مکان یابی دفن مواد زائد جامد شهری با استفاده از مدل (AHP) (نمونه موردی شهرستان جلفا)

جغرافیا و مطالعات محیطی

مقاله 2، دوره 1، شماره 3، آبان 1391، صفحه 14-28   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

کرامت الله زیاری؛ کامران موسی خانی؛ شهرام اباذرلو؛ سجاد اباذرلو

چکیده

چکیده افزایش روزافزون جمعیت شهری و توسعه مناطق شهری، افزایش مصرف مواد دارای پسماند تجزیه ناپذیر و بسیاری دیگر از مناسبات زندگی ماشینی و مدرن باعث رویکرد جدی مدیران شهری شده است و دفن و معدوم سازی پسماند به صورت یکی از دغدغه‌های اساسی در مدیریت محیط زیست شهری درآمده است. طبق گزارشات بخش خدمات شهری شهرداری جلفا روزانه به طور متوسط 51 تن زباله در شهرستان جلفا تولید می‌شود. از میان روش‌های مختلف دفع زباله به صورت تلنبار از مهم‌ترین روش‌هایی بوده است که مدیریت شهری جلفا در طی سال‌های استفاده از این مکان بر آن تکیه نموده است. این امر مشکلاتی مانند خروج شیرابه، آلودگی خاک، بوی بد، آتش سوزی، پراکندگی زباله و غیره را در محل دفن به وجود آورده است. به منظور جلوگیری از بروز چنین مشکلاتی باید تلاش کرد ضمن انتخاب مناسب‌ترین مکان برای دفن آن‌ها، این مواد به صورت بهداشتی و در فضایی خارج مناطق مسکونی دفن و معدوم شوند. برای انتخاب مکان صحیح دفن مواد زائد جامد باید معیارهایی مانند شیب، جهت شیب، فاصله از گسل، فاصله از مناطق مسکونی و خطوط ارتباطی و انتقال نیرو و ... مورد توجه قرار گیرد. پژوهش حاضر از نوع نظری – عملی و روش کار توصیفی – تحلیلی پس از آشنایی کامل با مدیریت علمی پسماندهای شهری و شناخت دفع و دفن غیراصولی و غیر بهداشتی مواد زائد جامد شهری اقدام به انتخاب معیارهایی که جهت مکان یابی دفن مواد زائد جامد شهری نقشی اساسی دارند نموده و سپس اقدام به وزن گذاری لایه‌ها با استفاده از روش AHP و نرم افزار GIS نموده در نهایت انتخاب بهترین مکان جهت دفن پسماند می‌پردازد. پهنه پنجم با 13.17 درصد واقع در شمال غرب شهرستان به دلیل حریم مناسب با گسل و رود ارس و معیارهای قابل قبول از نظر زمین شناسی و پوشش گیاهی و شیب زمین، مناسب‌ترین مکان‌ها جهت دفن مواد زائد جامد می‌باشند و در آخر نیز زمین‌هایی با مساحت 32 هکتار به بالا را از میان زمین‌های کلاس پنجم جهت بهترین مکان‌ها برای دفن پسماند برای بازه 20 ساله انتخاب شد

کلیدواژه‌ها

کلمات کلیدی مکان‌یابی بهینه؛ دفن مواد زائد جامد؛ شهرستان جلفا؛ ARC GIS؛ AHP

اصل مقاله

1- مقدمه

رشد روزافزون جمعیت شهری ایران به همراه ایجاد مراکز جمعیتی جدید، فقدان یا سیاست‌گذاری و ارزیابی عملکردها و فعالیت‌های گوناگون شهری بر اساس برنامه جامع و کلان ملی (آمایش سرزمین) و تداوم تخلیه انواع زائدات و فاضلاب‌ها به محیط زیست از جمله عوامل بحران زایی است که در محیط زیست طبیعی و کیفیت بهداشت و سلامتی انسان‌ها به ویژه شهرنشینان  را در معرض خطرات و زیان‌های گوناگونی قرار داده است(عبدلی، 1379: 11). امروزه مسائل زیست محیطی چالش برانگزترین حوزه توسعه پایدار را تشکیل می‌دهد (McNnally, 2003: 16).

مسائل زیست محیطی، اجتماعی، اقتصادی و اجرایی مختلف که از مواد زاید تولید شده در مناطق شهری حاصل می‌شود بیشتر مربوط به دفع آن‌ها می‌باشد. چرا که از طرفی مکان‌های قابل دسترسی برای دفن پسماندهای شهری به سرعت در حال کاهش می‌باشد و از سوی دیگر دفع پسماندها ارتباط مستقیم با بهداشت عمومی، آلودگی آب، خاک و هوا و همچنین افزایش گرمای جهانی در اثر تولید گاز متان در مراکز دفن بهداشتی دارد (سازمان بازیافت شهرداری مشهد،1388: 3).

در زمینه پهنه بندی زمین برای مکان یابی محل‌های دفن مواد زائد جامد شهری با استفاده از معیارهای محیطی مطالعات ارزنده‌ای صورت پذیرفته است. فرهودی و همکاران در مقاله خود با عنوان مکان یابی محل دفن مواد زائد جامد شهری با استفاده از منطق فازی و استفاده از داده‌هایی همچون فاصله از جاده، گسل، آب‌های سطحی، زمین شناسی و ... از طریق مدل‌های مختلف تلفیق اطلاعات و نقشه‌ها که بر اساس مدل منطق فازی ترکیب شده‌اند توانستند در شعاع 20 کیلومتری در شمال شرقی شهر سنندج در 3 حوزه مختلف مکان گزینی کنند (فرهودی و همکاران، 1384: 15).

امینی در پایان‌نامه کارشناسی ارشد خود تحت عنوان مکان یابی دفن مواد زائد جامد شهری با روش‌های تحلیلی مختلف در GIS به مکان‌یابی محل دفن زباله در شهر "ساری" پرداخته است. وی در این تحقیق از دو روش بولین و فازی استفاده کرده است. و در نهایت با در نظر گرفتن معیارهایی نظیر: نقشه‌های توپوگرافی، کاربری اراضی،زمین شناسی، فاصله از شهر و جاده‌ها و... سه نقطه از شهر را جهت دفن زایدات مناسب یافته که نقطه واقع درشمال شرقی شهر بهینه‌ترین مکان جهت دفن مواد زائد جامد شناخته است  (امینی، 8:1385).

مجید بیرانوند در پایان نامه کارشناسی ارشد خود به مکان یابی بهینه دفن مواد زائد جامد شهر خرم آباد بر اساس معیارهای ژئومورفولوژی در محیط GIS پرداخته است. پژوهش حاکی از این است که در روش بولین با انتخاب یک مکان در شرق شهر خرم آباد، به علت محدود بودن انتخاب­ها و دامنه مقادیر معیارها در فرایند مکان یابی انعطاف پذیری مناسبی وجود ندارد، حال آنکه مدل سلسله مراتبی با انتخاب 3 مکان در شرق و جنوب قدرت تصمیم گیری بیشتری در انتخاب محل دفن دارا می‌باشد. در نهایت با همپوشانی این دو مدل در محیط ARC GIS مکان نهایی دفن زباله انتخاب گردید (بیرانوند،13:1389).

در سال 2002 واستاوا و ناسوات در پژوهشی با عنوان مکان یابی با استفاده از GIS,RS محل دفن زباله در اطراف شهر رانسی با استفاده از معیارهایی چون زمین شناسی، گسل‌ها، شیب زمین، آب‌های سطحی، مراکز شهری، شبکه ارتباطی موجود، فاصله از فرودگاه و غیره و با استفاده از این سیستم‌ها و وزندهی به شاخص‌ها از طریق مقایسه‌ای زوجی، 5 محل مجزا در اندازه‌های مختلف را برای دفن زباله این شهر 800 هزار نفری انتخاب کردند (Vastava & Nathawat, 2002:13).

در سال 1992 ویلیام هندریکس و دیوید باکلی در پژوهشی با عنوان کاربرد GIS در مکان یابی محل دفن مناسب زباله در ایالت ورمونت امریکا، منطقه‌ای 210 هکتاری را از لحاظ شاخص‌های فیزیکی و اقتصادی چون خاک مناسب، عمق سنگ مادر، کاربری زمین، آب‌های سطحی، پهنه بندی ارتفاعی و... مورد ارزیابی قرار داده و مکان مناسب دفن زباله را در اطراف ناحیه Mad شناسایی نمودند (Handrix & Buckley, 1992: 3-5).

Jahn Bennet در سال 2004 گزارشی حاکی از پیشرفت سیستم اطلاعات جغرافیایی و کاربرد آن در شهر رم، از جمله مدیریت و دفن مواد زائد جامد را ارائه داده است. این گزارش نشان می‌دهد که ابتدای این روند دهه 90 میلادی بوده است و ابتدا پیشرفت کندی داشته است، اما پس از چند سال و به خصوص در سال 2003 و با کمک نقشه‌های پشتیبانی اینترنتی، اطلاعات موجود برای سیستم اطلاعات جغرافیایی به موضوع مهمی برای کارکنان واحد خدماتی شهرداری و عموم شهروندان رمی تبدیل شده است (Bennet, 2005: 84).

مطالعه کنونی با هدف مکان‌یابی زیست محیطی محل دفن زباله‌های شهری با استفاده از روش AHP و تکنیک سیستم اطلاعات جغرافیایی انجام گرفته است و با در نظر گرفتن معیارهایی از قبیل زمین‌شناسی، شیب، گسل، آب‌های سطحی، و ... به دنبال بهترین پهنه‌بندی زمین برای مکان‌یابی بهینه دفن زباله‌های شهری با کم‌ترین آسیب و زیان بر محیط زیست و سلامتی ساکنان و مقرون به صرفه بودن از نظر اقتصادی هستیم.

روش کار به این صورت است که به منظور تعیین مکان بهینه فعالیتی، چند گزینه با چند معیار و زیر معیار ارزیابی می‌شوند و سپس مناسب‌ترین گزینه (سایت) با توجه به معیارهای انتخابی، امتیاز کسب می‌کنند که برای استقرار فعالیت مورد استفاده قرار می‌گیرد (Moreno-Jimenez,2005: 95).

مشخصه‌ای که پژوهش حاضر را از بقیه متمایز می‌سازد توجه به پایداری مکان‌های انتخاب شده برای یک بازه مناسب 20 ساله می‌باشد. بنابراین با یک نوآوری در مقایسه با مطالعات قبلی یعنی استفاده از فرمول تجربی ارائه شده توسط انجمن علمی امریکا (APA) در مورد اندازه زمین مورد نیاز برای دفن بهداشتی پسماند، مشخص کرده است که زمین‌های با مساحت 32 هکتار به بالا انتخاب شده از میان زمین‌های کاملاً مناسب جهت دفن با روش (AHP)، بهترین مکان‌ها جهت دفن بهداشتی مواد زائد شهرستان جلفا می‌باشد.

 

2- معرفی منطقه مورد مطالعه

شهرستان جلفا با مساحت 1670.31 کیلومترمربع در قسمت شمال غربی استان آذربایجان شرقی بین 45 درجه و 17 دقیقه تا 46 درجه و 31 دقیقه طول شرقی و بین 38 درجه و 39 دقیقه تا 39 درجه و 2 دقیقه عرض شمالی واقع گردیده است و از شمال به رودخانه ارس و جمهوری‌های خودمختار نخجوان و ارمنستان محدود می‌گردد (معاونت اقتصادی و برنامه ریزی سازمان مدیریت و برنامه ریزی آ.ش، 1385: 2). نقشه (1) نشان دهنده موقعیت سیاسی شهرستان جلفا است.

 

 

 

نقشه (1): موقعیت سیاسی شهرستان جلفا در سطح کشور و استان (مآخذ: نگارندگان)

 

3- وضعیت فعلی مدیریت پسماندهای جامد شهرستان جلفا

در حال حاضر مدیریت پسماندهای جامد شهری در محدوده مورد مطالعه با همکاری بخش‌های خدمات  شهری شهرداری جلفا و سازمان منطقه آزاد ارس صورت می‌گیرد. سیستم مدیریت پسماند در این شهرستان به صورت نیمه مکانیزه می‌باشد که شامل چهار عنصر جمع آوری، حمل مستقیم و با استفاده از ایستگاه‌های انتقال، تفکیک ‌تر و خشک زباله و در نهایت دفن غیراصولی پسماندها در محل دفن فعلی می‌باشد. نکته قابل توجه در این خصوص بهره برداری نامناسب از محل دفن فعلی و فقدان برنامه مناسب برای آینده می‌باشد.

بر اساس اطلاعات موجود، سرانه زباله تولیدی هر نفر در محدوده مورد مطالعه به طور متوسط 690 گرم در روز می‌باشد و از نظر ترکیب زباله‌ها همانند سایر مناطق کشور تقریباً 75% از زباله‌ها را مواد فسادپذیر و 25% مابقی آن را کاغذ، پلاستیک، شیشه، نخاله‌های ساختمانی، منسوجات، فلزات آهنی و غیر آهنی و ... تشکیل می‌دهد (خدمات شهری شهرداری جلفا). در زمینه بازیافت پسماند نیز در مرحله عمل، کار خاصی صورت نپذیرفته است.

 

4- مواد و روش‌ها

در این پژوهش با رویکردی اسنادی، میدانی و نرم افزاری از مواد و داده­های زیر برای تولید معیارهای به کار رفته در پژوهش استفاده شده است:

1-     استفاده از نرم افزار Global Mapper برای گرفتن DEM[1] محدوده مورد مطالعه و تولید نقشه شیب و جهت شیب در محیط ARC GIS.

2-     نقشه‌های زمین شناسی منطقه با مقیاس 1:100000 (جهت تولید نقشه زمین شناسی و گسل‌های منطقه).

در آخر کلیه نقشه‌های تولیدشده در محیط ARC GIS گردآوری، ذخیره و بعد از وزن دهی از طریق فرایند سلسله مراتبی (AHP) روی هم گذاری شده و نقشه مکان‌های بهینه دفن مواد زائد جامد شهری در منطقه تهیه و مورد تحلیل قرار گرفته است.

 

5- مدل تحلیل سلسله مراتبی(AHP)

فرآیند تحلیل سلسله مراتبی(AHP) چهارچوبی منطقی است که درک و تحلیل تصمیم گیری‌های پیچیده را با تجزیه آن به ساختاری سلسله‌مراتبی آسان می‌کند(shalabi,et al. 200:12). فرایند تحلیل سلسله مراتبی در هنگامی که عمل تصمیم گیری با چند گزینه رقیب و معیار تصمیم گیری روبروست می‌تواند استفاده گردد. معیارها می‌تواند کمی و کیفی باشند . اساس این روش تصمیم گیری بر مقایسات زوجی است. تصمیم گیرنده با فراهم آوردن درخت سلسله مراتبی تصمیم آغاز می‌کند. سپس یک سری مقایسه‌های زوجی انجام می‌گیرد. این مقایسه‌ها وزن هر یک از فاکتورها را در راستای گزینه‌های رقیب مورد ارزیابی در تصمیم نشان می‌دهد. در نهایت فرایند تحلیل سلسله مراتبی به گونه‌ای ماتریس های حاصل از مقایسه‌های زوجی را باهم تلفیق می‌سازد که تصمیم بهینه حاصل آید(Sener,2004:114) .

در فرآیند تحلیل سلسله مراتبی اولین قدم ایجاد یک نمایش گرافیکی از مسأله می‌باشد که در آن هدف، معیارها و گزینه‌ها نشان داده می‌شود (نمودار شماره1)

این نمایش گرافیکی از مسأله، در سه سطح تشکیل شده است:  سطح یک، هدف پژوهش است، سطح دوم، معیارهای مسأله، سطح سوم، گزینه‌های مسأله که به عنوان زیر معیارهای سطح دوم مطرح شده‌اند(صدوق ونینی و همکاران، 1388: 33).

 

نمودار (1): نمایش گرافیکی مسأله به عنوان اولین گام در فرایند تحلیل سلسله مراتبی(AHP) (مآخذ: مطالعات نگارندگان).

 

 

6- وزن دهی نقشه‌ها و عملیات مکان یابی محل‌های دفن مواد زائد جامد شهرستان جلفا در محیط GIS

در پژوهش حاضر با استفاده از روش AHP و تکنیک‌های سیستم اطلاعات جغرافیایی و بهره گیری از نرم افزارهای CAD ،GIS و امکانات تحلیلی سیستم اطلاعات جغرافیایی و توابع تحلیلی موجود در این سیستم نسبت به پردازش و تهیه داده‌ها با توجه به اهداف مندرج پرداخته شد. به این ترتیب که معیارهای مؤثر در مکان یابی را مشخص نموده و داده‌های رقومی مورد نیاز در قالب نرم افزار GIS تهیه شده و با کاربرد روش سلسله مراتبی (AHP) وزن نسبی پارامترها را تعیین نموده و پس از فرایند وزن دهی مناطق مناسب جهت دفن پسماند در طی این فرایند مشخص می‌گردد.

 

6- 1 گسل‌ها

ایران از نظر زلزله خیزی ششمین کشور جهان می‌باشد. در این رابطه نکته حائز اهمیت وضعیت اسفبار شهرهایی است که بر روی گسل‌ها و یا در مجاورت آن‌ها ساخته شده و در معرض خطر زلزله قرار دارند(نگارش،1384: 93). در نقشه (2) پهنه مناسب و نامناسب در رابطه با گسل منطقه مورد مطالعه را نشان داده شده است.

 

 

 

 

نقشه (2): نقشه وزن دار شده حریم گسل‌های شهرستان جلفا (مآخذ: نگارندگان)

 

 

6-2 منطقه حفاظت شده

مناطق حفاظت شده شامل مناطق زیست گاهی و جانوری بوده که باید محل دفن انتخابی از آن‌ها فاصله کافی داشته باشد. مرداب‌ها، تالاب‌ها و پارک‌های جنگلی از جمله این مناطق به شمار می‌روند. محل دفن انتخابی باید به گونه‌ای باشد که هیچ گونه اثر سویی در کوتاه مدت روی این مناطق نداشته باشد. نقشه شماره (3) نشانگر این موضوع است.

 

 

 

نقشه (3): نقشه وزن دار شده حریم منطقه حفاظت شده کیامکی داخل شهرستان جلفا (مآخذ: نگارندگان)

 

 

6- 3 شهرها و روستاها و سکونتگاه‌ها

طبیعی است که محل دفن همواره باید در خارج از شهر و دور از مراکز جمعیتی قرار گیرد، از سوی دیگر به منظور کاهش هزینه حمل و نقل و زمان و وسعت محدود منطقه و سایر مشکلات دوری راه، تا حد امکان باید سعی شود که محل دفن در مکان نزدیک‌تری واقع شود که نقشه (4) نشان دهنده این امر می‌باشد.

 

 

نقشه (4): نقشه وزن دار شده دسترسی و حریم مراکز جمعیتی شهرستان جلفا (مآخذ: نگارندگان)

 

 

6-4 مسیل

شهرستان جلفا قسمت کوچکی از آبریز مستقــیم ارس محسوب می‌شود که کلیه آب‌های جاری آن از ارتفاعات حدود جنوبی و گاه از محدوده شهرستان‌های جنوبی سرچشمه گرفته و به سمت شمال و دره رود ارس جاری می‌شوند.

 

6-5 شبکه راه‌های موجود

نقشه شماره (6) نشان دهنده شبکه راه‌های محدوده مورد مطالعه می‌باشد.

 

 

 

نقشه شماره (5): نقشه وزن دار شده حریم مسیل‌های شهرستان جلفا (مآخذ: نگارندگان)

 

 

نقشه (6): نقشه وزن دار شده دسترسی و حریم جاده‌های شهرستان جلفا (مآخذ: نگارندگان)

 

6-6 زمین شناسی

زمین به عنوان بستر و زیرساخت تمامی عوامل زنده و غیر زنده در چگونگی تشکیل و خصوصیات کلیه عوامل طبیعی به طور مستقیم و یا غیر مستقیم تأثیرگذار می‌باشد(مهندسین مشاور رویان، 1390 :84). نقشه (7) نشان دهنده نقشه وزن دار شده زمین شناسی محدوده مورد مطالعه برای دفن مواد زائد جامد شهری می‌باشد.

 

6-7 پوشش گیاهی

نقشه (8) نشان دهنده کلاس بندی پوشش گیاهی محدوده برای دفن مواد زائد جامد می‌باشد.

 

 

 

نقشه شماره (7): نقشه وزن دار شده شهرستان جلفا از نظر زمین شناسی (مآخذ: نگارندگان)

 

 

نقشه شماره (8): نقشه وزن دار شده شهرستان جلفا از نظر پوشش گیاهی (مآخذ: نگارندگان)

 

6- 8 شیب

یکی از عوامل موثر در ساخت و ساز شهری، شیب ارضی می‌باشد (عزیزپور، 1375: 71). نقشه (9) نقشه کلاس‌بندی شده شهرستان جلفا بر حسب درصد شیب زمین برای دفن مواد زائد جامد شهری می‌باشد.

 

6-9 خطوط انتقال برق

با توجه به استانداردهای ارائه شده از سوی شرکت برق استان آذربایجان شرقی حریم لازم برای خطوط فشارقوی با ولتاژ 132 هزار ولت 30 متر می‌باشد که اکثر شهرهای ایران از چنین ولتاژی برخوردارند ولی با توجه به اینکه خطوط فشار قوی منطقه از ولتاژ 400 هزار ولت برخوردارند و برای انتقال برق به کشورهای همسایه و از نوع بین‌المللی می‌باشند شرکت برق حریمی برابر 50 متر را در نظر گرفته است. نقشه (10) نشان دهنده حریم و دسترسی خطوط فشار قوی برق برای مکان‌های بهینه دفن پسماند می‌باشد.

 

 

نقشه شماره (9): نقشه وزن دار شده شیب (به درصد) شهرستان جلفا (مآخذ: نگارندگان)

 

 

نقشه  (10): نقشه وزن دار شده دسترسی و حریم خطوط فشار قوی شهرستان جلفا (مآخذ: نگارندگان)

 

6-10 جهت شیب

جهت حداکثر تغییرات شیب است که بر حسب زاویه بیان می‌شود (عظیمی حسینی و همکاران،1389: 68). در زمینه مکان یابی دفن پسماند دامنه‌های آفتاب گیر به جهت توانایی میکروب زدایی و ایجاد گرمایش لازم جهت تجزیه مواد زائد بهترین مکان جهت دفن پسماند می‌باشند(Jun,1999:94). بهترین جهات شیب جهت دفن پسماند بر حسب ارزش در نقشه (11) نشان داده شده است.

 

6-11 وزن دهی به معیارها

هدف از وزن دادن به معیارها بیان نمودن اهمیت هر معیار نسبت به معیار دیگر است.

جدول (1) وزن‌دهی به معیارها با روش AHP را نشان می‌دهد.

 

6-12 پهنه‌های مناسب برای دفن مواد زائد جامد شهرستان جلفا با روش AHP

نقشه شماره (12)، 5 پهنه متفاوت برای مکان یابی بهینه دفن مواد زائد جامد شهرستان جلفا را نشان می‌دهد.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نقشه (11): نقشه وزن دار شده شهرستان جلفا از نظر جهات شیب (مآخذ: نگارندگان)

 

جدول (1): جدول وزن دهی به معیارهای مکان یابی دفن مواد زائد جامد شهرستان جلفا با استفاده از روش AHP

(مآخذ: نگارندگان)

 

 

 

نقشه (12): نقشه مکان‌های بهینه برای دفن مواد زائد جامد شهرستان جلفا با روش AHP (مآخذ: نگارندگان)

 

جدول (2): جدول اطلاعاتی کلاس‌های پنج‌گانه بدست آمده از روش AHP

 

(مآخذ: نگارندگان)

 

 

پهنه اول که با رنگ قرمز نشان داده شده نامناسب‌ترین مکان‌ها برای دفن مواد زائد جامد شهری می‌باشد که عمدتاً در قسمتی از نیمه شرقی و مرکزی محدوده مورد مطالعه می‌باشد. و می‌توان علت عمده عدم مطلوبیت این مناطق را به این شرح بیان نمود: الف) وجود گسل‌های منطقه در این محدوده. ب) نزدیکی به آب‌های سطحی و رود ارس و منطقه حفاظت شده کیامکی. ج) شیب نامناسب این مناطق و قرارگیری در شیب‌های شمالی و غربی د) نامناسب از نظر معیارهای پوشش گیاهی و زمین شناسی.

در مورد پهنه مناطق کاملاً مطلوب و مطلوبیت خیلی قوی برای دفن مواد زائد جامد شهری منطقه، قابل ذکر است که این مناطق عمدتاً در قسمتی از نیمه غربی و به طور اخص شمال غربی محدوده مورد مطالعه می­باشند و پژوهش حاضر به علل زیر مناسب‌ترین مکان‌ها برای دفن مواد زائد جامد شهری می‌داند: الف) دوری از گسل‌های منطقه. ب) دوری از رود ارس. ج) وجود شیب مناسب برای دفن پسماند و قرارگیری در شیب‌های جنوبی و شرقی. د) مناسب بودن پوشش گیاهی و لایه‌های زمین شناسی این مناطق و عدم تداخل با معیارهای دفن پسماند. ذ) دسترسی و حریم مناسب با نواحی سکونتگاهی. ر) دسترسی و نزدیکی به جاده‌های ارتباطی و خطوط انتقال برق.

 

6- 13 مکان‌های مناسب جهت دفن مواد زائد جامد شهرستان جلفا برای بازه زمانی 20 ساله

زمین مورد نیاز دفن زباله به علت تغییرات جمعیتی معمولاً برای یک دوره 20-40 ساله در نظر گرفته می‌شود. طبق تحقیقات انجمن علمی امریکا (APA) در مورد اندازه زمین مورد نیاز برای دفن بهداشتی فرمول تجربی زیر ارائه شده است:

V = R/D (1 – P/100) + CV

V = فضای مورد نیاز در طول سال (هکتار)

R = سرانه تولیدی هر نفر

CV = حجم خاک پوشش مورد نیاز

P = درصد کاهش حجم زباله در اثر فشردگی

D = دانسیته (تراکم) متوسط زباله (متکان،1387: 126).

 

جدول (3): جدول اطلاعاتی مواد زائد جامد شهرستان جلفا 

سرانه تولید زباله (g/day)	690
حجم خاک پوششی مورد نیاز (m3/day)	275
درصد کاهش حجم زباله در اثر فشردگی	40%
دانسیته (تراکم) متوسط زباله (kg/m3)	239.5

(مآخذ: خدمات شهری شهرستان جلفا)

 

طبق فرمول تجربی ارائه شده توسط انجمن علمی امریکا (APA) در مورد اندازه زمین مورد نیاز برای دفن بهداشتی و با توجه به اطلاعات کسب شده از بخش خدمات شهری شهرستان جلفا در مورد  مواد زائد جامد شهری (جدول 3)، فضای مورد نیاز در طول سال برای دفن بهداشتی مواد زائد جامد شهرستان جلفا برابر 1.6 هکتار می‌باشد که در نتیجه زمین مورد نیاز دفن بهداشتی برای بازه زمانی 20 سال در شهرستان جلفا برابر 32 هکتار می‌باشد.

 

 

نقشه (13): نقشه زمین‌های با مساحت 32 هکتار به بالا، انتخاب شده از میان زمین‌های کاملاً مناسب جهت دفن بهداشتی مواد زائد جامد شهرستان جلفا بدست آمده از روش (AHP)   (مآخذ: نگارندگان)

 

نتیجه گیری

شهرستان جلفا با جمعیتی حدود 53579 نفر و با متوسط وزن زباله روزانه 51 تن از جمله مناطق کشور می‌باشد که با مشکل دفن بهداشتی پسماند مواجه گردیده و نیازمند مطالعات کارشناسی شده و برنامه ریزی دقیق و علمی جهت غلبه بر این معضل و حرکت به سوی احقاق اصول توسعه پایدار و تضمین زندگی انسان در این منطقه می‌باشد. هدفی که از ابتدا در پ‍ژوهش حاضر به دنبال آن بودیم انتخاب مکان‌های بهینه جهت دفن بهداشتی مواد زائد جامد شهرستان جلفا بود و برای رسیدن بدین هدف مراحلی را گذراندیم. بدین صورت که ابتدا بعد از مشخص نمودن هدف تحقیق اقدام به جمع آوری معیارها و لایه‌های موردنیاز (گسل، شهرها و مراکز سکونتگاهی، آب‌های سطحی، جاده‌های ارتباطی، زمین شناسی، پوشش گیاهی و درصد شیب زمین) نمودیم. سپس اقدام به آماده سازی لایه‌ها و استاندارد کردن آن‌ها نمودیم و در ادامه کار با روش AHP اقدام به وزن دهی نمودیم و سپس تلفیق لایه‌های اطلاعاتی مورد استفاده با روش AHP به منظور دست یابی به مکان دفن بهداشتی مناسب در شهرستان جلفا صورت پذیرفت که نتیجه کار در قالب 5 کلاس در نقشه نهایی نمایش داده شد. پهنه اول از میان این کلاس‌ها عمدتاً در قسمتی از نیمه شرقی و مرکزی محدوده مورد مطالعه قرار گرفته‌اند که با توجه به اصولی که پژوهش حاضر بدان پایبند می‌باشد برای دفن بهداشتی مواد زائد جامد محدوده مورد مطالعه غیر قابل قبول شناخته شده‌اند و عمده‌ترین علل این انتخاب به دلیل وجود گسل‌های منطقه در این محدوده و نزدیکی به رودخانه مرزی ارس می‌باشد. پهنه‌های چهارم و پنجم با مطلوبیت مناسب و کاملاً مناسب جهت دفن بهداشتی عمدتاً در قسمتی از نیمه غربی و به طور اخص شمال غربی محدوده قرار گرفته‌اند و پژوهش حاضر با توجه به عواملی از قبیل دوری از گسل‌های منطقه و رود ارس و وجود شیب مناسب و دسترسی و حریم مناسب با نواحی سکونتگاهی و ... این مناطق را مناسب‌ترین مکان‌ها جهت دفن مواد زائد جامد شهرستان جلفا می‌داند. در ادامه با توجه به نقشه نهایی بدست آمده و فرمول تجربی ارائه شده توسط انجمن علمی امریکا (APA) در مورد اندازه زمین مورد نیاز برای دفن بهداشتی پسماند، مشخص گردید که زمین‌های با مساحت 32 هکتار به بالا انتخاب شده از میان زمین‌های کاملاً مناسب جهت دفن با روش (AHP)، بهترین مکان‌ها جهت دفن بهداشتی مواد زائد شهرستان جلفا می‌باشد که در نقشه شماره 10 نشان داده شد.

---

[1] - Digital Elevation Model

مراجع

منابع

1- امینی،موسی (1385)،مکان یابی دفع مواد زائد جامد شهری (نمونه موردی شهر ساری)،پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تبریز، ص8..

2- بیرانوند، مجید(1389)،مکان یابی بهینه دفن مواد زائد جامد شهر خرم آباد بر اساس معیارهای ژئومورفولوژی در محیط GIS،پایان نامه کارشناسی ارشد،دانشگاه تبریز.

3- سازمان بازیافت و تبدیل مواد شهرداری مشهد(1388)، بازیافت مواد و آشنایی با شیوه‌های نوین تفکیک پسماند، وزارت کشور، سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور، کارگاه آموزشی مدیریت پسماند.

4- سازمان زمین شناسی کشور، نقشه‌های زمین شناسی 100000: 1 شهرستان جلفا.

5- عبدلی، محمدعلی(1379)، مدیریت دفع مواد زائد جامد شهری (جلد3). مرکز مطالعات برنامه ریزی شهری وزارت کشور.

6- عزیزپور، ملکه(1375)، توان سنجی محیط طبیعی و توسعه فیزیکی شهر تبریز، رساله­ جهت اخذ مدرک دکترا. دانشگاه تربیت مدرس.تهران.صص71-72.

7- عظیمی حسینی.محمد، نظری فر.محمدهادی، مؤمنی. رضوانه، (1389)، کاربرد GIS در مکان یابی، انتشارات مهرگان قلم، چاپ اول، ص68.

8- صدوق ونینی، سیدحسن؛ توکلی‌نیا، جمیله و زارعی، امید (1388)، پهنه‌بندی زمین برای توسعه فیزیکی شهر شیراز با استفاده از GIS و AHP . فصلنامه سپهر، دوره هجدهم، شماره 72، صص 32– 39.

9- فرهودی، رحمت ال...؛ حبیبی، کیومرث؛ زندی بختیاری، پروانه (1384)، مکان یابی محل دفن مواد زائد جامد شهری با استفاده از منطق فازی در محیط GIS (مطالعه موردی: شهر سنندج). نشریه هنرهای زیبا، شماره 23، ص15.

10= متکان،علی اکبر؛شکیبا،عیلرضا؛پورعلی،سیدحسن؛نظم فر، حسین (1387)، مکان یابی مناسب جهت دفن پسماند با استفاده از GIS (ناحیه مورد مطالعه شهر تبریز)،علوم محیطی،سال ششم، شماره دوم، 126.

11- معاونت اقتصادی و برنامه ریزی سازمان مدیریت و برنامه ریزی آ.ش، گزارش وضعیت اقتصادی، اجتماعی شهرستان جلفا، مجموعه نشریات سفر رئیس جمهور به استان آ.ش، نشریه شماره 5، اردیبهشت 85، ص2.

12- مهندسین مشاور رویان(1390)، مطالعات تفصیلی ارزیابی اثرات زیست محیطی شهرک صنایع پاک جلفا (جلد دوم). سازمان منطقه آزاد ارس. شهرستان جلفا.

13- نگارش، حسین(1384)، زلزله، شهرها و گسل‌ها، مجله‌ی پژوهش‌های جغرافیایی. شماره 52. دانشگاه تهران.

14- Bennet,Jahn(2005); Solid Waste Collections Departement, City of Rome Annual Report; p 84.

15- Hendrix, William؛ Buckly, David(1992), Use of GIS for selection of sites for land application of sewage waste. Journal of soil and water conservation.PP3-5 .

16- Jun,C(1999),Design of an intelligent geographic information system for multicriteriasite analysis,Articles currently under peer rewiew by the URISA journal.

17- L.McNnally(2003), A thesis submitted in conformity with the reguirements for the degree of Master of Engineering 'Protection of Water Resource in Landfill siting in Vietnam' Graduate Department of Civil Engineering: University of Toronto.

18- Moreno-Jimenez, J.M. et al(2005). A spreadsheet module for consistent consensus building in AHP-group decision making, Group Decision and Negotiation 14.P 89-108.

19- Sener.M (2004),Landfill Site Selection by Using Geographic Information system,M.Sc,Thesis,METU,114.

20- Shalabi .Mohamed A., Shattri Bin Mansor, Nordin Bin Ahmed, Rashid Shiriff (2006), GIS based Multicriteria Approaches to Housing Sitesuitability assessment. XXIII FIG Congress–Munich, Germany, P12. October 8-13, p:12.

21- Vastava,Shri؛ Nathawat(2002). Selection of potential  Waste disposal sites around Ranchi Urban complex using remote sensing and GIS techniques. Urban planning, map Asia conference. P13