصد روغن (روغن)

عملکرد روغن (کیلوگرم در هکتار)

100 درصد سوپرفسفات تریپل

67/0 b

0/2795 b

2/37 a

6/1038 b

70 درصد سوپرفسفات تریپل و مابقی کود زیستی بارور 2

4/72 a

5/3170 a

8/37 a

9/1199 a

40 درصد سوپرفسفات تریپل و  مابقی کود زیستی بارور 2

1/59 c

3/2366 c

4/37 a

2/884 c

100 درصد کود زیستی بارور 2

57/1 c

2173/6 d

4/37 a

8/812 d

کود نیتروژنه

100 درصد کود اوره

63/9 b

2636/8 b

5/35 b

0/938 b

65/7 a

0/2736 a

8/36 b

8/1009 a

62/2 c

2506/2 c

0/40 a

8/1003 a

میانگین تیمارهایی که دارای حروف مشابهی هستند؛ براساس آزمون چند دامنه­ای دانکن در سطح احتمال پنج درصد اختلاف معنی­داری با همدیگر ندارند.

جدول 4- نتایج ضرایب همبستگی دو به دو میان صفات مورد بررسی

	تعداد دانه در طبق	وزن هزار دانه	عملکرد دانه	درصد روغن
وزن هزار دانه	935/0**
عملکرد دانه	** 971/0	**992/0
درصد روغن	n.s122/0-	n.s055/0-	n.s076/0-
عملکرد روغن	** 896/0	940/0**	** 940/0	n.s 266/0

^ns، ^** و ^*: به ترتیب غیرمعنی­دار و معنی­دار در سطح احتمال یک و پنج درصد می­باشد.

 

عملکرد دانه

اثر تیمارهای کود فسفره و نیتروژنه بر عملکرد دانه در سطح احتمال یک درصد معنی­دار بود. اما اثر برهمکنش این تیمارها تفاوت معنی­داری را بر عملکرد دانه نشان نداد (جدول 2). بیش­ترین میزان عملکرد دانه از تیمار 70 درصد سوپرفسفات­تریپل به اضافه بارور-2 با 3170 کیلوگرم در هکتار و کمترین آن از تیمار تماماً کود زیستی بارور-2 با 2173 کیلوگرم در هکتار حاصل شد (جدول 3). همچنین بیشترین عملکرد دانه در کاربرد 70 درصد کود اوره به اضافه ازتوباکتر با 2736 کیلوگرم در هکتار و کمترین عملکرد دانه در مصرف کود 40 درصد کود اوره به اضافه ازتوباکتر با 2506 کیلوگرم در هکتار بدست آمد (جدول 3). با توجه به نتایج می­توان بیان نمود که تلفیق کود زیستی با کود شیمیایی، باعث افزایش رشد رویشی گیاه شد که نتیجه آن افزایش جذب تابش و اسیمیلات­سازی و در نهایت افزایش کربوهیدرات تولیدی و اجزای عملکرد از جمله (تعداد دانه در طبق و وزن هزار دانه) شد که این امر باعث افزایش عملکرد دانه در مقایسه با تیمارهای عدم مصرف کود و یا درصد کمتری از کود شیمیایی بود (جدول 4). در این رابطه یوسف­پور و یدوی (12) گزارش دادند که اگر چه سطح 100 درصد کود شیمیایی مورد نیاز، با کود زیستی نیتروژنه از لحاظ این صفت تفاوت معنی­داری ایجاد نکرد اما کاربرد کود زیستی (نیتروکسین) در این سطح نیز افزایش 97/3 درصدی در عملکرد دانه ایجاد کرد که با نتایج این آزمایش مطابقت داشت. همچنین سالم­اریف و همکاران[5] (22) در گیاه آفتابگردان گزارش کردند که کاربرد تلفیقی کودهای کود معدنی نیتروژن به همراه ازتوباکتر تأثیر معناداری بر افزایش عملکرد دانه  و اجزای علکرد داشتند. نتایج تحقیقات مولکی و همکاران[6] (16) مؤید آن است که افزایش عملکرد در سیستم­های تلفیقی ناشی از مطابقت بیشتر بین نیتروژن قابل دسترس خاک با نیازهای گیاه است، به طوری که در اوایل رشد که نیاز غذایی کم است، میزان نیتروژن معدنی آن­ها کمتر از کود شیمیایی است ولی در مراحل رشد زایشی به علت تداوم فرایند معدنی شدن، جذب تا مدت زمان طولانی­تری ادامه پیدا می­کند. با مصرف کود شیمیایی و زیستی به صورت تلفیقی شرایط مناسب و ایده­آل برای رشد گیاه فراهم می­شود، به‌طوری که نه تنها هیچ گونه اثر سازش‌ناپذیری بین آن­ها وجود ندارد بلکه مکمل همدیگر می­باشند (12). کودهای زیستی با افزایش فعالیت باکتری­های افزایش دهنده­ی رشد گیاه، تأثیر کودهای آلی و شیمیایی را در تولیدات کشاورزی افزایش می­دهند (24).

درصد روغن

افزایش درصد روغن از اهداف اصلی تولید دانه­های روغنی است. نتایج حاصل از تجزیه واریانس داده­ها نشان داد که درصد روغن تحت تأثیر تیمارهای کود نیتروژنه در سطح احتمال یک درصد معنی­دار شد اما اثر تیمارهای کود فسفره و نیتروژنه و برهمکنش آن­ها بر درصد روغن تفاوت معنی­داری نداشت (جدول 2).بیشترین درصد روغن در کاربرد 40 درصد کود اوره و مابقی ازتوباکتر  با میانگین 40 درصد و کمترین درصد روغن در کاربرد کود 100 درصد اوره با 5/35 درصد مشاهده شد هر چند که با تیمار 70 درصد کود اوره و مابقی ازتوباکتر اختلاف آماری معنی­داری نداشت (جدول 3).به نظر می­رسد در این تحقیق اثرات مثبت کودهای بیولوژیک نیتروژنه از طریق افزایش جذب آب و عناصر غذایی سبب افزایش فتوسنتز شده و این امر موجب تولید آسیمیلات بیشتر و بهبود رشد شده است که در نهایت موجب افزایش درصد روغن دانه آفتابگردان در مقایسه با تیمار عدم تلقیح شده است. در این رابطه نصراله­زاده­اصل[7] (17) اظهار داشت که کاربرد نیتروکسین به همراه 200 کیلوگرم در هکتار اوره سبب افزایش درصد روغن شد و کود شیمیایی اوره  با استفاده از نیتروکسین به میزان 25% کاهش یافت. نتایج این آزمایش با یافته­های یوسف­پور و یدوی (12) که اعلام نمودند کود زیستی نیتروکسین نیز اثر معنی­داری بر درصد روغن دانه داشته است مطابقت دارد، به­طوری که میزان روغن دانه ی گیاهان تلقیح شده نسبت به گیاهان تلقیح نشده بیشتر بود و تلقیح با نیتروکسین باعث افزایش 91/2 درصدی در درصد روغن شده است مطابقت داشت. شهاتا و الخواز[8] (25) نیز افزایش معنی­دار میزان روغن آفتابگردان را با مصرف کود زیستی گزارش کردند. در آزمایش اکبری و همکاران (2) بیان داشتند که کود زیستی تأثیر مثبت و معنی­داری در افزایش درصد روغن آفتابگردان داشته است. در مطالعات صورت گرفته به طور معمول بیان شده است که کودهای شیمیایی بر کیفیت دانه اثر معنی­دار نداشته و یا اثر منفی داشته­اند (15).

عملکرد روغن

در این تحقیق اثر تیمارهای کود فسفره و نیتروژنه بر عملکرد روغن در سطح احتمال یک درصد معنی­دار بود. اما اثر برهمکنش این تیمارها تفاوت معنی­داری را بر عملکرد روغن نشان نداد (جدول 2). بیشترین عملکرد روغن به تیمار 70 درصد سوپرفسفات­تریپل و مابقی بارور-2 با 1199 کیلوگرم در هکتار و کمترین آن به تیمار تماماً کود زیستی بارور-2 با 812 کیلوگرم در هکتار تعلق گرفت (جدول 3). همچنین بیشترین عملکرد روغن در کاربرد 70 درصد و 40 درصد کود اوره و مابقی ازتوباکتر بترتیب با 1009 و 1003 کیلوگرم در هکتار و کمترین در کاربرد 100 درصد کود اوره با میانگین 938 کیلوگرم در هکتار بدست آمد (جدول 3). عملکرد روغن با عملکرد دانه هم دارای رابطه مثبت و معنی­داری بود (جدول 4). به نظر می­رسد در این تحقیق در مقادیر بالای کود شیمیایی نیتروژن و فسفر، نیاز گیاه فراهم شده و به همین دلیل در سطوح بالاتر کود شیمیایی، کودهای زیستی تأثیر زیادی بر افزایش عملکرد روغن نداشته­اند.نتایج این آزمایش با یافته­های یوسف­پور و یدوی (12) که اظهار داشتند با افزایش کود شیمیایی، عملکرد روغن افزایش نشان داد، مطابقت داشت، به طوری­که در سطوح صفر، 33 و 100 درصد کود شیمیایی به ترتیب، با کاربرد نیتروکسین افزایش 35، 17، 7 درصدی در عملکرد روغن نسبت به عدم کاربرد آن ایجاد شد.  در این رابطه ازتورک و همکارن[9] (19) با بررسی کودهای نیتروژن بر روی آفتابگردان اظهار داشت که بیشترین عملکرد دانه (3234 کیلوگرم در هکتار)، درصد روغن (8/36 درصد) و عملکرد روغن (1214 کیلوگرم در هکتار) با کاربرد کود شیمیایی اوره بدست آمد. در تحقیق دو ساله­ی رشدی و همکاران (5) روی آفتابگردان، نیز مصرف کامل سولفات پتاسیم و اوره­ی قابل توصیه طبق آزمون خاک و تلقیح بذور آفتابگردان با کودهای زیستی از جمله ازتوباکتر و نیتروکسین، سبب تولید بیشترین عملکرد روغن دانه شد، زیرا که تأمین عناصر غذایی ضروری برای آفتابگردان از جمله پتاسیم و نیتروژن و تلقیح با کودهای زیستی، سبب افزایش ارسال مواد پرورده به سمت بخش اقتصادی گیاه (دانه) می­باشد. با توجه به نتایج این آزمایش می­توان اظهار داشت که تأثیر کم کودهای زیستی بر عملکرد روغن، در حضور مقادیر بالای کود شیمیایی است. بر طبق اظهارات اکبری و همکاران (2) کاربرد کود زیستی باعث افزایش معنی­دار عملکرد روغن آفتابگردان نسبت به تیمار شاهد شد که نتایج این تحقیق را تأیید نمود.

 

نتیجه­گیری نهایی

در مجموع کودهای بیولوژیکی می­توانند علاوه بر تولید محصول کافی، مصرف کودهای شیمیایی را کاهش دهند، که این امر کمک قابل توجهی به سالم­سازی محیط زیست می­کند و راهبرد مهمی در جهت حرکت به سمت کشاورزی پایدار می­باشد. نتایج این آزمایش نشان داد که بیشترین عملکرد دانه و اجزای عملکرد از جمله تعداد دانه در طبق و وزن هزار دانه در آفتابگردان مربوط به تیمار کودی70 درصد سوپر­فسفات­تریپل و مابقی بارور-2 و کود 70 درصد اوره به همراه ازتوباکتر بود. به این دلیل که باکتری­های موجود در کودهای بیولوژیکی با مقادیر بیشتری از کودهای شیمیایی واکنش بهتری داشته­اند و با کمک در افزایش جذب نیتروژن و فسفر که از عناصر اصلی برای گیاه محسوب می­شوند باعث افزایش روند رشد و بهبود اسیمیلات­سازی در آفتابگردان شده­اند ولی با افزایش نیتروژن (اوره)، درصد و عملکرد روغن کاهش پیدا کرد که نشان­دهنده یک کورولاسیون منفی بین مقدار نیتروژن و روغن دانه می­باشد. براین اساس می­توان گفت که برای رسیدن به حداکثر عملکرد کمی و کیفی در آفتابگردان، کود شیمیایی و کود زیستی به تنهایی کافی نمی­باشد و کاربرد توأم کود زیستی و کود شیمیایی به نسبت مناسب حداکثر تولید را حاصل می­کنند.

 

منابع

1- استیری، ه.، آرمین، م.، فیله کش، ا. 1393. تأثیر محلول­پاشی مقادیر مختلف سولفات روی بر عملکرد و اجزای عملکرد آفتابگردان در شرایط تنش خشکی. نشریه تولید گیاهان روغنی. 1(1): 77-65.

2- اکبری، پ.، قلاوند، ا.، مدرس ثانوی، س، ع، م. 1388. اثرات سیستم های مختلف تغذیه و باکتری­های افزاینده رشد (PGPR) بر فنولوژی، عملکرد و اجزای عملکرد آفتابگردان. مجله الکترونیک تولید گیاهان زراعی. 2(3): 134-119.

3- امیدی­اردلی غ، و بحرانی م. ج، 1390. تأثیر تنش خشکی، مقادیر و زمان­های کاربرد نیتروژن بر عملکرد و اجزای عملکرد آفتابگردان در مراحل مختلف رشد. مجله علوم و فنون کشاورزی و منابع طبیعی، علوم آب و خاک. 15(55): 207-199.

3- چوبفروش خوئی، ب.، رشدی، م.، جلیلی، ف.، و غفاری، م. 1393. تأثیر کودهای زیستی بر عملکرد و اجزای عملکرد آفتابگردان آجیلی (Helianthus annuus L.) در منطقه خوی. نشریه پژوهش های کاربردی زراعی. 27(103): 139-132.

4- راعی، ی.، سر درود، س، ی.، پیروز، ا. 1392. تأثیر کودهای شیمیایی و زیستی بر عملکرد سورگوم علوفه­ای (.Sorghum bicolor L) رقم اسپیدفید در چین­های مختلف. نشریه بوم شناسی کشاورزی. 5(3): 242-231.

5- رشدی، م، رضادوست، س، خلیلی­محله، ج و ابدالی، ر. 1388. تأثیر کودهای بیولوژیک و شیمیایی بر خصوصیات کمی و کیفی سه رقم آفتابگردان روغنی. فصلنامه علمی- پژوهشی گیاه و زیست بوم، 6(21): 143-129.

6- سجادی­نیک، ر، یدوی ع. ر، بلوچی، ح. ر.، و فرجی، ه. 1390. مقایسه تأثیر کودهای شیمیایی (اوره)، آلی (ورمی کمپوست) و زیستی (نیتروکسین) بر عملکرد کمی و کیفی کنجد .(Sesamum indicum L.) نشریه دانش کشاورزی و تولید پایدار، 21(2): 101-87.

7- سلیمانی، ف.، احمد وند، گ.، و صفری سنجانی، ع، ا. 1395. تأثیر سیستم­های تغذیه­ای گوناگون شیمیایی، زیستی و آلی بر عملکرد و اجزای عملکرد آفتابگردان تحت شرایط تنش رطوبتی. نشریه بوم شناسی کشاورزی. 8(1): 119-107.

8- قلی­نژاد، ا.، آینه بند، ا.، حسن زاده قورت تپه، ع.، نورمحمدی، ق.، و برنوسی، ا. 1391. بررسی تاثیر تنش خشکی بر عملکرد، سرعت و دوره موثر پر شدن دانه در آفتابگردان رقم ایروفلور در مقادیر متفاوت نیتروژن و تراکم بوته در ارومیه. نشریه دانش کشاورزی و تولید پایدار. 22(1): 143-130.

9- کریمی­کاخکی، م.، سپهری، ع.، همتی متین، ح، ر. 1389. تغییرات محتوای پروتئین، روغن و ترکیب اسیدهای چرب دانۀ چهار رقم آفتابگردان در شرایط مختلف آبیاری. مجله الکترونیک تولید گیاهان زراعی. 3(3): 80-63.

10- مرادی، م.، مدنی، ح.، ملبوبی، م، ع.، و پیله وری خمامی، ر. 1387. مقایسه کارایی فسفر بیولوژیک و شیمیایی در زراعت آفتابگردان روغنی در شرایط آب و هوایی اراک. یافته­های نوین کشاورزی. 3(2): 178-168.

11- میرزا خانی، م.، و ساجدی، ن، ع. 1394. ارزیابی کاربرد کودهای زیستی و شیمیایی بر کارایی مصرف کود، عملکرد و اجزای عملکرد دانه آفتابگردان. ویژه نامه نشریه دانش کشاورزی و تولید پایدار. صفحات 152-140.

12- یوسف­پور، ز.، یدوی، ع، ر.، بلوچی، ح، ر.، فرجی، ه. 1393. بررسی عملکرد و برخی خصوصیات فیزیولوژیک، مورفولوژیک و فنولوژیک آفتابگردان (Helianthus annuus L.) تحت تأثیر کودهای زیستی و شیمیایی نیتروژن و فسفر. نشریه بوم شناسی کشاورزی. 6(3): 519-508.

13-Food and Agriculture Organization of the United Nations. 2016. Available in: http://faostat3.fao.org/faostat-gateway/go/to/download/Q/QC/E. (accessed august 2016).

14-Hashemi, S M., and Mojaddam, M. 2015. The Effects of triple superphosphate fertilizer and biological phosphate fertilizer (fertile 2) on yield and yield components of sesame in hamidiyeh weather conditions. Indian Journal of Fundamental and Applied Life Sciences. 5(1): 2231– 6345.

15-Khan, M. M., and Azam, Z. M. 1999. Change in the essential oil constituents of Foeniclum rulgare in relation of basal and foliar application of nitrogen and phosphorus. Journal of Plant Science: 11: 2205-2515.

16- Mooleki, S.P., Schoenau, J.J., Charles, J.L., and Wen, G. 2004. Effect of rat, frequency and incorporation of feedlot cattle manure on soil nitrogen availability crop performance and nitrogen use efficiency in east-central Saskatchewan. Canadian Journal of Soil Science: 84: 199-210.

17-Nasrollahzadeh Asl, A. 2017. Effects of Nitrogen and Phosphate Biofertilizers on Morphological and Agronomic Characteristics of Sesame (Sesamum indicum L.). Open Journal of Ecology. 7(2): 101-111.

18-Nezarat, S., and Gholami, A. 2009. The effects of co-inoculation of Azospirillum and Pseudomonas rhizobacteria on nutrient uptake of maize (Zea mays L.). Journal of Agroecology. 1 (1): 25-32.

19-Ozturk, E., Polat, T., Sezek, M. 2017. The effect of sowing date and nitrogen fertilizer from on growth, yield and yield components in Sunflower. Turkish Journal Field Crops. 22(1): 143-151.

20-Perez, E.E., Crapiste, G.H.,Carelli, A.A. 2007. Some physical and morphological properties of Wild Sunflower Seeds. Biosystems Engineering. 96(1): 41-45.

21-Roshdi, M., Heidari Sharifabad, H., Karimi, M., Nourmohammadi, G.H., and Darvish, F. 2006. A Survey on the impact of water deficiency over the yield of sunflower seed cultivar and its components. Journal of Agriculture Science. 12(1): 109-121.

22-Saleem Arif, M., Riaz, M., Shahzad, S, M., Yasmeen, T., Akhtar, M, J., Riaz, M, A. and Vincent E.J. 2016. Associative interplay of plant growth promoting rhizobacteria (Pseudomonas aeruginosa QS40) with nitrogen fertilizers improves sunflower (Helianthus annuus L.) productivity and fertility of aridisol. Applied Soil Ecology. Volume 108. Pages 238-247.

23-Saleh Rastin, N. 2001. Biological fertilizers and their role in order to achieve sustainable agriculture. Journal Soil and Water. Special Biological Fertilizers 23: 19-23.

24-Shata, SM., Safaa, AM., and Siam, HS. 2007. Improving calcareous soil productivity by integrated effect of intercropping and fertilizer. Research Journal of Agriculture and Biological Sciences: 3 (6): 733-739.

25-Shehata, M.M., and El-khawas, SA. 2003. Effect of two biofertilizers on growth parameters, yield characters, nitrogenous components, nucleic acids content, Yield. Pakistan Journal of Biological Sciences: 6 (14): 1257- 1268.

26-Soleimanzadeh, H., Habibi, D., Ardakani, M.R., Paknejad, F., and Rejali, F. 2010. Response of sunflower (Helianthus annuus L.) to inoculation with Azotobacter under different nitrogen levels. American-Eurasian Journal of Agricultural and Environmental Sciences. 7 (3): 265-268.

 

---

[1] -Hashemi and  Mojaddam

[2] -Ozturk

[3] -Soleimanzadeh

[4] - Ozturk

 

[5] - Saleem Arif

[6] - Mooleki

[7] - Nasrollahzadeh Asl

[8] - Shehata

[9] - Ozturk

مراجع