جایگاه«ارتکاز» در تفسیر متون دینی، حقوق معاملات و مسائل اصولی

مجله پژوهش های فقه و حقوق اسلامی

مقاله 6، دوره 15، شماره 54، اسفند 1397، صفحه 109-128   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22034/ijrj.2019.546205

نویسندگان

حسین عندلیب¹؛ محمدعلی حیدری^{* 2}؛ احمدرضا توکلی³

¹دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد نجف‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف‌آباد، ایران

²استادیار فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد نجف‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف‌آباد، ایران

³استادیار فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد نجف‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف‌آباد، ایران

چکیده

  تفسیر متون دینی و قواعد حاکم بر آن همواره یکی از مباحث مهم دانش­های زبانی از جمله علم اصول فقه بوده و هست. یکی از اصول حاکم بر تفسیر متون دینی که نقش مهم و تأثیرگذاری در جریان استنباط ایفاء می­کند ارتکاز عرف است. ارتکاز تلقی و فهم اولیه مردم نسبت به یک چیز است که در اعماق ذهن و افکار آنها رسوخ کرده است و لذا در نظام گفتگو همواره مورد توجه طرفین است. حال سؤال اصلی این است که  آیا «ارتکاز» نقشی در استنباط احکام فقهی- حقوقی دارد؟ آیا شخص متکفل استنباط لزوماً باید به ارتکاز عرف توجه داشته باشد یا خیر؟  فرضیه این پژوهش آن است که با توجه به اینکه شارع مقدس در مقام تشریع با مردم و برای هدایت آنان سخن می­گوید و لذا به ارتکازات آنان توجه دارد و اگر در موردی آن را قبول ندارد صریحاً اعلام می­کند تا جلوی انحراف مردم گرفته شود. فقهای عظام نیز در تفسیر متون دینی بارها به این قاعده تمسک کرده­اند و استنباط حکم شرعی را با توجه به این مهم انجام داده­اند. این پژوهش با ارائه تعریفی جامع از ارتکاز و تبیین زوایای آن درصدد احیای ظرفیت­های شگرف آن است. یافته این پژوهش آن است که قاعده ارتکاز در تفسیر متون دینی، اثبات برخی حقوق، جلوگیری از تطویل مباحث اصولی ایفای نقش می‌کند.

کلیدواژه‌ها

ارتکاز؛ متون دینی؛ استنباط احکام؛ حقوق معاملات؛ مسائل اصولی

مراجع

الف) منابع فارسی

1. حکمت­نیا، محمود، (1386)، مبانى مالکیت فکرى، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامى، تهران.
2. قنواتی، جلیل، (1379)، حقوق قراردادها درفقه امامیه، سمت، تهران.
3. کاتوزیان، ناصر، (1385)، فلسفه حقوق، تهران، شرکت سهامی انتشار، تهران.

ب) منابع عربی

4.    آخوند خراسانی، ملا محمدکاظم، (1409)، کفایه الاصول، مؤسسه آل البیت(ع)، قم.

5.    امام رضا(ع)، علی بن موسی، (1406)، الفقه المنسوب للامام الرضا(ع)، مؤسسه آل البیت(ع)، قم.

6.   انصاری، مرتضی، (1416)، فرائد الاصول، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.

7.   بجنوردى، سید حسن، (1380)، منتهى الأصول، موسسه عروج، تهران.

8.   بروجردى، حسین، (1413)، تقریرات ثلاث، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.

9.    تبریزى، جواد بن على، (1416)، إرشاد الطالب إلى التعلیق على المکاسب، مؤسسه اسماعیلیان، قم.

10.  تبریزی، جواد بن علی، (1426)، منهاج الصالحین‌، مجمع الإمام المهدی(عج)، قم.

11.  حائرى اصفهانى، محمدحسین، (1404)، الفصول الغرویة فی الأصول الفقهیه، دار احیاء العلوم الاسلامیه، قم.

12.  الحسینى الحائرى، سید کاظم، (1423)، فقه العقود، مجمع الفکر الاسلامى، قم.

13.  حسینی عاملی، سیدجواد، (1419)، مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامه، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.

14.  حسینی سیتانی، سید علی، (بی­تا)، قاعده لاضرر و لا ضرار ، دفتر حضرت آیت الله سیستانی، قم.

15.  حسینى روحانى، سید صادق، (بی­تا)، منهاج الصالحین، بی­نا، بی­جا.

16.  خوانساری، سید احمد، (1405)، جامع المدارک فی شرح مختصر النافع، تصحیح و تحقیق غفاری، علی­اکبر، مؤسسه اسماعیلیان، قم.

17.  خویى، سید ابو القاسم، (1410)، منهاج الصالحین، نشر مدینه العلم، قم.

18.  سبحانى تبریزى، جعفر، (1424)، إرشاد العقول الى مباحث الأصول، توحید، قم.

19.  صدر، سید محمد باقر، (1417)، بحوث فی علم الاصول، تقریرات هاشمى شاهرودى، محمود، موسسه دائره المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت علیهم السلام، قم.

20.  طباطبائی یزدى، سید محمد کاظم، (1428)، العروه الوثقى مع التعلیقات، مدرسه امام على بن ابى طالب(ع)، قم.

21.  طباطبائی یزدی، سید محمد کاظم، (1429)، حاشیه کتاب المکاسب، طلیعه نور، قم.

22.  طباطبائی قمی، سید تقی، (1426)، مبانی منهاج الصالحین، منشورات قلم الشرق، قم.

23.  طوسى، محمد بن الحسن‏، (1407)، تهذیب الأحکام، تحقیق خرسان الموسوی، حسن، دار الکتب الإسلامیه، تهران.

24. طوسى، محمد بن الحسن‏، (1390)، الإستبصار فیما اختلف من الأخبار، تحقیق خرسان الموسوی، حسن، دار الکتب الإسلامیه، تهران.

25.  عراقى، آقا ضیاء الدین، (1414)، شرح تبصره المتعلمین، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.

26.  عراقى، آقا ضیاء الدین، (1421)، حاشیه المکاسب (تقریرات: نجم‌آبادی)، غفور، قم.

27.  عراقى، عبد النبى نجفى، (1380)، المعالم الزلفى فی شرح العروه الوثقى، المطبعة العلمیة، قم.

28.  فیاض کابلی، محمد اسحاق، (بی­تا)، منهاج الصالحین، بی­نا، بی­جا.

29.  کلینی، محمد بن یعقوب، (1407)، الکافی، دارالکتب الاسلامیه، تهران.

30.  مظفر، محمدرضا، (1375)، أصول الفقه، اسماعیلیان، قم.

31.  موسوی خمینى، روح­الله، (1381)، الاستصحاب، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی‏(ره)، تهران.

32.  موسوی خمینى، روح الله، (1410)، الرسائل، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، قم.

33.  نائینى، میرزا محمد حسین، (1373)، منیه الطالب فی حاشیه المکاسب، مقرر: خوانساری، موسی بن محمد، المکتبه المحمدیه، تهران.

34.  نائینى، میرزا محمد حسین، (1413)، المکاسب و البیع، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.

35.  نجم آبادى، ابوالفضل، (1380)، الأصول، مؤسسه آیه­الله العظمی البروجردی لنشر معالم اهل البیت، قم.

36.  واسطی زبیدی، محب الدین، (1414)، تاج العروس من جواهر القاموس، محقق: على شیرى، دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع‌، بیروت.

37.  وحید خراسانی، حسین، (1428)، منهاج الصالحین‌، مدرسه امام باقر(علیه السلام)، قم.