مصحف سن پترزبورگ و جایگاه آن در مطالعت تاریخ قرآن کریم

مطالعات تاریخی قرآن و حدیث

مقاله 6، دوره 22، شماره 60، مهر 1395، صفحه 133-165   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

چکیده

چکیده
قرآن‌پژوه روسی، اِفیم رضوان، در حدود نیمی از یک مصحف کهن قرآن را بازسازی کرده، و پیدایی آن را به بازۀ زمانی 158ـ385ق بازگردانده؛ مصحفی که عمدۀ بقایایش در سن‌پترزبورگ روسیه یافت شده، و به این شهر منتسب است. می‌خواهیم در این مطالعه نخست پیشینۀ مصحفِ یادشده و مطالعاتی را که در بارۀ آن صورت گرفته، و کم‌تر در فضای آکادمیک ایران شناخته‌شده است، مرور کنیم. در مرحلۀ بعد، ویژگیهای رسم آن را با رسم مصحف عثمانی مقایسه خواهیم کرد تا شاخصه‌هایش را همچون مصحفی کهن دریابیم. به این منظور، آراء ابوعمرو دانی و ابوداوود مُقری را مبنای شناخت رسم عثمانی قرار می‌دهیم و شیوۀ رسم این مصحف را از حیث میزان تطابق با رأی آنها بازمی‌کاویم تا معلوم شود این مصحف به مثابۀ نسخه‌ای کهن، چه اندازه با رسم عثمانی مطابق است؛ کوششی که اگر با مطالعات مشابه همراه شود، می‌تواند به شناخت بهترِ پیشینۀ رسم عثمانی بینجامد؛ رسم‌الخطی که سابقه‌اش را به عصر صحابه بازمی‌گردانند. سرآخر، با اهدافی مشابه، مروری نیز خواهیم داشت بر میزان تطابق مصحف سن‌پترزبورگ با قرائات مشهور؛ همچنان که علائم عَدُّ الآی و تقسیمات آیات را نیز در آن بازخواهیم شناخت.
.

کلیدواژه‌ها

کلید واژه‌ها: مصحف سن‌پترزبورگ؛ نسخۀ کته‌لنگر؛ نسخۀ بخارا؛ نسخۀ تاشکند؛ رسم المصحف

مراجع

منابع

آلتی‌قولاچ، طیار، المصحف الشریف المنسوب إلی عثمان بن عفان: نسخة المشهد الحسینی بالقاهرة، استانبول، مرکز الأبحاث للتاریخ والفنون والثقافة الإسلامیة، 1430ق، 2009م.

ابن جزری، محمد بن محمد، النشر فی القرائات العشر، به کوشش علی محمد ضباع، قاهره، المطبعة التجاریة الکبری.

ــــــــــــــــــــ تحبیر‌ التیسیر فی قرائات الأئمة العشرة، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1404ق.

ــــــــــــــــــــ غایة النهایة فی طبقات القرّاء، طنطا، دارالصحابة للتراث، 1429ق.

ــــــــــــــــــــ منجد المقرئین و مرشد الطالبین، قاهره، المکتبة الأزهریة للتراث، 2008م.

ابن جِنّی، عثمان، المحتسب فی تبیین وجوه شواذّ القراءات والإیضاح عنها، به کوشش علی نجدی ناصف و دیگران، قاهره، وزارة الاوقاف، 1420ق، 1999م.

ابوحیان اندلسی، محمد بن یوسف، البحر المحیط، بیروت، دار الفکر، 1420ق.

ابوداوود مقری، سلیمان بن نجاح، مختصرالتبیین لهجاء التنزیل، مدینه، مجمع الملک فهد لطباعة المصحف الشریف، 1421ق.

ابوشامۀ مَقدِسی، عبدالرحمن بن اسماعیل، المرشد الوجیز إلی علوم تتعلق بالکتاب العزیز، بیروت، دار صادر، 1395ق.

ابوعمرو دانی، عثمان بن سعید، التیسیر فی القرائات العشر، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1416ق.

ــــــــــــــــــــ المحکم فی نقط المصاحف، به کوشش عزت حسن، دمشق، دارالفکر، 1407ق.

ــــــــــــــــــــ المقنع فی معرفة مرسوم مصاحف اهل الأمصار، دمشق، دارالفکر، 1403ق.

پاکتچی، احمد، «ابن مسعود»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، جلد چهارم، تهران، انتشارات مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1370ش.

چهری، مجید، «قرائات مختلف از تعبیر ال یاسین در آیۀ 130 سورۀ صافات و تفاسیر مبتنی بر هر یک از این خوانشها»، صحیفۀ مبین، شم‍ 57، سال بیست و یکم، بهار و تابستان 1394ش.

دروش، فرانسوا، سبک عباسی: قرآن نویسی تا قرن چهارم هجری قمری، ترجمۀ پیام بهتاش، تهران، نشر کارنگ، 1379ش.

دمیاطی، احمد بن محمد، إتحاف فضلاء البشر، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1419ق.

«دیدار رئیس جمهوری روسیه با رهبر انقلاب»، خبر مندرج ضمن پایگاه اینترنتی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیة اللّه العظمی خامنه‌ای[1]،  2، 9، 1394ش.

ذهبی، محمد بن احمد، معرفة القراء الکبار ، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1417ق.

سیوطی، عبدالرحمان بن ابی‌بکر، الاتقان فی علوم القرآن، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب، 1394ق، 1974م.

شعبان محمد اسماعیل، رسم المصحف و ضبطه بین التوقیف و الاصطلاحات الحدیثة، قاهره، دار السلام للطباعة و النشر، 1433ق، 2012م.

شکری، احمد خالد، المیسّر فی علم عدّ آی القرآن، جده، مرکز الدراسات و المعلومات القرآنیة بمعهد الامام شاطبی، 1433ق.

ضباع، علی محمد، سمیر الطالبین فی رسم و ضبط الکتاب المبین، قاهره، المکتبة الأزهریة للتراث، 1420ق.

طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، تهران، ناصرخسرو، 1372ش.

علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت، دار الساقی، 1422ق، 2001م.

غانم قدوری حمد، المیسر فی علم رسم المصحف الشریف و ضبطه، جده، مرکز الدراسات و المعلومات القرآنیة بمعهد الامام الشاطبی، 1433ق.

فرماوی، عبدالحی، رسم المصحف بین المؤیدین و المعارضین، مکتبة الازهر للطباعة و النشر و التوزیع، 1397ق.

قاضی، عبدالفتاح عبدالغنی، البدور الزاهرة فی القرائات العشر المتواترة، بیروت، دار الکتاب العربی.

ــــــــــــــــــــ بشیر الیسر شرح ناظمة الزهر، دارالسلام، قاهره، 1429ق.

ــــــــــــــــــــ نفائس البیان، المدینة، مکتبة الدار، 1404ق.

قباقبی، محمد بن خلیل، ایضاح الرموز ومفتاح الکنوز، به کوشش احمد خالد شکری، عمان، دار عمار للنشر والتوزیع، 1424ق.

حسینی، محمد علی خلف و دیگران، «تعریف بهذا المصحف الشریف»، مؤخَّرۀ قرآن کریم (المصحف الامیری)، قاهره، ادارة البحوث و النشر بمجمع البحوث الاسلامیة، 1391ق، 1971م.

قرآن کریم (مصحف سن‌پترزبورگ)، نسخۀ عکسی موجود در مرکز طبع و نشر قرآنجمهوری اسلامی ایران (تصویربرداری‌شده از مصحف اهدایی رئیس‌جمهور روسیه به رهبر انقلاب اسلامی ایران ـــ چاپ فاکسیمیلۀ سن‌پترزبورگ، 2005م).

لسانی فشارکی، محمدعلی، «ابوعمرو دانی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، جلد ششم، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1373ش.

مارغنی، ابراهیم بن احمد، دلیل الحیران، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق، 1995م.

مستفید، حمیدرضا و دیگران، بررسی علمی تطبیقی رسم المصحف و ضبط المصحف، تهران، مرکز طبع و نشر قرآن جمهوری اسلامی ایران، 1385ش.

ـــــــــــــــــــ و توکلی، مرتضی، پژوهشی در رسم المصحف، تهران، مرکز طبع و نشر قرآن کریم، 1396ش.

«نسخۀ اهدایی پوتین اصل بود یا فاکسیمیله؟»، ضمن پایگاه تحلیلی خبری دین‌پژوهی دین آنلاین (در نشانی http://dinonline.com/doc/news/fa/5791) ، دسترسی در 4، 9، 1394ش.

Déroche, François, Qurans of the Umayyads, Leiden, Brill, 2014.

Rezvan, E. A., “The Qur'an and its World: VI. Emergence of the Canon: The Struggle for Uniformity,” Manuscripta Orientalia, 1998, Volume 4, No. 2.

_______________ “New folios from Uthmanic Quran I.” (Library of administration for Muslim affairs of the republic of Uzbekistan), Manuscripta Orientalia, Vol 10, No. 1, March 2004.

_______________ “On the dating of an "ʻUthmanic Qur'an" from St. Petersburg,” Manuscripta Orientalia, Vol 6, No. 3, September 2000.

_______________ “The Quran and power in Russia I, manuscript”, Manuscripta Orientalia, Vol 14, No. 2, December 2008.

_______________ “Yet another Uthmanic Quran (on the history of manuscript E 20 from the St. Petersburg branch of the institute of oriental studies)”, Manuscripta Orientalia, Vol 6, No. 1, March 2000.

Taylor, R. E., Radiocarbon dating an archaeological process, 1987.

 

+++ پایان مقالۀ هفتم+++

 

---

[1]. http://farsi.khamenei.ir/news-content?id=31470