پیوندهای مفید
اخبار و اعلانات
آمار
| تعداد نشریات | 418 |
| تعداد شماره‌ها | 9,991 |
| تعداد مقالات | 83,504 |
| تعداد مشاهده مقاله | 77,002,138 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 54,060,046 |
بررسی سلسله مراتب شهری با مدلهای کمی (نمونه موردی استان آذربایجان غربی) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| جغرافیا و مطالعات محیطی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| شناسنامه علمی شماره، دوره 1، شماره 1، اردیبهشت 1391، صفحه 7-18 اصل مقاله (505.92 K) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| نویسندگان | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| احمد خادم الحسینی؛ محمدرضا عباسی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| چکیده | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| چکیده: شبکه شهرهای ایران دردهه 30 به دنبال دگرگونی شرایط اقتصادی و اجتماعی ایران که ناشی از حاکمیت الگوی برون‌زا بوده است، دچار تغییرات اساسی گردیده است و موجب پیدایش کلان شهرها، گسیختگی یا انفصال درشبکه‌های شهری شده و به مرور زمان و رشد جمعیت و پیامدهای آن ایجاد نخست شهری و افزایش تعداد شهرها بوده است. این گروه از شهرها، جایگاه یا مرتبه متناسب و کهکشانی خود در نظام سلسله مراتبی به زنجیره‌ای تغییر داده‌اند. این مقاله به استفاده از مدلهای کمی به بررسی سلسله مراتب شهری استان آذربایجان غربی می‌پردازد. روش پژوهش دراین مقاله کمی - تحلیلی می‌باشد و با استفاده از نرم‌افزار Excel و نمودارها برای بررسی و تحلیل اندازه و رشد شبکه شهری استان آذربایجان غربی ترسیم شده است. نتایج حاصل از پژوهش نشان می‌دهد 1- نقاط شهری استان دارای روابط منظم و سیستماتیکی در مقایسه با الگوهای مورد انتظار نیستند.2- توزیع فضایی شهرها در سطح نظام شبکه شهری استان آذربایجان شرقی متعادل نیست. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| کلیدواژه‌ها | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| کلمات کلیدی: شبکه شهری؛ شاخص نخست شهری؛ مدل لورنز؛ ضریب جینی؛ آذربایجان غربی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| شناسنامه علمی شماره | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
مقدمه کشور ایران تا پیش از شروع شهرگرایی و شهرنشینی دورة معاصر تقریباً از نظام شهری همگونی برخوردار بوده است یعنی شبکه شهری کشور کهکشانی بوده و تحت تأثیر توسعه درون‌زا و روابط سنتی شهر و روستا به حیات خود ادامه می‌داده است. پس از آن درنتیجه تحول روند رشد و توسعة درون‌زا به توسعة برون‌زا، که با سیر تحول شهرگرایی، شهرنشینی و شهرسازی در دورة معاصر از اواسط حکومت قاجار به بعد شروع می‌شود (حبیبی، 1375: 6). ورود در مقوله روابط سیتماتیک این شهرها به ویژه نقش و اهمیت آنها درتحقیق مقایسه آنها را ایجاب می‌کند که نتیجه منطقی آن باید به یک طبقه‌بندی منجر گردد این طبقه‌بندی می‌تواند برمبنای نقش آنها یا مشخص کردن بعضی از شهرها بر مبنای سطوحی از ویژگیهای اقتصادی – اجتماعی و خدمات عمومی استوار باشد. از این رو یک شبکه شهری که به تبع شرایط جغرافیایی با نظم فضایی خاص شکل گرفته است، می‌تواند ازنظر کمی (تعداد جمعیت) و یا از نظرکیفی (اهمیت و نقش آنها) طبقه‌بندی شده و درنظمی از یک پایه و ارتفاع در ردیف یا مرتبه‌ای پشت سرهم قرارگیرند که اصلاحاً به نام (سلسله‌مراتب شهری) نامیده می‌شود (نظریان، 1373: 69). بدین سان هر اندازه سیستم شهری یک کشور توسعه پیدا کند به الگوی توزیع نرمال نزدیکتر می‌گردد (25:2000،clark). بطور خلاصه تعریف شبکه شهری چندان ساده نیست، از یک سو از اجزاء مختلف تشکیل شده و دارای ساختمان‌های جسمانی، ریخت شناسی، اجتماعی، فرهنگی متفاوتی می‌باشد. از سوی دیگر، معرفین شهرها دارای تخصص و نگرش‌های مختلف بوده و هر کدام متناسب با دیدگاه خود آن را تعریف نموده‌اند (3: 1999، Rasool ). لازم به ذکر است که تنها ساماندهی تجعمات بزرگ شهری، مشکل نظام شهری را حل نمی‌کند. بلکه بایستی در پهنه سرزمین، شبکه متوازی از کانونهای شهری درسطوح مختلفی از سکونت، جمعیت و عملکرد به وجود آورد. باید انگیزه‌ها و عوامل توسعه را درمقیاس متوازی از کانونهای زیستی بالقوه سامان داد. بایستی آن دسته ازنیروهایی که در روند تحول شبکه شهری نقش تعیین‌کننده دارند، به درستی شناسایی و با تحلیل ویژگیها وگرایشهای آنها گسترش یابد و یا از ادامه گسترش بی‌رویه آنها جلوگیری به عمل آید. درواقع ایجاد توازن و تعادل در الگوی استقرار جمعیت به سیاستها و استراتژهای بالقوه مستعد و اشتغال‌زا را باید درنظام سلسله مراتب شهری، به ویژه شهرهای سطح میانی جستجوکرد و بهره گیری از امکانات و توزیع آنها را می‌باید درشبکه متعادلی از کانونهای زیستی هماهنگ کرد (ارجمند نیا، 1370). به نظر می‌رسد استان آذربایجان غربی با داشتن 36 شهر و همچنین وجود چندین شهر متوسط از این قاعده مستثنی نبوده و شهر ارومیه به علت موقعیت مناسب اقتصادی، سیاسی و تاریخی و جاذبه‌‌ها فرهنگی سبب جذب جمعیت نواحی اطراف شده است. این پژوهش با توجه به شاخص نخست شهری، چهار شهری، مدل مرتبه- اندازه، مدل مرتبه اندازه تعدیل شده و منحنی لورنز براساس آمارهای جمعیتی 1335 تا 1385 به تبیین و تحلیل سلسله‌مراتب شهری استان آذربایجان غربی می‌پردازد.
طرح مسأله امروزه عدم تعادل‌های منطقه‌ای درفضای ملی لزوم مطالعه و بررسی درشبکه و نظام سلسله‌مراتب شهری را لازم و ضروری ساخته، تا از این رهگذر به الگوی پراکنش جمعیت شهرنشین و بالاخره تعادل و عدم تعادل‌ها درنظام سلسله مراتب شهری هر منطقه‌ای پی برد(سرور، 1372: 4). در راستای افزایش رشد شهرنشینی درایران روند تمرکز و استقرار جمعیت شهرها، شبکه شهری استانها نیز از حالت متعادل بسوی نامتعادل شدن پیش می‌روند. استان آذربایجان غربی نیز از این توسعه و رشد شهرها در امان نمانده و باافزایش جمعیت شهری، شبکه شهری این استان نیز دچار تغییر وتحول شده است لذا جایگاه شبکه شهری در رویکرد توسعه پایدار شهری استان آذربایجان غربی موجب گردید تا سوال‌هایی چون آیا توزیع فضایی شبکه شهری یا پراکنش فضایی جمعیت در استان آذربایجان غربی متعادل است و یا آیا رشد، اندازه و ساختار فضایی شهرهای استان آذربایجان غربی در نظام سلسله‌مراتبی متعادل و در راستای توسعه پایدار شهری وعدالت جغرافیایی می‌باشد و. . . ذهن محققین را بر آن داشت تا این موضوع را جهت پژوهش انتخاب نموده وبا مطالعه و کاربرد روشهای کیفی وکمی به شفاف‌تر شدن معضلات ذهنی خود در این زمینه پرداخته شده است.
مبانی نظری و ادبیات پژوهش نظام شهری عبارت است از مجموعه از شهرهای وابسته به هم که ساختار نظام سکونتگاههای شهری را در یک ناحیه، منطقه، کشور و جهان پدید می‌آورند. نظام شهری تنها محدود به مجموعه کالبدی از سکونتگاه شهری نیست، بلکه جریانها و ارتباطات میان این سکونتگاه را نیز در بر می‌گیرند.این جریانها عبارتند از جمعیت،سرمایه،عوامل تولید، ایده‌ها، اطلاعات و نوآوری(عظیمی، 1381: 53). جمیز وانز[1] جغرافی دان دانشگاه برکلی، با دیدگاه جغرافیای تاریخی موضوع را مورد بررسی قرار می‌دهد و از طریق دنبال کردن راه پرپیچ و خم تحول سکونتگاهها نتیجه گیری می‌کند که رشد سلسله مراتب سکونت، گاهی از بالا به پایین عمل می‌کند (طبق مدل کریستالر) (طهماسبی، 1384: 30). دیویدهاروی[2] براین اعتقاد است که کلان شهرهای معاصر نوعی اقتصاد بسیار پیچیده‌ای را به همراه می‌آورند. دراین اقتصاد سلسله مراتبی، مراکز محلی برحوزه نفوذ خود و کلانشهرهای مهمتر برمراکز کوچکتر مسلط هستند. وی این ساخت اقتصادی را درنتیجه تصاحب و استخراج مازاد اقتصادی می‌دادند (هاروی، 1376: 318). جفرسون[3] جغرافیدن آمریکایی درسال 1939، قانون نخست شهر را ارائه نمود.هدف جفرسون آن بود که نقش مرکزی و مهم شهرهای بزرگ هرکشور را درتوسعة فرهنگ‌های ملی موجود درآن کشور توجیه نماید .براساس این قانون نخست شهر درهرکشور همیشه به صورت یک شهر مستقل و بزرگ مورد توجه بوده و استثناً بیان کنندة توانایی و احساس ملی آن کشور می‌باشد.(بهفروز،1374: 319). شکل‌گیری سلسله‌مراتبی سکونتگاهها و گسترش آنها را تابعی از میزان تقاضا برای کارکردهای تخصصی مراکز و همچنین تکنولوژی حمل و نقل می‌باشد (شکوهی، 1376: 318). مارک جفرسون ابداع‌کننده «تئوری الگوی نخست شهری معتقد است که شهر رهبری‌کننده یک کشور یامنطقه، در مجموع یکپارچه و بزرگ بوده و بیانگر مشخصات ملی مردم آن کشور است. همچنین به عقیده او شهرهای پرجمعیت نظام شهری غالباٌ با هیچ مدلی سازگار نیستند. ومعمولاٌ اندازهٌ جمعیت شهر اول تا هشتم کشور بیشتر از مورد انتظار است (Jefferson،1993: 48). ازنظر وی، اگر سه شهر بزرگ یک کشور به ترتیب دارای نسبتهای 100، 30، 20% از جمعیت باشد بدین مفهوم که شهر دوم (3/1) و شهر سوم (5/1) برابر شهر اول جمعیت داشته باشند. می‌توان گفت این کشور دارای الگوی نخست شهری است (ملک حسینی، 1378: 31). در هر سلسله مراتب شهری، اندازه شهر به سطح مرتبه‌ای بستگی دارد که آن شهر در آن قرارگرفته به این دلیل که فعالیتهایی که درهر شهر انجام می‌گیرد به موقعیت مکانی آن نسبت به سایر شهرهای هم مرتبه و بزرگتر از آن بستگی دارد (عابدین درکوش،1383 :85).
اهداف تحقیق - نشان دادن اندازه و رشد شبکه شهری استان آذربایجان از طریق مدلهای مختلف - ارائه راهکارهای و پیشنهاد جهت تعادل بخشی به شبکه شهری در استان
روش تحقیق روش تحقیق در دو مرحله انجام شده است در مرحله اول با استفاده از منابع کتابخانه‌ای جهت جمع‌آوری مبانی نظری و در مرحله دوم استفاده از آمار نامه جمعیت شهرهای استان آذربایجان غربی می‌باشد. آنگاه با استفاده از مدلهای نظری و نرم‌افزار Excle وضعیت شبکه شهری استان آذربایجان غربی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است.
فرضیه تحقیق رشد، اندازه و ساختار فضایی شهرهای استان آذربایجان غربی در نظام سلسله مراتبی متعادل نمی‌باشد. مدلها و کاربرد آن در جغرافیا از اواسط دهه 1960 کاربرد مدلهای کمی سیستمهای شهری و منطقه‌ای مورد توجه فزاینده‌ای قرارگرفته است. امروزه اکثر صاحب نظران براین اعتقادند که استفاده از مدلها به درک و رفتار سیستمهای شهری و درشرایط مناسب به پیش‌بینی رفتار این سیستمهای شهری به برنامه ریزی شهری کمک شایانی می‌کند (زیاری، 1381: 101). بنابراین مدل نمادی از واقعیت است. مدل مهمترین ویژگیهای وضعیت دنیای واقعی رابه صورتی ساده و کلی بیان می‌دارد. برداشتی است از واقعیت که برای توضیح مفاهیم و تقلیل پیچیدگی جهان به نحوی که قابل درک بوده و ویژگیهای آن را به راحتی مشخص شود به کار می‌رود. (لی، 1366: 8). فردکورت شیفر[4] (1953 – 1904) اقتصاددان آلمانی درسال 1953 با ارائه مقام معروف تحت عنوان «استثناء گرایی در جغرافیا» موضع ریچارد هارتشون[5] را درکتاب ماهیت علم جغرافیا مشتمل بر بررسی این علم به طور جدا از سایر علوم به شدت زیر سوال می‌برد و بیان می‌کند که جغرافیا از علوم قانونمند است. نگرش علمی و سیستماتیکی به جغرافیا به عنوان علم پراکندگی، جغرافیا را بیش از پیش به علوم ریاضی وابسته کرد. بنابراین روشهای آماری و کمی وارد جغرافیا شد که از آن به عنوان انقلاب کمی یاد می‌کنند .(حکمت نیا، موسوی میرنجف، 1385: 30).
محدوده مورد مطالعه استان آذربایجان غربی در شمال غربی ایران قرار دارد و از شمال به جمهوری آذربایجان و ترکیه، از مغرب به کشورهای ترکیه و عراق، از شرق به استان آذربایجان شرقی و استان زنجان و از جنوب به استان کردستان محدود است. مساحت استان برابر ۳۷٫۰۵۹ کیلومتر مربع است که سیزدهمین استان بزرگ کشور محسوب می‌شود و ۲٫۲۵% مساحت کل کشور را تشکیل می‌دهد. جمعیت استان آذربایجان غربی طبق سرشماری سال ۱۳۸۵ - ۲٫۸۷۳٫۴۵۹ نفر می‌باشد که ۴٫۰۸% جمعیت کل کشور را در خود جای داده‌است و از این لحاظ هشتمین استان پرجمعیت کشور به‌شمار می‌آید. مرکز آن ارومیه می‌باشد.این استان دارای 17 شهرستان و 36 شهر می‌باشد که عبارتنداز:
شهرستان سلماس، سردشت، خوی، چایپاره، چالدران، تکاب، پیرانشهر، پلدشت، بوکان، اشنویه، ارومیه، نقده، میاندآب، مهاباد، ماکو، شوط، شاهین دژ. شهرها پیرانشهر، پلدشت، بوکان، بازرگان، باروق، ایواوغلی، اشنویه، ارومیه، آواجیق، شاهین دژ، سیمینه، سیلوانه، سلماس، سرو، سردشت، سیه‌چشمه، ربط، خوی، چهاربرج، تکاب، محمدآباد، محمدیار، ماکو، گردکشانه، کشاورز، قوشچی، قرضیاءالدین، فیروق، شوط، نوشین، نقده، نالوس، میرآباد، میاندآب، مهاباد، تازه شهر.
بررسی و ارزیابی شبکه شهری استان آذربایجان غربی برای بررسی وارزیابی شبکه و سیستم شهری روشهای مختلفی وجود دارد که مهمترین آنها عبارتند از شاخص تمرکز شهری، تئوری مرتبه - اندازه، مدل مرتبه اندازه‌ی تعدیل یافته، توزیع جمعیت به روش منحنی لورنز می‌باشد. که در زیر ارائه می‌گردد:
شاخص نخست شهری[6] طبق تعریف سازمان ملل،ویژگی نخست شهری، تمرکز بالای جمعیت شهری کشورها در یک شهر یا مجموعه شهری است 97) :2004 ،united Nations). این شاخص از تقسیم جمعیت شهر اول به جمعیت شهر دوم استان حاصل می‌شود. هرچه مقدار عددی این شاخص بیشتر باشد ، نشان دهندهٌ میزان بالاتر نخست شهری یا بزرگ سری در منطقه می‌باشد. = نخست شهری P1 : جمعیت شهر اول P2 : جمعیت شهر دوم
جدول (1) شاخص نخست شهرهای استان آذربایجان غربی از سال 1335–1385
منبع:محاسبات نگارندگان از آمار نامه مرکز آمار ایران در سالهای 1385-1335
نمودار (1): شاخص نخست شهری شهرهای استان آذربایجان غربی در سالهای 1385-1335
منبع: نگارندگان
با توجه به جدول (1) و نمودار (1 )شاخص نخست شهری در سال 1385 تسلط شهر ارومیه بر دیگر شهرهای استان نشان می‌دهد که این شاخص 96/1 برابر شهر دوم بود بطوریکه مشاهده می‌کنیم در سال 1345 (32/2)، در سال 1355 به (34/2)، در سال 1365 (61/2)، در سال 1375 (92/2) و در سال 1385 به (21/3) می‌رسد. لذا می‌توان گفت که روند شاخص نخست شهری در طول سالهای مورد مطالعه سیر صعودی داشته و در سال 1385 به اوج خود رسیده است که می‌توان این افزایش ناشی از تمرکز امکانات و منابع در شهر ارومیه باشد. که این سیر صعودی نامطلوب‌ترین شکل نخست شهر می‌باشد.هندرسون[7] معتقد است که نخست شهری در ابتدا افزایش می‌یابد، سپس با رشد سطح درآمدها روند کاهشی به خود می‌گیرد (Henderson 2002:، 169). بر این اساس شاید بتوان یکی از دلایل افزایش روند نخست شهری در استان آذربایجان غربی پائین بودن سطح درآمد،وعدم سرمایه گذاری بیشتر در شهرهای کوچک دانست. شاخص چهارشهری[8]
نمودار (2): شاخص چهار شهری استان آذربایجان غربی در سالهای1385-1335
منبع:محاسبات نگارندگان از آمار نامه مرکز آمار ایران در سالهای 1385-1335
براساس جدول (3) ملاحظه می‌شود که شاخص چهار شهری در سالها مورد مطالعه به ترتیب (82/0)، (95/0)، (97/0)، (95/0)، (93/0) و (1) می‌باشد که شاخص چهار شهری استان آذربایجان غربی بجز سالهای 1375 و 1365 سیر صعودی داشته است. با توجه به نمودار (3) متوجه می‌شویم که شاخص چهار شهری استان آذربایجان غربی از سال 1355 از (82/0) به (1) در سال 1388 افزایش پیدا کرده است. که مطابق جدول شاخص چهار شهری این نوع شاخص از نوع فوق برتری می‌باشد و می‌توان گفت که همچنان شهر ارومیه قدرت جذب جمعیت خود از دست نداده است.
نمودار (2): شاخص چهار شهری شهرهای استان آذربایجان غربی در سال های 1385-1335
منبع: نگارندگان
جدول (3): توزیع و تحول جمعیت بر حسب طبقات شهری و جمعیتی در شهرهای استان آذربایجان غربی طی سالهای 1385-1335
منبع: محاسبات نگارندگان از آمار نامه مرکز آمار ایران در سالهای 1385-1335
بررسی توزیع وتحول جمعیت استان آذربایجان غربی در سالهای 1335 و 1345 همانطور که در جدول (3) مشاهده می‌کنیم 43/71% تعداد شهر و 59/36% جمعیت شهری درشهرهای بسیار کوچک (s.t) و 57/28% تعداد شهرها در طبقه شهرهای کوچک (s.c) قرار گرفته است. در سال 1345، 75% تعدادشهرها در طبقه شهرهای بسیار کوچک (st) و67/16% درطبقه شهرهای کوچک (s.c) و 33/8% در طبقه شهرهای متوسط (mc) قرار گرفته است و 48/37% جمعیت در طبقه (s.t) و 49/25 در طبقه شهرهای کوچک (s.c) و 02/37% درشهری متوسط (m.c) قرارگرفته است.
بررسی توزیع وتحول جمعیت استان آذربایجان غربی در سال های 1355 و 1365 همانطور که در جدول (3) مشاهده می‌کنیم درسال1355 75/68 تعداد جمعیت شهرهادر طبقه‌ی شهرهای بسیار کوچک (s.t) و 49/25% آن در طبقه‌ی شهرهای کوچک (s.t) 25/6 و 25/6 درصد تعداد شهرها درطبقه شهرها متوسط (m.c) قراردارد.و درصد جمعیت درسال 1355 درسه طبقه شهری (s.t)، (s.c) و (m.c) به ترتیب96/28،14/36 و 88/34% جمعیت به خوداختصاص داده‌اند. در سال 1365توزیع تعداد شهرهادر سه طبقه شهری (s.t)، (s.c) و (m.c) به ترتیب 57/28،52/9،9/61درصد می‌باشد و درصد توزیع جمعیت شهرها در سه طبقه‌ی شهری (s.t)، (s.c) و (m.c) به ترتیب 48/16 ، 46/37،06/46 درصد می‌باشد. بررسی توزیع وتحول جمعیت استان آذربایجان غربی در سالهای 1375 و 1385 همانطور که در جدول (3) مشاهده می‌کنیم درصد تعداد شهرهای استان آذربایجان سال 1375 در سه طبقه‌ی (s.t)، (s.c) و (m.s) می‌باشد که به ترتیب 45/45،36/36،18/18 درصد می‌باشد و درصد جمعیت این سه طبقه به ترتیب 46/9،38/29،14/61 می‌باشد و در سال 1385 درصد تعداد شهرها در چهار طبقه‌ی (s.t)، (s.c)، (m.c) و (l.c) می‌باشد که به ترتیب 89/63، 22/22، 11/11، 75/2 می‌باشد و درصد جمعیت شهرها در این چهار طبقه به ترتیب 1/9، 37/23، 74/33 و 81/33 می‌باشد که نشان‌دهنده جمعیت زیاد شهرهای متوسط با توجه به تعداد کم آنها می‌باشد.
تغییر و تحول جمعیت طبقه شهری s.t (شهرهای بسیار کوچک) و s.c (شهرهای کوچک) در طی سالهای 1385-1335 همانطور که در جدول (3) مشاهده می‌کنیم درصد تعداد طبقه‌ی شهری (s.t) در طی سالهای 1385-1335 به ترتیب 43/71، 75، 75/68، 56/28، 45/45، 89/63 می‌باشد. و درصد جمعیت طبقه‌ی شهری (s.t) طی سالهای 85-35 به ترتیب 59/36 ، 48/37 ، 97/28، 48/16، 46/9، 1/9 می‌باشد. روندتغیرات تعداد شهرهای گروه s.t درسال 1345 افزایش داشته است و این روند تا سال 1365 سیرنزولی داشته و درسال 1375 سیرنزولی و بالاخره درسال 1385 سیر صعودی داشته است و همانطور که ازنمودار (3) مشخص می‌باشد درصد جمعیت شهری دراین طبقه درسال 1345 با افزایش روبرو می‌باشد و در سالهای بعدی سیرنزولی د اشته است.
تغییر و تحول جمعیت طبقه‌ی شهری (m.c) (شهرهای متوسط) (L.c) (شهرهای بزرگ) طی سالهای 1385-1335 همانطورکه در جدول (3) مشاهده می‌کنیم طبقة شهری (m.c) درصد تعداد آن طی سالهای 35 تا 85 به ترتیب عبارتند از 33/8، 25/6، 9/61، 18/18، 11/11 که در دوره اول سرشماری ما اصلاً دراین طبقه شهری نداریم و درصد جمعیت این طبقه به ترتیب دوره‌های سرشماری، 02/37، 88/34، 06/46 که می‌توان نتیجه گرفت که درسال 1355 نسبت به سال 1345 با کاهش روبرو بوده است و درسال 1365 تا 1375 افزایش داشته است و درسال 1385 با کاهش روبرو بوده است اما در طبقه شهرهای بزرگ تا سال 1375 شهری وجود نداشته است و درسال 1385 درصد جمعیت 81/33 و درصد تعداد شهرها در طبقه (l.c) 78/2 می‌باشد.
نمودار (3): توزیع و تحول جمعیت شهرهای استان آذربایجان غربی بر حسب طبقات شهری و جمعیتی طی سال های 1385-1335
منبع:نگارندگان
تحلیل شبکه شهری با مدل مرتبه – اندازه و مرتبه اندازه تعدیل شده جمعیت مدل مرتبه-اندازه[9] قانون مرتبه – اندازه شهر برای اولین بار در سال 1913 توسط فلیکس اوئرباخ[10] مطرح شد. این قانون بیانگر وجود رابطه بین مرتبه و اندازه شهر در نظام سلسله‌مراتب شهری است. این قانون در سال 1349 توسط جورج زیپف[11]، به صورت کامل فرمول‌بندی شد. زیپف بیان می‌کند که اگر سکونتگاههای شهری را به ترتیب اندازه جمعیتی مرتب کنیم، جمعیت شهر دوم حدود جمعیت شهر اول، جمعیت شهر سوم حدود شهر نخست و جمعیت شهر n ام حدود جمعیت شهر اول خواهد بود. او معتقد است وجود همبستگی بین جمعیت شهرها و مرتبه آنها به صورت خط مستقیم یا همبستگی خطی مطرح است. بنابراین هر اندازه سیستم شهری یک کشور توسعه پیدا کند به توزیع نرمال نزدیکتر است(حکمت نیا و موسوی، 1385: 191). بهترین حالت شیب 45 درجه است که در این حالت موقعیت مرتبه‌ای و جمعیتی شهرها همخوان است (تقوایی، 1379، 55). رابطه ریاضی چنین مفهومی را می‌توان به شرح زیر بیان کرد: Pn= Pn جمعیت شهر nام n : رتبه شهر مورد نظر P1 : جمعیت شهر نخست
مدل مرتبه – اندازه تعدیل یافته کشورهایی که توزیع فضایی جمعیت شهری آنها در کانونهای شهری به صورت متعادل باشد در واقع قانون مرتبه – اندازه در آن حاکمیت خواهد داشت. به طوری که شهر اول دو برابر شهر دوم، سه برابر شهر سوم و n برابر شهر n ام جمعیت خواهد داشت. لیکن در کشورهایی که دارای الگوی نخست شهری هستند مدل مرتبه - اندازه کارکرد چندانی ندارد، زیرا بخش عظیمی از جمعیت شهرنشین در شهر اول قرار می‌گیرد، و چون مبنای این مدل جمعیت شهر اول است لذا نتایج این مدل به واقعیت نزدیک نیست لذا برای رفع این مشکل بهتر است از قانون مرتبه – اندازه تعدیل شده بهره گرفت که از رابطه ذیل حاصل می‌شود: Prth = Prth : جمعیت شهری که در رتبه r قرار دارد Rtrh: مرتبه شهر مورد نظر :مجموع جمعیت شهری که در رتبه r قرار دارد :مجموع نسبت رتبه‌های شهرهای اول تا شهر n ام (بهفروز،1374 :33)
با توجه به نمودار (4) و جدول (4) در سال 1385 استان آذربایجان غربی دارای 36 شهر می‌باشد که 5 شهر در ردیف شهرهای متوسط (m.C) بوده و 18 شهر آن در ردیف شهرهای کوچک (S.C) بوده و 13 شهر دیگر در ردیف شهرها بسیار کوچک (S.t) بوده است ارومیه با 583255 نفر در مرتبه اول نظام سلسله مراتب شهری استان قرار گرفته است. همانطور که در نمودار (4) ملاحظه می‌کنیم، در سال 1385 اختلاف حدوداً زیاد می‌باشد و نشان دهنده‌ی توزیع نامتعادل جمعیت در شهرهای استان است. براساس نمودار (5)، در سال 1385 منحنی جمعیت واقعی شهرهای ارومیه، بوکان، مهاباد، میاندوآب، سلماس بالا منحنی مدل می‌باشد که این به معنا مازاد جمعیت در این شهرها می‌باشد و در بقیه شهرها منحنی جمعیت واقعی زیر منحنی جمعیت مدل است و بیانگر کمبود جمعیت در این ردیف می‌باشد. منحنی لورنز[12] یکی از روشهای اندازه‌گیری سلسله‌مراتب شهری و چگونگی توزیع جمعیت در شهرهای یک منطقه استفاده از منحنی لورنز است. برای نشان دادن چگونگی توزیع و جمعیت‌یابی نقاط شهری بر روی منحنی لورنز، درصد تراکمی تعداد شهرها در محور طول‌ها و درصد تراکمی جمعیت شهری بر روی محور عرض‌ها استفاده می‌شود. درصد تراکمی مقدار شهرها و درصد تراکمی جمعیت شهری دریک منطقه، برای هر یک از دوره‌های سرشماری نقاطی را تعیین کرده و این نقاط را به هم وصل می‌کنیم. هرچه منحنی به طرف خط نرمال سوق یابد جمعیت‌یابی نقاط شهری منطقه مطلوب‌تر بوده و بالعکس. با توجه به نمودار (6) نتیجه گرفته می‌شود که در کلیه سرشماری‌های بررسی شده در استان آذربایجان غربی، منحنی لورنز دارای فرورفتگی و تعقر می‌باشد واین بیان کننده این است که توزیع و جمعیت‌یابی این استان نامتعادل می باشد و این حالت رو به افزایش است
نمودار (4): مدل مرتبه واندازه استان آذربایجان غربی درسال 1385
منبع: نگارندگان
نمودار (5): مدل مرتبه واندازه تعدیل شده استان آذربایجان غربی درسال 1385
منبع: نگارندگان
نمودار (6): توزیع و تحول جمعیت شهرهای استان آذربایجان غربی بر اساس منحنی لورنز طی سال های 1385-1335
منبع: نگارندگان جدول (4): توزیع جمعیت شهرهای استان آذربایجان غربی بر اساس مدل مرتبه – اندازه و مرتبه – اندازه تعدیل یافته در در سالی 1385
منبع: محاسبات نگارندگان از سالناهه آماری مرکزآمارایران در سال 1385
ضریب جینی[13] برای سنجش وضعیت توزیع جمعیت در نقاط شهری منطقه می توان از ضریب جینی استفاده نمود: J = ضریب جینی A = مساحت بین منحنی لورنز و خط نرمال A+B = مساحت مثلث مقدار ضریب جینی بین صفر و یک خواهد بود. در صورتیکه توزیع فضایی دو متغیر یکسان باشد، منحنی لورنز بر خط نرمال منطبق است، و مساحت A برابر صفر و ضریب جینی نیز برابر صفر خواهد بود. در صورتیکه ضریب جینی، یک و مساحت B صفر باشد جمعیت‌یابی نقاط شهری کاملاً نامتعادل است.
جدول (5): وضعیت های ضریب جینی
منبع: (حکمت نیا و موسوی، 1385: 200)
باتوجه به جدول‌های (5و6) مشخص می‌شود در دوره‌های مورد بررسی ضریب تراکمی جینی از حالت تقریباٌ متعادل در سال 1335 به وضعیت بحرانی در سال1385رسیده است و سلسله مراتب شهری استان در وضعیت مطلوبی بسر نمی‌برد.
نتیجه گیری با توجه به نمودارها و جداول ارائه شده می‌توان ویژگیها اساسی نظام شهری استان آذربایجان غربی را به شرح زیر بیان کرد از میان 36 شهر، فقط جایگاه ارومیه و خوی از سال 1335 تا 1385 ثابت مانده است و بقیه شهرها فراز و فرودهایی را درسلسله مراتب شهری پذیرا گشته‌اند. بررسی الگوی نخست شهری در این استان نشان می‌دهد که شهر اورمیه به عنوان نخست شهر و مادر شهر منطقه‌ای، خارج از ترتیب سلسله مراتب شهری استان آذربایجان غربی در نظام شهری استان نیمه متعادل می‌باشد و شاخص چهارشهری این استان از نوع فوق برتری می‌باشد. براساس مدل مرتبه - اندازه تعدیل شده، شهر اورمیه طی دوره‌های گذشته به علت زمینه‌های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و تفریحی باعث جذب جمعیت شده است و شهرها را از قانون مرتبه - اندازه تا حدودی دور کرده است. و با بررسی منحنی لورنز نتیجه می‌گیریم که منحنی دارای فرورفتگی و تعقر زیادی نسبت به خط نرمال است و با توجه به روند ضریب جینی متوجه می‌شویم که این روند یکی از ناموزون‌ترین سلسله مراتب شهری کشور ر ا برای استان به ارمغان آورده است. بنابراین با تسلط شرایط بحرانی برشبکه شهری استان ضروری است اقدامات کوتاه مدت و بلند مدتی درجهت تعدیل شبکه شهری اتخاذ گردد.
پیشنهادها بر اساس نتایج به دست آمده از پژوهش حاضر و با تکیه بر راهکارهای برنامه ریزی شهری پشنهادهای زیر ارائه می‌شود: - تقویت شهرهای کوچک و درجه دوم و قطب‌های رشد منطقه سلسله مراتب شهری. - جلوگیری از رشد بیش از حد شهر بزرگ مانند شهر ارومیه - ارائه خدمات و تسهیلات ویژه درشهرهای کوچک و متوسط استان - پراکندگی جغرافیای سرمایه گذاریها در شهرهای پیرامونی - توجه بیشتر به نقاط محروم از جمله سیاستهای محسوب می‌شوند که تا حدودی گسیختگی را درشبکه شهری از بین می‌برند یا حداقل مانع تشدید آن می‌شود.
جدول (6): محاسبه درصد تراکمی ضریب جینی استان آذربایجان غربی در سالهای 1385-1335
منبع: محاسبات نگارندگان از آمار نامه مرکز آمار ایران در سالهای 1385-1335 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| مراجع | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
منابع 1- ارجمندنیا، اصغر، (1370)، نظام اسکان جمعیت و نقش نوشهرهای میانه، مجموعه مقالات سمینار و جمعیت و توسعه، انتشارات سازمان برنامه و بودجه. 2- بهفروز، فاطمه، (1374)، زمینه‌های غالب درجغرافیایی انسانی، تهران ، انتشارات دانشگاه تهران. 3- تقوایی، مسعود، (1379)،کاربرد مدل مرتبه، اندازه و ارزیابی و تعادل بخشی نظام شبکة شهری درایران، مجلة علمی - پژوهشی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، دوره دوم شماره 22 و 23، پائیز و زمستان. 4- حبیبی، محسن، (1375)، ازشار تا شهر، تهران، انتشارات دانشگاه تهران. 5- حکمت‌نیا، حسن و میرنجف موسوی، (1385)، کاربرد مدل درجغرافیابا تاکید بربرنامه‌ریزی شهری و ناحیه‌ای، انتشارات علم نوین، یزد. 6- زیاری، کرامت اله، (1381)، برنامه‌ریزی کاربری اراضی شهری، انتشارات دانشگاه یزد. 7- سرور، رحیم، (1372)، توزیع فضایی چگونگی استقرار و نظام سلسله مراتب شهری درسواحل جنوب ایران، سپهر، شماره 20. 8- شکوهی، حسین، (1379)، دیدگاههای نو درجغرافیایی شهر، چاپ چهارم، انتشارات سمت سال. 9- طهماسبی، شهرام، (1384)، تکنیکها و روشهای تحلیل مسائل شهری و منطقه‌ای، سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان همدان. 10- عظیمی، ناصر، (1381)، یویش شهرنشینی و مبانی نظام شهری، انتشارات نیکا، مشهد. 11- عابدین درکوش، سعید، (1383)، درآمدی براقتصادی شهری، مرکز نشردانشگاهی. 12- لی – کولین، (1366)، مدلها در برنامه ریزی شهری، مقدمه‌ای برکاربرد مدلهای کمی دربرنامه ریزی، ترجمه مصطفی عباس زادگان، انتشارات دانشگاه علم و صنعت، تهران. 13- ملک حسینی، عباس، (1385)، تحلیل سازمانیابی فضایی استان مرکزی با استفاده از مدل آنتروپی) مجله آمایش، شماره اول، 14- مرکز آمار ایران، «جمعیت شهرهای ایران» سالهای 1385، 1375، 1365، 1355، 1345، 1335. 15- مرکز آمار ایران، «سرشماری عمومی نفوس و مسکن» سالهای 1385، 1375، 1365، 1355، 1345، 133. 16- نظریان، اصغر، (1373)، نظام سلسله مراتبی شهرهای ایران، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره 32. 17- هاروی، دیوید، (1379)، عدالت اجتماعی و شهر، ترجمه فرخ حسامیان، حائری، محمدرضا و منادی‌زاده، بهروز، انتشارات شرکت پردازش و برنامه ریزی شهری. 18- Clark, David(2000): Urban World, Global City, Routledge, Londo,200.
19- Jefferson , M ,(1939),The Law of the Primate City , Geographical Review ,29.
20-Hendrson , V, (2002) ,Urban primacy ,External Cost and Quality of Life , Resource and Energy Economice Vol-24.
21- Rasool, R (1999) ”Univers calturel des migrantset la planification urbane lecas des villes nourelles” These du doctorat, Alain Iarrius, universte du Toulouse ll le Mirail T. Ioulouse.
22- united Nations Dertment of Ecomomic and social Affairs/Population Divison,2004,World Ban
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 8,070 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 2,284 |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||