مکان یابی بهینه فضای سبز شهری:موردمطالعه شهر بناب

جغرافیا و مطالعات محیطی

مقاله 1، دوره 1، شماره 3، آبان 1391، صفحه 1-14   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

میر نجف موسوی؛ اصغر رشیدی ابراهیم حصاری؛ سمیه روشن رودی

چکیده

چکیده رشد صنعت و افزایش جمعیّت در شهرها، به ساخت و سازهای سوداگرانه‌ای منجر شده است. این ساخت و سازها به مسائل بهداشتی و تأمین حداقل نور و هوا در مناطق متراکم شهری توجهی نداشته‌اند. از سوی دیگر، ضرورت ایجاد کاربری‌های جدید شهری، برای پاسخگویی به نیازهای روزافزون شهرنشینان به تدریج باعث کاهش سهم فضای سبز و باغ‌های شهری گردیده است که ماحصل آن آلودگی‌های زیست محیطی موجود می‌باشد. پارکها و فضاهای سبز شهری از اهمیت استراتژیکی زیادی برای بهبود شرایط زیستی جوامع شهری امروزی برخوردارند. شهر بناب از جمله شهرهایی است که از توزیع مناسب فضای سبز برخوردار نیست و یرخی از محلات آن فاقد فضای سبز یا پارک می‌باشند.در صورتیکه برخی دیگر از محلات از فضای سبز بیشتری برخوردارند. هدف این پژوهش توزیع بهینه‌ی فضای سبز در هر یک از محلات می‌باشد. برای مکان یابی بهینه‌ی فضای سبز،ارزش زمین‌های منطقه برای ایجاد فضای سبز، مورد ارزشیابی قرار گرفته است. بدین منظور، از معیارهای نزدیکی به رودخانه، نزدیکی به مراکز مسکونی، سازگاری با کاربری اراضی، دسترسی به شبکه ارتباطی، نزدیکی به مراکز آموزشی، نزدیکی به تاسیسات و تجهیزات، نزدیکی به مراکز فرهنگی و دوری از فضاهای سبز موجود، تراکم بالای جمعیتی و سرانه پایین فضای سبز در سطح محلات استفاده شده است. به منظور تعیین مکان بهینه برای ایجاد فضای سبز ابتدا داده‌های مکانی گردآوری شده‌اند. سپس پایگاه اطلاعاتی GIS تشکیل شده و نقشه‌های تهیه شده برای هر یک از معیارها، به یک لایه اطلاعاتی در محیط GIS تبدیل شد. با روی هم گذاری این لایه‌ها طبقه‌بندی مکان‌های موجود، به صورت خیلی خوب، خوب، متوسط، ضعیف، خیلی ضعیف و کاملا نامناسب انجام گرفته است. در این طبقه‌بندی، زمین‌هایی که درجه‌ی تناسب آنها خیلی خوب و خوب بوده‌اند را برای ایجاد فضای سبز انتخاب شده‌اند. این مکان‌ها در محلات پرتراکم که سرانه‌ی فضای سبز کمی دارند همچنین در حواشی رودخانه، نزدیک به مراکز مسکونی، آموزشی، شبکه‌ی ارتباطی، تاسیسات شهری و فرهنگی هستند و از پارامترهای دیگر مانند فضای سبز موجود فاصله‌ی مناسبی دارند و برخی ازآنها در زمین‌های بایر که مالکیت آنها دولتی دارند قرارگرفته‌اند

کلیدواژه‌ها

کلمات کلیدی: مکان یابی؛ شهربناب؛ فضای سبزشهری

اصل مقاله

مقدمه

رشد صنعت و افزایش جمعیت در شهرها، به ساخت وسازهای سوداگرانه منجر شده است که در ساختمان‌ها به موضوعات بهداشتی، تأمین نور کافی و هوای سالم و فضاهای گذران اوقات فراغت توجه کافی نمی­کنند. از سوی دیگر، ضرورت ایجاد کاربری‌های جدید شهری، برای پاسخگویی به نیازهای روزافزون شهرنشینان به تدریج باعث کاهش سهم فضای سبز شهری شده، که پیامدِ محدود شدن دسترسی انسان شهرنشین به طبیعت است. اما بنا بر دلایلی، از اوایل قرن بیستم بدین سو انسان شهرنشین توجهی دوباره به طبیعت و فضای سبز نشان داد، که نمود عینی آن ایجاد باغ‌های کاربردی به جای باغ‌های تفریحی است که به نیازهای جدید شهروندان پاسخ می‌دهد (قربانی و تیموری، 1389: 48).

پارک­های شهری بخشی از فضاهای سبز عمومی­اند که علاوه بر دارا بودن جنبه­های تفریحی و فرهنگی و زیست محیطی، جنبه خدمات­دهی به مناطق مختلف شهر را نیز دارند (قربانی و تیموری، 1389: 48). استقرار پارک‌های شهری از یک سو به جهت تأثیری که بر کیفیت زندگی شهری و نیل به توسعه پایدار دارند و از سوی دیگر به جهت بار مالی بدون بازگشت سرمایه و سود که برای شهرداری‌ها به جای می­نهند، ارزش بررسی گسترده را دارند (Manlum,2003: 31). ساکنان شهرهای امروزی تنها به غذا نیازمند نیستند که با برطرف کردن آن، مسأله به نوعی پایان یافته تلقی گردد؛ بلکه مسکن خوب، فضای زندگی مناسب، محیط آرام و تنفس هوای پاکیزه نیز در زمره نیازهای اصلی و عمده به شمار می­آیند (شکویی، 1358: 65). البته رشد سریع شهرها را می­توان از بزرگترین تهدیدکننده‌های محیط زیست برشمرد، که تأثیرات آن به ساکنان شهرها یعنی انسان­ها منتقل خواهد شد و تأثیری بس فرساینده بر روح و جسم انسان شهری باقی خواهد گذاشت. پارک‌های شهری دارای نقش اجتماعی، اقتصادی و اکولوژیکی هستند، با مزایایی چون درمان بیماری­های روحی، محیطی مطلوب برای پرورش کودکان، یکپارچگی اجتماعی، حفظ آسایش و نظایر اینها، که در عین حال شاخصی برای ارتقای کیفیت فضای زندگی و توسعه جامعه محسوب می‌شوند (Balram,2005:149). بی‌تردید فضای‌سبز و پارک‌های شهری را باید در زمره اساسی‌ترین عوامل پایداری حیات طبیعی و انسانی در شهرنشینی امروز به‌شمار آورد (اسماعیلی، 1381: 11)، که اگر به صورت صحیحی برنامه ریزی شوند، در سالم سازی جسم و روح انسان تأثیرات مطلوبی خواهند داشت.

پارک‌های شهری به عنوان یکی از مهم‌ترین فضاهای عمومی خدماتی شهر نقش زیادی در ارتقای شرایط اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و زیست محیطی نواحی شهری دارند. این فضاها به موازات رشد و متراکم شدن نواحی شهری در جوامع مختلف مورد توجه قرار گرفته­اند و راهبردهای گوناگونی برای مکان­یابی و توزیع مناسب آنها در محیط‌های شهری ابداع و به کار گرفته شده است (قربانی، 1386: 54). مکان­یابی مراکز خدمات رسانی در برنامه­ریزی شهری از اهمیت خاصی برخوردار است. مکان­یابی بهینه خدمات شهری باعث کاهش هزینه­های مدیریت شهری و هزینه دسترسی می­شود و تحقق عدالت اجتماعی را به دنبال دارد و امکان زیست بهتر، رفاه و آسایش شهروندان را فراهم می­آورد.

مکان یابی نادرست فضاهای شهری در نهایت منجر به ایجاد ناهنجاری‌هایی از جمله:استفاده کم کاربران از فضاهای ایجاد شده، ایجاد محدودیت در ارائه طرح معماری مناسب،ایجاد محدودیت در انتخاب و چیدمان گیاهی مناسب، آشفتگی در سیمای شهری، مشکلات مربوط به آبیاری و اصلاح خاک، عدم تعاملات اجتماعی نامناسب، مشکلات مدیریت و نگهداری، کاهش امنیت روانی و اجتماعی و غیره شده است (رحمانی،17:1383). امروزه بر عموم متخصصان و مدیران شهری مشخص گردیده است که مدیریت و اداره امور مختلف شهرها با ابزارهای سنتی غیرممکن است.اهمیت استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی GIS در در برنامه‌ریزی شهری با گسترش سریع شهرها و افزایش سرسام‌آور اطلاعات،که باید برای مدیریت شهری پردازش شوند،روشن شده است (فرج زاده،18:1381).

شهر بناب در دهه‌های اخیر از یک سو شاهد رشد سریع جمعیت و از سوی دیگر عدم توانایی در ایجاد مراکز خدماتی از جمله پارک های شهری،به علت مشکلات مالی نهادهای ذیربط و یا نداشتن فرصت کافی جهت خدمات رسانی، موجب بروز مسائل و مشکلاتی در این شهر گردیده است.از جمله این مشکلات می‌توان به نحوه‌ی مکان یابی و توزیع نامناسب کاربری‌ها اشاره کرد. در این میان کاربری فضای سبز که به علت گسترش بی‌رویه‌ی شهر و تبدیل باغات و اراضی کشاورزی به بافت شهری با تهدیدات جدی مواجه بود، با معضلاتی همچون: عدم استقرار و مکان یابی صحیح در سطح شهر،استفاده از فضاهای نامناسب، عدم رعایت همجواری‌ها، عدم توچه به سرانه‌ها و استانداردها و... روبه رو گردید.

در این پژوهش سعی بر آن است که اهمیت استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی در امر کاربری زمین با مطالعه روی مکان یابی فضای سبز شهری در سطح شهر بناب مشخص شود و با استفاده از روشهای تحقیق، اسنادی، توصیفی، تحلیلی و نیز مشاهدات میدانی، اطلاعات مورد نیاز جمع آوری شده و در پایگاه اطلاعاتی ذخیره گردد.سپس با استفاده از قابلیت‌های سیستم اطلاعات جغرافیایی مطلوب‌ترین زمین‌ها برای احداث فضای سبز جدید در پنج گروه بسیار خوب، خوب، متوسط، ضعیف و خیلی ضعیف شده است. نتیجه حاصله نشان دهنده قدرت سیستم اطلاعات جغرافیایی در مکان‌یابی کاربری زمین با توجه به اطلاعات وسیع می‌باشد.

از آنجا که هدف اصلی برنامه ریزی شهری، سلامت، آسایش و زیبایی می‌باشد، مکان یابی فضای سبز شهری نیز به عنوان یکی از مهمترین عناصر محیز شهری سهم زیادی در مطلوبیت و مطبوعیت فضا از نظر شهروندان دارد، بنابراین هدف نهایی از این پژوهش به قرار زیر است:

- تعیین عوامل موثر بر مکان یابی پارک‌ها و نحوه‌ی ترکیب آنها در محیط GIS به منظور ایجاد الگویی مناسب برای مکان یابی پارک‌ها در محدوده مورد مطالعه؛

- ارزیابی نحوه‌ی توزیع پارک‌ها و تشخیص نواحی محروم از فضای سبز در محدوده مورد مطالعه؛

- ارائه راهکار جهت افزایش کارآیی و کاهش هزینه‌های عمومی و اصلاح نحوه‌ی تصمیم‌گیری در مکان‌یابی پارک‌های شهری

- ارائه راهکار جهت فراهم کردن آسایش و رفاه برای کلیه‌ی قشرهای جامعه و در نتیجه کمک به تامین عدالت اجتماعی در شهرها.

 

فرضیه‌ی ویژه تحقیق

- با استفاده از روش‌های تحلیل مکانی و سیستم اطلاعات جغرافیایی می‌توان مناسب‌ترین مکان را برای ایجاد پارک در محدوده مورد مطالعه مشخص کرد.

 

مبانی نظری پژوهش

- تحلیل تناسب فضایی مکانی

تحلیل تناسب فضایی- مکانی فرایندی است که مکان مناسب را در پهنه تعیین شده برای کاربری خاص تعیین می­کند (Hopkins, 1997:13) تحلیل تناسب زمین[1] به فرایند تعیین سازگاری، قابلیت و شایستگی بخشی از زمین برای کاربری معین و تعریف شده اطلاق می‌گردد و به عبارت دیگر فرایندی است برای تعیین شایستگی منبع زمین برای تعداد خاصی از کاربریها و تعیین سطح تناسب آن (Yang Manlun, 2003:21). به منظور تعیین مطلوبترین مسیر توسعه آتی، تناسب برای کاربریهای متنوع می­بایستی با هدف رشد در مسیر مناسب‌ترین مکانها مورد مطالعه قرار گیرد این تحلیل یک متد مهم برای برنامه­ریزیهای اکولوژیکی می­باشد. تناسب زمین با توجه به ویژگیهایی مانند هیدرولوژیکی، جغرافیایی، توپوگرافی، ژئولوژی، بیولوژی، اجتماعی و غیره تعیین می‌گردند (AL-Shalabi, 2006:2).

 

- رویکردهای موجود در تحلیل تناسب کاربری زمین با استفاده از GIS

تحلیل کاربری زمین چیزی بیش از یک فرایند GIS محور می­باشد و لو آنکه شامل رویکردهای مشترک می­باشند. در حالیکه پایگاههای اطلاعاتی و سیستمهای اطلاعات فضایی عناصر مهمی برای فعالیتهای برنامه­ریزی می­باشند، برنامه­ریزان با روابط مربوط به قدرت و مسائل پیچیده شهری و منطقه­ای مواجه می­باشند. این بیان کننده آن است که GIS به چشم­اندازهای سیاسی – اجتماعی به عنوان یک وسیله برای برنامه­ریزی نیاز دارد (Harvey and Chrisman,1998:31). همچون سایر تکنولوژیها، GIS به لحاظ اجتماعی از تعاملات بین گروههای متنوع اجتماعی همچون توسعه دهنده­ها، وکلا، برنامه­ریزان، تصمیم سازان، گروههای با گرایشات ویژه، شهروندان و کسانی که ممکن است در فرایند سیاست و برنامه­ریزی مؤثر باشند، تشکیل می­گردد.

اخیراً انتقاد از تکنولوژی به عنوان ابزاری برای تصمیم­سازی و برنامه­ریزی رشد یافته است. انتقاد دانشمندان علوم اجتماعی بر پیامدهای نامتعادل اجتماعی ناشی از تکنولوژی GIS، تاثیرات آن بر عدالت، قضاوت، حریم خصوصی، دقت، قابلیت دسترسی و کیفیت زندگی متمرکز می­باشد ((Pickles,1995:67. هر پروسه برنامه­ریزی بایستی بر ترکیبی از اطلاعات سخت و نرم تمرکز نمایند. تمرکز بر تحلیلهای تناسب کاربری زمین روشی است که این دو نوع اطلاعات به طور متعادلی در جهت تحلیلها با هم ترکیب می‌گردند. این اشاره به این دارد که GIS بایستی امکانات پیونددهی داده‌های نرم را در عملکردهای نقشه­ای این سیستم دارا باشد تا در پاسخگویی به سئوالات مرتبط با تحلیلهای تناسب کاربری زمین مفید واقع شود.

- عملکردهای فضای سبز در ساخت کالبدی شهر

با توجه به تقسیمات کالبدی شهر، عملکرد فضای سبز شهری نیز تغییر خواهد کرد و از لحاظ کالبدی به رده­های مختلف واحد همسایگی، محله، ناحیه و منطقه تقسیم می‌شود و تعدادی از کاربری‌های خدماتی متناسب با آن در این تقسیمات کالبدی گنجانده می‌شوند. از جمله خدمات قابل استقرار در واحد همسایگی، بوستان کودک و کودکستان و واحد تجاری است. در مقیاس محله مدارس ابتدایی، واحد تجاری، و بوستان محله‌ای مستقر می‌شود. در مقیاس ناحیه، مدارس راهنمایی، فعالیت‌های تجاری در حد ناحیه و کاربری ورزشی و پارک ناحیه‌ای مستقر می‌شوند. در مقیاس منطقه نیز فعالیت‌های فرهنگی، باشگاه ورزشی، فعالیت‌های درمانی، پارک منطقه‌ای، دبیرستان می‌تواند مستقر شوند (باروقی، 1383 :17).

- عملکرد اکولوژیکی

تنوع زیستی و حفاظت از محیط زیست کاهش آلودگی هوا و صوتی، معتدل کردن هوا، سایه افکنی و تنظیم میکرو کلیما، کمک به آرام کردن جریانات سیل و کیفیت آب، ایجاد سطح نفوذ پذیری برای جذب آب و ایجاد فرصت­هایی برای مطالعات تاریخی و محیطی، از عملکردهای مهم اکولوژیکی فضای سبز شهری می‌باشد (Scottish, 1981: 2)

-  عملکرد اجتماعی – روانی

ایجاد مکان­های مناسب برای ورزش، تفریح، در جهت سالم نگهداشتن سلامتی انسان و در دسترس بودن فضاها برای همه ساکنان شهر و به وجود آورده محیط­های آرام در شهر می‌تواند به عنوان عاملی مهم در جهت سلامتی اجتماعی و روانی عمل کند (Scottish, 1981: 4)

در بیشتر بحث­ها بر پارک­ها و فضای سبز شهری به عنوان یک راهکار بسیار مهم که می‌تواند کیفیت زندگی اجتماعی شهری را بالا ببرد، تاکید شده است (G.Girarde, 1992: 25) فضای سبز می تواند خدمات اجتماعی و روانی بسیار زیادی ارائه دهد و به عنوان عاملی که می‌تواند نقش بسیار مهمی در توانمند ساختن شهرهای جدید و همچنین ساکنان آن­ها داشته باشد، عمل کند (Urich, 1981: 2).

- معیارهای مکان گزینی فضای سبز شهری

اصولا بدترین پارکهای دارای مشکل، آن­هایی هستند که در مکان­هایی که مردم از کنار آن­ها نمی‌گذرند و تمایل به چنین کاری ندارند، قرار دارند (سعید نیا، 1379: 87).

معیارهایی که در مکانیابی فضای سبز عمومی باید رعایت شوند، به شرح زیر است:

1.مرکزیت 2. سلسله مراتب  3. دسترسی

مرکزیت

کاربری فضای سبز عمومی باید در مراکز شهری، اعم از مراکز محلات، مراکز ناحیه و مناطق شهری، مگانیابی شوند.

سلسله مراتب

فضاهای سبز عمومی باید متناسب با موقعیت کارکردی خود بر حسب واحد همسایگی، محله، ناحیه و منطقه مکانیابی شوند. و از جانمایی پارک­های با مقیاس فرامحله­ای در داخل محلات باید در حد امکان جلوگیری شود.

دسترسی

هر یک از پارک­های شهری باید از چهار سو به شبکه ارتباطی دسترسی داشته باشد؛ تا بدین طریق هم امکان جذب جمعیت بیشتر فراهم شود و هم امکان نظارت اجتماعی و امنیت پارک افزایش یابد، در عین حال امکان بهره­برداری دیداری از جلوه­های زیبای پارک برای رهگذران از چهارسو فراهم باشد (سعید نیا، 1379: 88).

توزیع مکانی فضای سبز باید به گونه‌ای باشد که دست‌یابی به آن به آسانی صورت گیرد. برخی زمان دسترسی را ده دقیقه، که معادل 400 تا 500 متر از نواحی مسکونی است، برآورد می‌کنند (مجنونیان،57:1374).

از آنجا که یکی از اهداف برنامه‌ریزی شهری، برقراری عدالت اجتماعی است؛ بدین منظور برای مکان‌یابی فضای سبز شهری از الگوی حداقل فاصله استفاده شده است. در این الگو سعی بر آن است تا تمام افراد جامعه کمترین فاصله را برای رسیدن به پارک‌ها و فضای سبز شهری بپیمایند و در واقع فاصله از پارک‌ها و فضای سبز شهری به حداقل ممکن برسد.

مواد وروش‌ها

در پژوهش حاضر با استفاده از روش‌های تحقیق اسنادی، توصیفی، تحلیلی و نیز مشاهدات میدانی، اطلاعات مورد نیاز جمع آوری شده، بدین معنی که نقشه‌ها و داده‌های مکانی موجود رقومی شده و در پایگاه اطلاعاتی ذخیره گردیده و داده‌های غیرمکانی (توصیفی) وارد پایگاه اطلاعاتی و به عوارض نسبت داده شده؛ سپس با استفاده از روش‌هایی همچون overlay (همپوشانی)، Spatial Analysis (تحلیل‌های مکانی)،  Proximity(مجاورت) و ... به تجزیه و تحلیل مکان‌های مناسب در محدوده مورد مطالعه،پرداخته شده است سپس برای رسیدن به هدف مورد نظر، .بعد از ورود اطلاعات به سیستم اطلاعات جغرافیایی در محیط ArcGIS و با استفاده از روش همپوشانی (weighted overlay)اقدام به شناسایی پهنه‌های مناسب برای کاربری پارک‌ها شد.با استفاده از این روش امکان بازیابی، طبقه‌بندی، تجزیه و تحلیل داده‌ها و حذف و اضافه آنها به وجود آمده است. نهایتا ضمن بررسی وضع موجود خروجی داده‌ها تولید نقشه‌هایی بوده که مکان‌های مناسب برای ایجاد فضای سبز شهری را نمایش می‌دهند.

محدوده مورد مطالعه:

محدوده‌ی مورد مطالعه در این پژوهش شهر بناب است.این شهر در موقعیت جغرافیایی 36 درجه و 54 دقیقه الی 37 درجه و 10 دقیقه عرض شمالی و 45 درجه و 30 دقیقه الی 46 درجه طول شرقی کشور واقع شده است. بر اساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال 1390 جمعیتی بالغ بر 79894 نفر را در خود جای داده است. در این سال مساحت این شهر تقریبا برابر با 20کیلومترمربع می‌باشد. شهر بناب بر اساس آخرین تقسیم بندی‌ها به پنج ناحیه شهری و در قالب سیزده محله شهری تقسیم شده است.

یافته‌های تحقیق

داده‌های موردنیاز این تحقیق به دو قسمت داده‌های مکانی و غیر مکانی تقسیم‌بندی می‌شوند،از منابع زیر جمع‌آوری شده‌اند.

- داده‌های مکانی شامل:نقشه‌های موجود در مقیاس 1:2000 شهر بناب، مشاهده میدانی که از طریق آن معیارهای مورد نظر از قبیل؛ کاربری مسکونی، آموزشی، فرهنگی، تاسیسات و تجهیزات، فضای سبز موجود،و شبکه ارتباطی، وسعت، سرانه فضای سبز نواحی که روی نقشه موجود مشخص گردیده‌اند.

- اطلاعات غیرمکانی و توصیفی: طرح تفصیلی شهر بناب شامل تراکم جمعیت می‌باشد.

عوامل تاثیر گذار در مکان یابی فضای سبز

شناسایی و انتخاب عواملی که در مکان یابی تاثیر گذارند،از مراحل مهم مطالعه است. هر چقدر عوامل شناسایی شده با واقعیت‌های زمینی تطابق بیشتری داشته باشد، نتایج مکان یابی رضایت بخش‌تر خواهد بود(فرج زاده اصل،91:1384). عوامل مورد استفاده برای مکان یابی فضای سبز شهر بناب در نمودار شماره یک آمده است:

 

 

نمودار (1): عوامل موثر در مکان یابی فضای سیز شهر بناب

 

 

 

یافته های تحقیق

ارزش گذاری لایه های اطلاعاتی

دو مولفه‌ی فاصله و زمان مهمترین مولفه‌ها در مکان یابی کاربری‌ها هستند. نوع دسترسی با فاصله و زمان سنجیده می‌شود، این دو عامل واحد اندازه گیری آسایش محسوب می‌شوند. چگونگی دسترسی به خدمات شهری مورد نیاز ساکنان و دوری از کاربری‌های مزاحم و ناسازگار از مولفه‌های مهم آسایش تلقی می‌شوند (زیاری،30:1381). بر همین اساس ارزش‌گذاری لایه‌های اطلاعاتی براساس فاصله‌ی معیارها بر حسب، صد به صد متردر نظر گرفته شده و کاربری‌های متناسب با فضای سبز هر چه فاصله کمتری داشته باشند، امتیاز بیشتر و هرچه فاصله بیشتری داشته باشند،امتیاز کمتری می‌گیرند(جدول1)

 

 

جدول (1): ارزش گذاری لایه‌ها بر حسب فاصله (متر)

فضای سبز	مراکز فرهنگی	شبکه ارتباطی	مراکزآموزشی	تاسیسات و تجهیزات	مراکز مسکونی	رودخانه	فاصله(متر)
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10	10 9 8 7 6 5 4 3 2 1	10 9 8 7 6 5 4 3 2 1	10 9 8 7 6 5 4 3 2 1	10 9 8 7 6 5 4 3 2 1	10 9 8 7 6 5 4 3 2 1	10 9 8 7 6 5 4 3 2 1	100-0 200-100 300-200 400-300 500-400 600-500 700-600 800-700 900-800 900 +

منبع:وارثی،93:1387

 

ابعاد اجتماعی

با توجه به گستردگی ابعاد اجتماعی جهت مکان یابی پارک‌ها، و نیز عدم دسترسی به آمار و اطلاعات در این زمینه فقط از یک شاخص استفاده شده است.

تراکم و سرانه جمعیت

از آنجا که پارک‌ها برای استفاده شهروندان و بهره گیری هر چه بیشتر افراد انسانی ایجاد می‌شوند، بنابراین دسترسی تعداد بیشتری از شهروندان به این کاربری و توجه به مکان‌های پر تراکم از لحاط جمعیت شهری می‌تواند به عنوان معیاری برای سنجش تناسب برای مکان بهینه پارک‌ها باشد. بنابراین در این تحلیل نیز لایه‌‌ای از تراکم در سطح محلات شهری بر اساس داده‌های به دست آمده از سرشماری نفوس و مسکن سال 1385 تهیه گردیده است. مجارت با مراکز دارای بیشترین تراکم جمعیت(نقشه1) و کمترین سرانه فضای سبز(نقشه2)، باعث امتیاز بالاتر به پارک‌ها شده است.

 

 

 

نقشه (1): تراکم جمعیتی در محلات شهر بناب                      نقشه (2): سرانه‌ی فضای سبز در محلات شهر بناب

 

منبع:نگارندگان

 

 

ابعاد کالبدی- فیزیکی

بررسی و تحلیل شاخص‌های تراکم بالا در محلات، نزدیکی به رودخانه، نزدیکی به مراکز مسکونی، سازگاری با کاربری اراضی دسترسی به شبکه ارتباطی، نزدیکی به مراکز آموزشی، نزدیکی به تاسیسات و تجهیزات، نزدیکی به مراکز فرهنگی و مجارت با فضای سبز جهت مکان‌یابی پارک‌ها در شهر بناب در این پژوهش مورد نظر می‌باشد.

نزدیکی به مکان‌های مستعد

این مکان‌های مستعد شامل زمین هی داخل حریم رودخانه‌ها و زمین‌های بایر می‌باشد. با توجه به حریم رودخانه‌ها در ارتباط با سایر کاربری‌ها، سازگارترین کاربری در این حریم فضای سبز می‌باشد. به این صورت که پارک‌ها هر چه به رودخانه نزدیکتر باشد امتیاز بالاتری می‌گیرد. همچنین با توجه به مشکلات مربوط به خرید زمین‌ها برای احداث پارک‌ها سعی شده از زمین‌های بایر و دولتی در شهر برای مکان یابی پارک‌ها استفاده شود(نقشه3).

نزدیکی به شبکه ارتباطی

فضاهای سبز شهری به ویژه پارک‌ها از جمله مراکز مهم خدماتی در شهر هستند که که دسترسی با صرف زمان و هزینه کمتر به آنها در نیل به اهداف اساسی توسعه یعنی عدالت اجتماعی و توسعه عادلانه حائز اهمیت زیادی می‌باشد.

میزان آسایش و راحتی شهروندان بستگی به فاصله و زمان دسترسی آنان به خدمات‌شهری از جمله فضای سبز شهری دارد؛ جهت تامین آسایش شهروندان و بهره‌گیری در اوقات فراغت، فضای سبز شهری و چگونگی دسترسی به آنها اهمیت به سزایی دارد.

این تحلیل بر اساس مدت زمان طی شده توسط یک نفر بر حسب دقیقه محاسبه شده است. اصل بر این است که مکان یابی و توزیع فضایی فضای سبز عمومی بر حسب سلسله مراتب متناسب ساختار فضایی شهر باشد (سعیدنیا،138:1379). شعاع عملکرد پارک‌ها در برخی منابع برنامه ریزی شهری تا 1000متر می‌باشد (شیری41:1385). هرچه پارک‌ها به شبکه ارتباطی نزدیکتر باشد امتیاز بالاتری می‌گیرد(نقشه 4).

 

 

نقشه (3): فاصله و ارزش گذاری برحسب فاصله از رودخانه             نقشه (4): فاصله و ارزش گذاری برحسب فاصله از شبکه ارتباطی

 

منبع:نگارندگان

 

نزدیکی به مراکز مسکونی

کاربری مسکونی به عنوان عمده‌ترین بخش تشکیل دهنده شهرها به عنوان جایگاه اسکان شهروندان مهمترین کاربری شهری است که امکانات و تسهیلات مختلف زندگی با توجه به آن مکان یابی می‌شوند. در این پژوهش نیز پارک‌ها به عنوان محلی برای آسایش و گذران اوقات فراغت و به دور به از دغدغه‌ها و آلودگی‌های مختلف زندگی مدرن امروزی در ارتباط با کاربری مسکونی و در مجاورت آن مورد توجه قرار گرفته است، به این صورت که هر چه پارک‌ها به مراکز مسکونی نزدیکتر باشد تناسب بیشتر و امتیاز بالاتری می‌گیرد (نقشه 5).

 

نزدیکی به مراکز آموزشی

مجاورت و نزدیکی دو کاربری آموزشی و پارک به یکدیگر به عنوان یک معیار برای سنجش تناسب کاربری فضای سبز در نظر گرفته شده است. در نتیجه هر چه پارک‌ها یا فضای سبز به مراکز آموزشی نزدیکتر باشد امتیاز بالاتری می‌گیرد (نقشه 6).

 

نزدیکی به تاسیسات و تجهیزات شهری

هر چه پارکها به تاسیسات و تجهیزات شهری نزدیکتر باشند امتیاز بالاتری می‌گیرند(نقشه7)

 

نزدیکی به مراکز فرهنگی

در کاربری فرهنگی نیز نزدیکی آن به پارکها مورد توجه قرار گرفته است(نقشه 8).

 

 

 

 

 

 

نقشه (5): فاصله و ارزش گذاری برحسب فاصله ازمراکز مسکونی        نقشه (6): فاصله و ارزش گذاری برحسب فاصله ازمراکز آموزشی

 

منبع:نگارندگان

 

نقشه (7): ارزش گذاری برحسب فاصله ازتاسیسات و تجهیزات شهری             نقشه (8): ارزشگذاری برحسب فاصله از مراکز فرهنگی

 

منبع:نگارندگان

 

نقشه (9): فاصله و ارزش گذاری برحسب فاصله از فضاهای سبز موجود

 

منبع:نگارندگان

مجاورت با فضای سبز

مکان پارک‌های جدید باید از فضاهای سبز موجود فاصله داشته باشد. به این صورت که هرچه از فضای سبز موجود دورتر و بیشتر باشد امتیاز بالاتری می‌گیرد(نقشه 9).

سازگاری با کاربری اراضی

برای تهیه نقشه مناسب زمین به منظور تبدیل به فضای سبز اهمیت دادن به همه کاربری‌ها لازم است، ولی در این میان بعضی از کاربری‌ها تاثیرگذارتر و از تناسب بیشتری برخودارند. بنابراین لازم است که به این کاربریها ارزش و بهای بیشتری داده شود، به عنوان مثال زمین‌های بایر به سبب ارزش اقتصادی کمتر و زمین‌های مچاور به سبب سازگاری و متناسب بودن با فضای سبز از ارزش بیشتری برخوردارند و برعکس بعضی از زمین‌های دیگر مانند لایه‌های پر و ساخته شده و لایه‌ی شعاع عملکرد فضای سبز امتیاز کمتری دریافت می‌کنند. (جدول2).

 

 

جدول (2): ارزش گذاری کاربری‌ها بر اساس درجه‌ی تناسب آنها برای ایجاد فضای سبز

میزان ارزش	نوع کاربری
10	بایر،زراعی،کشاورزی،دامداری،باغ،مخروبه
9	جهانگردی و پذیرایی
8	پارکبنگ،نظامی،آموزشی،اداری،ورزشی
6	بهداشتی،درمانی،کارگاهی،انبار
4	فرهنگی
3	صنعتی،تجاری،گورستان
2	مسکونی،مذهبی
0	فضای سبز
NODATA	رودخانه،شبکه ارتباطی

 

 

وزن‌دهی نهایی لایه‌های اطلاعاتی برحسب وزن دهی درجه‌بندی یا نسبتی و شناسایی مکان‌های مستعد

این روش مستلزم در نظر گرفتن وزن‌ها بر اساس مقیاس از پیش تعیین شده است.در این پژوهش ارزش 100-0 در نظر گرفته شده است بدین ترتیب که در مجموع 100 امتیاز به کل معیار تخصیص می‌یابد که ارزش صفر نشان دهنده‌ی کمترین توجه و 100 نشان‌دهنده‌ی بیشترین توجه به معیارهای مورد بررسی است؛ یعنی هر قدر یک معیار ارزش بیشتری به خود گیرد، اهمیت نسبس آن بیشتر می شود. به عبارت دیگر نمره‌ی حداقل به کم اهمیت‌ترین خصیصه به عنوان مبنابرای محاسبه‌ی درجه‌های داده شده تخصیص می‌یابد. سپس همه نسبت‌های تخصیص یافته به ارزش حداقل تقسیم می‌شود؛ یعنی W_j/W که _jW کمترین ارزش داده شده و W نمره‌ی jامین معیار در جدول است .نسبت مزکور، درجه‌ی اهمیت نسبی از بدترین سطح به بهترین سطح را بیان می‌کند(وارثی،94:1387).

در جدول بر اساس معیارهای دکر شده محاسبات انجام شده بیان گردیده است.در این جدول،امتیاز 100 به مهمترین معیار (مکان گزینی در محلات تراکم بالا و سرانه کم فضای سبز) سپس برای معیار درجه‌بندی ثانویه، یک نمره نسبی در ارتباط با اهمیت آن نسبت به مهمترین معیارها اختصاص می‌یابد.در جدول مذکور همه ارزش‌ها یر کم اهمیت‌ترین معیار تقسیم می‌شوند. سپس هریک از وزن‌های اصلی بر جمع وزن‌های اصلی تقسیم شده و وزن نرمال هر یک از معیارها به دست می‌آید که مجموع آنها بابر با 1 است(جدول 3).

 

 

 

جدول (3): نحوه‌ی وزن دهی لایه‌های اطلاعاتی بر حسب ورزن‌دهی درجه‌بندی یا نسبتی

وزن نرمال شده	وزن اصلی	مقیاس نسبت	معیارها
0.17 0.169 0.124 0.119 0.11 0.107 0.099 0.081 0.017	10 9.9 7.3 7 6.5 6.3 5.8 4.8 1	100 99 73 70 65 63 58 48 10	تراکم بالا در محلات نزدیکی به رودخانه نزدیکی به مراکز مسکونی سازگاری با کاربری اراضی دسترسی به شبکه ارتباطی نزدیکی به مراکز آموزشی نزدیکی به تاسیسات و تجهیزات نزدیکی به مراکز فرهنگی مجارت با فضای سبز
1	58.6

 

نقشه (10): ارزش گذاری نهایی و اولویت بندی زمین‌های شهری برای ایجاد پارک و فضای سبز برحسب درصد

 

 

نقشه (11): ارزش گذاری نهایی و اولویت‌بندی زمین‌های شهری برای ایجاد پارک و فضای سبز

 

منبع:نگارندگان

طبقه‌بندی زمین‌های شهری بر اساس میزان تناسب آن‌ها برای ایجاد فضای سبز

در این طبقه بندی ابتدا میزان تناسب زمین‌های شهری و پهنه‌ها بر اساس درصد در نقشه 10 مشخص شده است.سپس بر اساس پنج طیف خیلی خوب،خوب،متوسط،ضعیف و خیلی ضعیف در نقشه 11 قابل مشاهده است که به کلی بودن طیف‌ها و بهتر نشان دادن طبقه‌بندی زمین‌های شهری بر اساس تناسب برای ایجاد فضای سبز از آن استفاده می‌کنیم.

پهنه‌های با درجه‌ی تناسب خیلی خوب

این نوع مکان‌ها در محلات با تراکم خیلی بالای جمعیت و سرانه‌ی پایین فضای سبز،در حاشیه‌ی رودخانه، زمین‌های بایر شهری نزدیک به مراکز مسکونی متراکم، نزدیک به مراکز آموزشی، فرهنگی، تاسیسات زبر بنایی و در مجاورت معابر اصلی شهری هستند و از کاربری‌های ناسازگار و شعاع عملکرد پارک‌های موجود فاصله دارند(مانند زمین‌های بایر در محله و زمین‌های اطراف رودخانه)

زمین‌های با درجه‌ی تناسب خوب

این نوع زمین‌ها در سطح شهر پراکنده‌اند اما بیشتر در اطراف زمین‌های با درجه‌ی تناسب خیلی خوب هستند. از شعاع عملکرد پارک‌ها و فضای سبز موجود فاصله دارند. همچنین در محلات با تراکم بالا، نزدیک به مراکز آموزشی، مسکونی، فرهنگی، تاسیسات و در جوار معابر اصلی قرار گرفته‌اند (مانند زمین‌‌های بایر موجود در محلات و در جوار رودخانه)

زمین‌های با درجه‌ی تناسب متوسط

بیشترین پهنه متعلق به پهنه با درجه‌ی تناسب متوسط می‌باشد، که در اطراف زمین‌ها با درجه‌ی تناسب خوب است. این پهنه با فاصله بیشتری از محلات با تراکم بالا و رودخانه هستند همچنین فاصله‌ی آنها با مراکز آموزشی فرهنگی،تاسیسات دورتر و تقریبا در شعاع عملکردی فضای سبز موجود قرار گرفته‌اند. همچنین به دلیل خصوصی بودن مالکیت این پهنه‌ها، تغییر این کاربری‌ها به فضای سبز مشکل است. در نتیجه این نوع زمین‌ها برای ایجاد فضای سبز پیشنهاد نمی‌گردند.

 

زمین‌های با درجه‌ی تناسب ضعیف

این زمین‌ها به دلیل فاصله زیادی از محلات پرتراکم، رودخانه، مراکز آموزشی، فرهنگی، تاسیسات،مسکونی و شبکه‌‌های ارتباطی اصلی دارد چمپنین در شعاع کامل عملکردی فضاهای سبز موجود می‌باشد. این زمین‌ها نیز برای ایجاد پارک‌های شهری جدید توصیه نمی‌شود (زمین‌های واقع در محله‌ی) زمین‌های با درجه‌ی تناسب خیلی ضعیف و کاملا نامناسب این نوع از زمین‌ها به چند دسته تقسیم می‌شوند:

- فضای سبز موجود در شهر و شعاع عملکرد آن

- زمین‌های بایر حاشیه‌ی شهر و مکان‌های دور افتاده

- زمین‌هایی که از محلات پرتراکم،رودخانه،مراکز مسکونی، آموزشی، فرهنگی، تاسیسات و شبکه‌ی ارتباطی فاصله‌ی زیادی دارند.

 

نتیجه‌گیری

در این پژوهش ابتدا معیارهای مکان یابی پارک‌ها و فضای سبز در شهر بناب تعیین شدندکه عبارتند از: ابعاد کالبدی شامل نزدیکی به رودخانه، نزدیکی به مراکز مسکونی، سازگاری با کاربری اراضی، دسترسی به شبکه ارتباطی، نزدیکی به مراکز آموزشی، نزدیکی به تاسیسات و تجهیزات، نزدیکی به مراکز فرهنگی و دوری از فضاهای سبز موجود .ابعاد اجتماعی شامل تراکم بالای جمعیتی و سرانه پایین فضای سبز در سطح محلات.

سپس با روی هم‌گذاری این لایه‌ها طبقه‌بندی مکان‌های موجود در سطح شهر برای ایجاد پارک و فضای سبز، به صورت خیلی خوب، خوب،متوسط،ضعیف،خیلی ضعیف و کاملا نامناسب انجام گرفته است.در این طبقه‌بندی، زمین‌هایی که درجه‌ی تناسب آنها خیلی خوب و خوب بوده‌اند را برای ایجاد فضای سبز انتخاب و با نقشه کاربری اراضی شهر بناب مقایسه نموده‌ایم. پس از مقایسه‌ی مکان‌های انتخاب شده با کاربری اراضی، مشخص شد که زمین‌های مناسب برای ایجاد فضای سبز تناسب زیادی با کاربری اراضی دارند،این مکان در محلات پرتراکم که سرانه‌ی فضای سبز کمی دارند همچنین در حواشی رودخانه، نزدیک به مراکز مسکونی، آموزشی، شبکه‌ی ارتباطی، تاسیسات شهری و فرهنگی هستند و از پارامترهای دیگر مانند فضای سبز موجود فاصله‌ی مناسبی دارند و برخی ازآنها در زمین‌های بایر که مالکیت آنها دولتی دارند قرار گرفته‌اند.         

از آنجا که در این پژوهش با پارامترهای متفاوتی برای مکان یابی بهینه روبه رو هستیم، ارزش‌گذاری هریک از این پارامترها و تعیین مکان بهینه برای ایجاد فضای سبز جدید نیازمند زمان طولانی و دقت فراوان است .همچنین GIS در ارزشیابی چندمنظوره وتحلیل‌های جامع‌نگر می‌تواند در کمترین زمان و دقیقترین شکل با پردازش پارامترهای بی شمار، در مکان گزینی دقیق و جامع نگر پارک‌ها و فضاهای سبز به ما کمک فراوانی بکند، در منطقه‌ی مورد مطالعه با استفاده از تجزیه تحلیل پارامترهای مکان‌یابی پارک‌ها توانسته‌ایم مکان مناسبی را برای ایجاد واحدهای فضاهای سبز جدید انتخاب کنیم، بنابراین این فرضیه‌ی تحقیق تاییدمی‌شود

---

[1] . Land Suitability Analysis

مراجع

منابع:

1- اسماعیلی، اکبر (1381)؛ بررسی و تحلیل فضای سبز (پارک­های درون شهری) از دیدگاه برنامه‌ریزی شهری در مناطق 1 و 8 شهرداری تبریز، پایان نامه‌ کارشناسی ارشد دانشگاه تربیت مدرس.

2- باروقی، فریده، (1383)، کاربری فضای سبز شهری از برنامه تا واقعیت، مجله شهرداری­ها، سال پنجم، شماره ششم..

3- رحمانی،محمد جواد،(1382)بررسی روند تصمیم گیری در مکان یابی پارک‌ها و فضای سبز عمومی تاثیر آن بر ایمنی آن‌ها، مجله سبزینه شرق،سال سوم،شماره 6

4- زیاری، کرامت‌اله و حافظ مهدنژاد و فریاد پرهیز (1388)، مبانی و تکنیک‌های برنامه‌ریزی شهری، انتشارات دانشگاه بین‌المللی چابهار، چاپ اول.

5- سعیدنیا، احمد (1379)، فضای سبز شهری، کتاب سبز شهرداری، مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهری، وزارت کشور، چاپ نهم.

6- شکوئی، حسین (1358)، اکولوژی اجتماعی شهرها، انتشارات دانشگاه تبریز.

7- شیری، ابوالفضل (1385)، ارائه­ی الگوی مکان یابی بهینه­ی فضای سبز شهری با استفاده از GIS ، مطالعه­ی موردی: پارکهای شهر زنجان، پایان نامه­ی کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه زنجان.

8- قربانی، رسول و راضیه تیموری (1389)، تحلیلی بر نقش پارک‌های شهری در ارتقای کیفیت زندگی شهری با استفاده از الگوی Seeking - Escaping نمونه موردی: پارک‌های شهری تبریز، فصلنامه­ی پژوهش­های جغرافیای انسانی، شماره 72. 

9- قربانی، رسول(1386)، تحلیل فضایی توزیع پارکهای شهری تبریز و نارسائیهای موجود در آن، طرح تحقیقاتی، دانشگاه تبریز.

10- مجنونیان،هنریک(1374)مباحثی پیرامون پارک­ها، فضای سبز و تفرجگاه­ها، انتشارات سازمان پارکهاوفضای سبز شهرداری تهران

11- وارثی، حمیدرضا،محمدی جمال، شاهیوندی احمد (1387)، مکان یابی فضای سبز شهری با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی (نمونه‌ی موردی: شهر خرم آباد)، مجله­ی جغرافیا و توسعه‌ی ناحیه­ای، شماره ی 10.

12- AL-SHALABI , Mohamed A., Shattri Bin Mansor, Nordin Bin Ahmed, Rashid Shiriff,(2006) GIS Based Multicriteria Approaches to Housing Site Suitability Assessment, XXIII FIG Congress, Munich, Germany.

13- Balram Shivanand, Dragicevic Suzana, (2005), Attitudes Toward Urban Green Space: Integrating Questionnaire Survey and Collaborative GIS Techniques to Improve Attitude Measurements, Landscape and Urban Planning

14- Girardet,(1992),EEA,two_third of all Europeans now reside in towns or cities,Boston

15- Harvey, F., Chrisman, N., (1998), Boundary objects and the social construction of GIS technology. Environment and Planning A 30 (9), 1683–1694.

16- Hopkins, L., (1977). Methods for generating land suitability maps: a comparative evaluation. Journal for American Institute of Planners 34 (1), 19–29.

17- Manlun, Yang, (2003), Suitability Analysis of Urban Green Space System Based on GIS, ITC. May, A., (1996), Information Technology in Urban Planning, Rutledge, London.

18- Pickles, J., (1995). Ground Truth: The Social Implications of Geographic Information Systems, Guilford Press, New York

19- Scottish, Richard (1987), information natural heritage trends, London.

20- Ulrich, R.S (1981).natural, versus, urban, scienes; sompsycho_physiological effects. Environ, Behave, Tokyo