تحلیلی بر ساختار اقتصادی- کالبدی اسکان غیر رسمی در شهر بناب (نمونه موردی: دیزج شمالی)

جغرافیا و مطالعات محیطی

شناسنامه علمی شماره، دوره 1، شماره 1، اردیبهشت 1391، صفحه 81-97   

نویسندگان

بختیار عزت پناه؛ میر نجف موسوی؛ اصغر رشیدی ابراهیم حصاری؛ محمد امین عطار

چکیده

چکیده:
یکی از مسائل مهم در شهرهای امروزی مسئله اسکان غیر رسمی است. این پدیده تحت تاثیر روابط نابرابر سیاسی- اقتصادی در سطح جهانی، ضعف برنامه‌های ملی در سطح میانی و برنامه ریزی شهری در سطح خرد شکل گرفته است. مقاله حاضر درپی بررسی، شناخت و تحلیل ساختار اقتصادی و کالبدی-فضایی اسکان غیررسمی در شهر بناب می‌باشد. روش تحقیق از نوع پیمایشی  (Survey)بوده ولی در عین حال از روش کتابخانه‌ای (اسنادی) نیز بهره گرفته شده است؛ نوع تحقیق بر اساس هدف پژوهش کاربردی و براساس ماهیت پژوهش توصیفی-تحلیلی است. شیوه نمونه‌گیری احتمالی ساده بوده که برای انتخاب افراد نمونه از روش سیستماتیک استفاده شده است. تعداد پرسشنامه350 مورد می‌باشد. بررسی ساختار اقتصادی محله دیزج شمالی بر اساس 5 شاخص و بررسی ساختار کالبدی-فضایی این محله بر اساس 5 شاخص دیگر صورت گرفت. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که گسستی آشکار در ساختاراقتصادی و کالبدی-فضایی بین محله دیزج شمالی و سایرمحلات شهر بناب وجود دارد. همچنین بررسی و تحلیل کلیه شاخص‌های تحقیق نشان می‌دهد که رابطه‌ای مستقیم بین شرایط نامطلوب اقتصادی و کالبدی-فضایی در محله اسکان غیر رسمی دیزج شمالی قابل مشاهده است

کلیدواژه‌ها

کلمات کلیدی: ساختاراقتصادی؛ ساختارکالبدی؛ اسکان غیررسمی؛ شهربناب؛ محله دیزج شمالی

شناسنامه علمی شماره

مقدمه:

در آغاز قرن 21 از جمعیت بیش از 6 میلیارد نفری جهان، بیش از 50% در نواحی شهری زندگی می‌کنند، از سوی دیگر آمار و ارقام از بدتر شدن شرایط فقر در سراسر جهان حکایت دارد. در چنین شرایطی شهرها، بویژه شهرهای کشورهای جهان سوم به شکل غم انگیزی مکان تمرکز فقر شده وبه مرور تعداد زیادی از فقرا به حاشیه شهرها رانده می‌شوند که در آنجا نیز با مشکلات جدیدی برخاسته از شرایط محلی رو برو می‌شوند (جهان‌بین، 1387: 1). افزایش شهرنشینی خصوصا در کشورهای در حال توسعه اغلب در شرایطی ناهمگون و ناسازگار با شهرگرایی زاده شده و پیش می‌رود. جهان شهرنشین به موازات این افزایش شهر‌نشینی شاهد افزایش شهر نشینان فقیر و کم‌درآمد بوده است؛ به گونه‌ای که بسط، گسترش و تکثیر سکونتگاههای غیررسمی به یکی از نشانه‌های بارز تبدیل شده و به عنوان یکی از شاخصه‌های اصلی شهرنشینی در این عصر شناخته می‌شود. این فقرای شهری برای بهبود شرایط خود، روستاها و شهرهای کوچک را به سوی شهرهای بزرگتر و کلان شهرها ترک گفته و اغلب در حاشیه‌ها و اطراف این شهرها ساکن شده و کم کم فقر درآمدی خود را در چهره کالبدی فقر به نمایش می‌گذارند. شهر بناب نیز از جمله شهرهای میانه اندام کشور است که مانند بسیاری از دیگر شهرهای ایران با مسئله اسکان غیررسمی روبرو ست. در این شهر اگرچه آمار دقیقی از تعداد ساکنین محلات نابسامان موجود نیست ولی بر اساس مطالعات به عمل آمده درحال حاضر جمعیتی حدود 17200 هزار نفر در نواحی محلات نابسامان شمال شرقی و شرق شهر بناب زندگی می‌کنند و به لحاظ داشتن بعد متوسط 3/5 نفر به ازاء هر خانوار، حدودا آمار خانوارها 3000 تا 3500 خانوار خواهد بود این رقم بالغ بر15% جمعیت شهر بناب است که روز به روز بر تعداد آنها اضافه می‌شود. اکثر ساکنین این محلات را اقشار تهیدست جامعه که دارای بسیاری از مشکلات ذکر شده در این سکونتگاه‌ها می‌باشند تشکیل می‌دهند. (رشیدی، 1390: 5)

هدف از تحقیق حاضر تحلیل ساختارهای اقتصادی- کالبدی اسکان غیر رسمی در شهر بناب و در محله دیزج شمالی است تا بر اساس این تحلیل و نیز واکاوی شرایط اقتصادی-کالبدی محله فرودست دیزج شمالی به ارائه راه کارهای مناسب و پیشنهاداتی در زمینه ساماندهی این محله پرداخت. با این چنین راهبردی می‌توان مشکلات گوناگون کالبدی، اجتماعی- اقتصادی و فضایی این محلات را شناسایی و حل نماید.

 

پیشینه تحقیق:

اسکان غیررسمی از جمله مسائل شهری است که مانند دیگر مشکلات شهری از دید پژوهشگران پنهان نمانده است و به روش‌های مختلفی مورد بررسی قرار گرفته است و حتی کمتر کتاب یا نوشته‌ای در زمینة مسایل شهری می‌توان یافت که حداقل چند سطری را به این موضوع اختصاص نداده باشد. کلینارد(1966)با مطالعه بر روی این پدیده در زمینه نظریه‌های پیدایش آن معتقد به دیدگاه بوم‌شناسی شهری است؛ اندیشمندانی چون تورنر (از نظریه پردازان مکتب لیبرال) نیز در کتاب و مقالات مختلف خود این پدیده را موردبررسی قرار داده است (1967،1976، 1978، 1982) و اندیشمندان دیگری که درابعادمختلف این پدیده شهری راموردبررسی قرار داده‌اند ولی با توجه به اینکه اسکان غیررسمی در هر مکان جغرافیایی برخاسته از شرایط محیطی جامعة خود می‌باشد، لذا اندیشمندان ایرانی نیز این مساله شهری را مورد توجه قرار داده و از زوایای مختلفی بررسی نموده‌اند.آغاز این مطالعات را با توجه به شروع شهرنشینی شتابان در ایران بایستی دهه‌های 40 و 50 شمسی دانست. به دلیل تعداد زیاد نوشته‌ها و تشابه بسیار مطالعات صورت گرفته در این مورد، می‌توان به موارد مهمتری چون: 1- مطالعات موردی (مونوگرافی) اسکان غیررسمی مانند: تحقیقاتی مربوط به موسسة مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران (1351) و مطالعات اندیشمندانی چون رهین، عظیم (1354)؛ منصوریان، محمد کریم و سید علیرضا آیت‌اللهی (1356)؛ شکویی، حسین (1355)؛ حسین زاده دلیر، کریم (1361)؛ دانش، ابوالحسن (1362)؛ پیران، پرویز (14 مقاله از سال 1366 به بعد در مجله اطلاعات سیاسی _ اقتصادی و 3 مقاله در سال‌های 74-73 در همان مجله)؛ زاهد زاهدانی، سید سعید (1369)؛ زنجانی، حبیب‌ا...(1382)؛ سیف‌الدینی، فرانک (1383)؛ نیز مجموعه مقالاتی که تحت‌عنوان مجموعه مقالات دو جلدی حاشیه‌نشینی و اسکان غیررسمی توسط اساتید و پژوهشگران صاحب نظر کشورمان در زمینة اسکان غیر رسمی (نظیر حاج یوسفی، اطهاری، صرافی، حاتمی نژاد و خاتم و . . .) می‌باشد.

 

مبانی نظری تحقیق

اسکان غیررسمی، حاشیه‌نشینی، زاغه‌نشینی، سکونتگاههای موقت، نامتعارف و... از جمله جلوه‌های فقر شهری‌اند که به اشکال مختلف چهره زشت خود را در بخش مسکن نمایان می‌‌سازند. شرایط بد ونامطلوب زندگی برای میلیون‌ها نفر از ساکنان شهرها که از حقوق اولیه انسانی خود محرومند، نیازمند تلاش جدی اقشار مختلف جامعه، مسوولان دولتی و غیردولتی، برنامه‌‌ریزان و صاحب‌نظران مسائل شهری و منطقه‌ای است تا بتوان امکان توسعه پایدار را فراهم ساخت. بدیهی است اولین و مهمترین گام برای هر نوع برنامه‌ریزی و کنترل، شناخت مساله از طریق روش‌های علمی و منطقی خواهد بود. از این منظر شناخت و تجزیه و تحلیل موضوعات، ارائه تعاریف، طبقه‌بندی‌ها و تئوری‌های ارائه شده در ارتباط با موضوع ضروری است.

 

مفهوم اسکان غیر رسمی

تعاریف مختلفی در مورد اسکان غیررسمی ارائه شده است که در «اغلب موارد منظور استعمال کلمة slum بوده است. Slum به مفهوم محله یا کوچه‌های کثیف یک شهر یا مسکن انحطاط یافته و غیرمنطقی در نظر گرفته می‌شود.» (حسین‌زاده دلیر،1361: 5).

اسکان غیررسمی به مفهوم کالبدی آن تنها سرپناه‌های خلق‌الساعه برپا شده بر زمین متلعق به دیگران واقع در حاشیه شهرها را در برمی‌گیرد و عباراتی مثل مسکن نابهنجار، سرپناه‌های یکشبه بر پا شده، خانه‌های خلق الساعه همه مترادف یکدیگر بکار رفته‌اند (حاتمی نژاد، 1383:13). مارشال کلینارد می‌گوید: اسکان غیر رسمی مساله و عارضه شهری است و منشاء عمده بزهکاری و جرم می‌باشد و دارای اشکال مختلف می‌باشد (عبداللهی، 1388 :10). بعبارت دیگر گروهها و طبقاتی که مسلط بر منابع کمیاب اجتماعی شهری هستند به موقعیت «زیست در متن» دست می‌یابند در حیات جنبی نقش سوژ‌گی ایفا می‌کنند. این خود مستلزم به حاشیه رانده شد‌گی گروهها و طبقاتی است که در وضعیت «زیست در حاشیه» بسر می‌برند و در گستره فعالیتهای شهری نقش نیمه فعال و غیر فعال دارند (قربانی،کلانتری، یاوری126:1383).

اسکان غیررسمی، ناظر بر محل اسکان بخشی از جمعیت شهری در کشورهای جهان سوم است که خارج از قواعد بازار رسمی زمین و مسکن و بر پایه قواعد و قول و قرارهای خاص خود، تکوین یافته‌اند. جان اف ترنر[1] می‌گوید: «اسکان غیررسمی برنامه‌ریزی مسکن تهیدستان در جوامعی است که برنامه‌ریزان آن فرصتی برای طرحی ناظر بر یافتن سر پناه، آن هم برای فقرای شهری ندارند» (پیران، 1381:8)

 

مشخصات عمومی نواحی اسکان غیر رسمی

1- سیمای نامطلوب: عمده‌‌ترین نماد جهانی اسکان غیررسمی سیمای نامطلوب آنست که احساس، وجدان و دیدگان آدمی را می‌آزارد، ساختمانها تخریب و فرسوده شده‌اند.گذرگاهها و معابر، پرپیچ و خم و کم‌عرض بوده و معمولا راه دسترسی خودروهای امداد، اعم از آتش‌نشانی، اورژانس و پلیس در مواقع بروز حوادث و خطرات وجود ندارد (مسعودی‌فر، 1385: 3).

2- پایین بودن امکانات بهداشتی، رفاهی، خدماتی، آموزشی: در این محلات معمولا تعداد مدارس و آموزشگاه‌ها پایین‌تر از استاندارد بوده و مراکز رفاهی- خدماتی نظیر پارک، فضای سبز، سینما، آتش‌نشانی و فرهنگ سرا و... وجود ندارد.

3- گستردگی بعد خانوار و درآمد کم: مناطق حاشیه‌نشین معمولا دارای نرخ رشد جمعیتی بیشتری نسبت به دیگر نقاط شهری هستند و این نیز بر آمده از ساختار جوان جمعیت این محلات می‌باشد و باعث پایین آمدن درآمد کم سرانه و در نتیجه فقر و سوء تغذیه در بین آنها می‌شود.

4- ساختار جمعیتی جوان و نرخ بالای بیکاری را دارند: از آنجا که بیشتر ساکنین محلات اسکان غیررسمی را جوانان تشکیل می‌دهند که دارای تخصص‌‌های علمی و فنی کافی نیستند و به امید دستیابی به امکانات و درآمد بیشتر راهی شهرها می‌شوند ولی بدلیل کمی درآمد در این محلات ساکن می‌شوند (شیدایی، 1388:10)

5 - وجود خرده فرهنگ‌های خاص مناطق کوچک (مسعودی فر، 1385:3).

همچنین طبق گزارش مرکز اسکان بشر سازمان ملل زاغه‌های شهری بصورت فضاهای مسکونی تعریف می‌شوند که پنج عنصر کلیدی را ندارند:

1) دسترسی به آب سالم

2) سیستم دفع فاضلاب

3) امنیت و حق تصرف

4) کیفیت و دوام ساختمانی

5) فضای زندگی کافی(UN-Habitat، 2005).

نظریه‌ها و دیدگاههای شکل گیری اسکان غیر رسمی

در تحلیل شکل‌گیری اسکان غیررسمی تا کنون نظریه‌های مختلفی ارائه شده و پژوهشگران بر اساس دیدگاههای مختلفی این پدیده را تبیین نموده و دلایلی مختلف جهت تبیین شکل‌گیری اسکان غیر رسمی ارائه کرده‌اند از جمله: مهاجرت، فقر، بیکاری، کمبود مسکن روابط مرکز – پیرامون و وابستگی. لذا ما به بررسی مهمترین دیدگاههای مطرح شده در این زمینه خواهیم پرداخت:

 

دیدگاه بوم شناسی[2]

در این دیدگاه نظریه‌پردازانی همچون کلینارد[3] و مکینتاش[4] با توجه به بافت فیزیکی شهر ساز و کار پیدایش حاشیه نشینی را توجیه می‌کنند. کلینارد در این زمینه دو دسته نظریه را ارائه می‌دهد:

الف) تغییر در نحوه‌ی استفاده از زمین: از نظر کلینارد و بر اساس مطالعات برگس[5] و ویرث[6]، مکانهایی که امروزه دارای زاغه نشینی و مسکن نامتعارف هستند زمانی جزء بهترین منطقة شهر و منطقة مسکونی مد روز بوده‌اند ولی با گسترش مناطق تجاری و صنعتی کارخانه‌ها، انبارها و مراکز عمده فروشی در همسایگی آنها، افرادی که وضع بهتری دارند از مرکز شهر به سمت خارج شهر حرکت می‌کنند و در حومه‌های زیبای شهر زندگی می‌کنند و کارگران کم درآمد که شامل گروههای قومی فقیر تازه وارد وگروههای نژادی می‌باشند به این مناطق آمده و ساکن این نواحی می‌شوند چون مالکان اجاره کمی جهت تعمیر و نگهداری ساختمانها در بافت می‌دارند، شرابط نزول می‌یابد و به علت شلوغی زیاد، بی توجهی و تخریب توسط ساکنین، این مناطق به زاغه‌ها تبدیل می‌شوند.

ب) کمبود مسکن و عدم تعمیر و نگهداری صحیح آن: «در مورد دسته دوم نظریات بوم شناسانه، کلینارد از قول آبرامز[7] می‌نویسد: ساکنان اینگونه مناطق نمی‌توانند خانه‌های مناسبی برای خود فراهم کنند، زیرا بخش خصوصی خانه‌های خود را به قیمت‌هایی که آنها نمی‌توانند از عهده پرداختنش برآیند، عرضه می‌نماید (زاهدانی،1380 :14-13)

 

دیدگاه نابرابری

این دیدگاه که به وسیله آقای زاهدانی (زاهدانی،1380:23) مطرح گردیده است در پی علت‌یابی ریشه‌ای حاشیه‌نشینی می‌باشد و در نهایت چنین مدلی را ارائه می‌کند:

(روابط‌اجتماعی)f  = (تکنولوژی)f = (توزیع امکانات)f = توزیع جمعیت در انواع سکونتگاهها

بر اساس این دیدگاه، حاشیه‌نشینی که یک نوع شیوة سکونت و نحوة توزیع جمعیت در سکونتگاه‌ها می‌باشد تابعی است که به علت نابرابری در توزیع امکانات بوجود آمده است و توزیع امکانات تابعی از تکنولوژی می‌باشد و هنگامی که به تکنولوژی در سطح اجتماعی بنگریم از معنایی عام برخوردار خواهیم شد، یعنی این واژه به تمامی روش‌ها، دستگاهها، سازمانهای فیزیکی و اجتماعی، ابزار ابداعی و یا ساخته شده توسط انسان برای برخورد با محیط و به خدمت درآوردن نیروهای شخصی و محیطی گفته می‌شود.واز طرفی نوع سیستم تکنولوژی درسطح جامعه توسط سیستم روابط اجتماعی حاکم تعیین می‌شود، پس تکنولوژی (به معنای اعم) تابع سیستم روابط اجتماعی است لذا نابرابری در روابط اجتماعی مسلط بر جامعه موجب شکل‌گیری حاشیه‌نشینی می‌باشد. در نیمه دوم قرن بیستم مطالعات بیشتری در مورد چگونگی شکل‌گیری اسکان غیررسمی انجام شد و متخصصین این امر سعی کردند این پدیده را با نگرشی جامع‌تر و بر اساس نظام جهانی به تحلیل بکشند که نتیجة این مباحث، شکل‌گیری دو دیدگاه کلی‌نگر در این زمینه باشد که عبارتند از: دیدگاههای لیبرالی و رادیکالی، البته این دو دیدگاه بیشتر به بررسی اسکان غیررسمی در کشورهای توسعه نیافته پرداخته‌اند. در ادامه به توضیح بیشتر در مورد آنها می‌پردازیم:

 

دیدگاه لیبرالی

در دیدگاه لیبرالی پیدایش سکونتگاههای غیررسمی فرایندی طبیعی تلقی می‌شود و برای تحلیل آن از قوانین بازار استفاده شده، مسأله پیش افتادن تقاضا از عرضه مطرح می‌شود در نتیجه عمق مسأله یعنی شکاف طبقاتی و فقر به عنوان نتیجة قهری سرمایه داری و بویژه در عصر انحصاری شدن و جهانی سازی مورد توجه قرار نمی‌گیرد، چون در دیدگاه لیبرالی نظام سرمایه داری بهترین الگوی ممکن تلقی می‌شود» (پیران، 1382:16).

در واقع« لیبرالیسم به نظام اقتصادی موجود مهر تأییدی می‌گذارد. امّا در آن تغییرات تدریجی را ضروری می‌داند» (شکویی، 1383: 67) و «این دیدگاه با آن که به برخی از ابعاد پدیده‌ی حاشیه نشینی توجه دارد امّا تحلیل ریشه‌ای از مسأله به دست نمی‌دهد و بیش‌تر به بعضی جنبه‌های اجتماعی، فیزیکی و اقتصادی حاشیه نشینی تأکید دارد. اندیشمندان تضادهایی را که به دلیل رشد نامتعادل اقتصادی و یا روابط متروپل و اقمار پدید آمده است را دست کم می‌گیرند و در زنجیره‌ی روابط نظام اقتصادی، تنها بر ویژگی الگوی رشد اقتصادی نامتعادل تکیه می‌کنند.(حاج یوسفی، 1382: 185)

 

 دیدگاه رادیکالی

‌این دیدگاه که در مقابل دیدگاه لیبرالی مطرح می‌شود. شکل گیری اسکان غیررسمی را در جهان سوم «معلول مناسبات و روابط بین‌المللی و قدرتهای مسلط جهانی از یک سو و ویژگی‌های ملی از دیگر سو می‌داند»(احمدی پور، 1374: 34). دیدگاه رادیکالی شقوق مختلف و مباحث مختلفی را در بر می‌گیرد و شامل چندین دیدگاه درون خود می‌باشد از جمله: دیدگاه اقتصاد سیاسی فضا، دیدگاه مارکسیستی و دیدگاه نئومارکسیستها. «دیدگاه رادیکالی بر خلاف دیدگاه لیبرال، به علل پیدایش سکونتگاههای مختلف می‌پردازد و می‌کوشد با ریشه‌ی مسئله درگیر شود لذا سرمایه‌داری و تحولات آن، خاصه پس از جنگ جهانی دوم به متغیر مستقل و اصلی این دیدگاه تبدیل می‌گردد.

همچنین دیدگاه مارکسیستی و شاخه‌های آن، اجتماعات اسکان غیررسمی را معلول رشد سرمایه‌داری و شکاف طبقاتی و عدم وجود فرصتهای مساوی می‌نگرند. به نظر آنان وجود چنین اجتماعی چون وجود فقر زمینه‌ساز باز تولید نیروی کار ارزان است. فرآیند کلی ادغام اقتصادهای جهان سوم در اقتصاد سرمایه‌داری و قطبی شدن جوامع در قالب مرکز و حاشیه و قطبی شدن درونی جوامع یعنی اقلیتی ثروتمند و اکثریتی فقیر است» (پیران ،1382:17).

 

مواد و روش:

روش استفاده شده در تحقیق حاضر از نوع پیمایشی بوده ولی در عین حال از روش کتابخانه‌ای (طرحهای مصوب شهری مانند طرح تفصیلی، طرح جامع شهر بناب و...) نیز بهره گرفته شده است؛ جامعه آماری پژوهش شامل تمامی افراد ساکن در محله فرودست دیزج شمالی می‌باشد. بر اساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال1385 و نقشه بلوک به بلوک شهر بناب این محله شامل 3256 نفر بوده است. در تحلیل شرایط اقتصادی و کالبدی این محله بر اساس متغیرها و شاخص‌های تحقیق بامیزان مشمولیت متفاوتی مواجه هستیم به طوری که برخی از داده‌ها از مرکز آمار ایران اخذ گردیده لذا تقریبا همه جامعه مورد تحقیق را شامل می‌شود ولی برخی از متغیرها و شاخص‌ها منتج از پرسشنامه می‌باشند که شامل حجم نمونه‌های علمی برگزیده شده احتمالی به عنوان نماینده کل جامعه آماری در تحقیق می‌شوند. شیوه نمونه‌گیری احتمالی ساده بوده که برای انتخاب افراد نمونه از روش سیتماتیک استفاده شده است. حجم نمونه بر اساس فرمول کوکران 343 محاسبه شد ولی در راستای افزایش میزان روایی پژوهش تعداد پرسشنامه‌ها350 در نظر گرفته شد. نحوه محاسبه و جزئیات آن در ذیل عنوان می‌گردد:

            

که در آن N = تعداد نمونه، t= اندازه متغیر در توزیع طبیعی،  d= تفاضل نسبت واقعی صفت در جامعه با میزان تخمین،  p= درصد توزیع صفت در جامعه،  q= درصد افراد فاقد آن صفت در جامعه، N= حجم جامعه مورد مطالعه می‌باشد. لذا با توجه به این که جمعیت محله دیزج شمالی طبق سرشماری نفوس و مسکن سال1385برابر 3256نفر می‌باشد تعداد پرسشنامه‌های تحقیق حاضر عبارت خواهد بود از:

t= 96/1 ،  d= 05/0،  p= 5/0،  q=5/0،  N= 3256

جهت احراز پایایی پرسشنامه‌های تحقیق از نظر متخصصین امر و نیز اساتید و صاحب‌نظران استفاده شده است و پس از اعمال نظرات و پیشنهادات ایشان و رفع ایرادات احتمالی نسبت به تهیه پرسشنامه پژوهش حاضر اقدام گردید.

مواد پژوهش حاضر عبارتند از شاخصها و متغیرهای مختلف تحقیق که به 2 دسته تقسیم می شوند:

الف) شاخص‌های مربوط به مسائل اقتصادی که عبارتند از:1-درصد مجموع درآمدماهیانه بیش از 6 میلیون ریال 2-مجموع درصد هزینه ماهیانه2میلیون و بالاتر 3- درصد شاغلین در بخش کشاورزی به کل شاغلین 4- درصد شاغلین در بخش مددکاری و بهداشت به کل شاغلین 5- درصد شاغلین در بخش صنعت به کل شاغلین

ب) شاخصهای مربوط به ساختار کالبدی-فضایی که عبارتند از: 1-نوع مصالح ساختمانی واحدهای مسکونی 2- عمر واحدهای ساختمانی 3- کیفیت واحدهای مسکونی 4- قیمت اراضی مسکونی 5- وضع مالکیت اراضی مسکونی.

برای نمایش فضایی - مکانی انواع پهنه‌ها و برخی یافته‌های تحقیق از اطلاعات از نرم‌افزارهایAutoCAD ,ArcGIS ,Spss  و  Excelبه کار گرفته شده است.

 

معرفی محدوده مورد مطالعه

شهرستان بناب: شهرستان بناب یکی از 19‌شهرستان استان آذربایجان شرقی است که در غرب شهرستان مراغه و جنوب دریاچه ارومیه در سمت جنوب غربی استان واقع شده است. این شهرستان از شمال و شرق به مراغه و از شمال غرب و غرب به دریاچه ارومیه و استان آذربایجان­غربی و از جنوب به استان آذربایجان­غربی و شهرستان ملکان محدود می­شود.

 

 

 

 

 

شهرستان بناب دارای 79/778 کیلومتر مربع مساحت بوده 6‌درجه و 54 دقیقه الی 37‌درجه و 10‌دقیقه عرض شمالی و 45 درجه و 30‌دقیقه الی 46 درجه طول شرقی واقع شده است. شهرستان بناب بر اساس آخرین تقسیمات کشوری دارای یک بخش مرکزی و 3‌دهستان و یک نقطه شهری و28‌آبادی دارای سکنه است.

 

1-  ویژگیهای جمعیت شناختی شهر بناب

تا پیش از سال1335 اطلاعات دقیقی از تعداد سکنه شهر بناب در دست نیست ولی از 1355تا سال1385 (طی 50 سال گذشته) جمعیت این شهر بیش از 5 برابر شده است. آهنگ رشد جمعیت شهر بناب در سالهای 1345-1335 برابر 2.86 و در سالهای 1355- 1345 برابر 4.32، بین سالهای 1365-1355 برابر 4.6، بین سالهای 1375-1365 برابر 3.25 و بین سالهای 1385-1375 برابر 1.93% بوده است. طبق سرشماری آبان ماه 1385 تعداد 76586 نفر در شهر بناب زندگی می‌کنند. از این تعداد 37815 نفر (49.38%) را جنس مرد و 38771 نفر با (50.62%) جنس زن تشکیل می‌دهد.

 

 

 

جدول (1): جمعیت شهر بناب به تفکیک جنس(تعداد-درصد)

شهر تعداد/درصد	شهر بناب	جنس
	جمع	مرد	زن
جمع کل	58676	37815	38771
درصد	100	49.38	50.62

                      

 

 

 

 

مآخذ: سرشماری عمومی نفوس و مسکن استان آذربایجان­شرقی سال 1385

 

جنس	جمع	ساکن در نقاط شهری
		جمع	متولد در شهر محل اقامت	متولد جای دیگر
				شهر	آبادی	خارج کشور	اظهارنشده
مرد و زن	126888	76610	55058	7437	12701	18	1396
مرد	64482	38784	27707	3675	6359	9	1034
زن	62406	37826	27351	3762	6342	9	362

 

جدول (2): جمعیت ساکن بر حسب جنس و محل تولد

 

 

 

 

 

مآخذ: سرشماری نفوس و مسکن شهرستان بناب سال 1385

2-  ویژگیهای مهاجرتی شهر بناب

طبق سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1385، از (76586) نفر جمعیت ساکن شهربناب (87/71) درصد در محله یا شهر اقامت خود به دنیا آمده­اند.مقایسه محل تولد افراد با محلی که در آن سرشماری شده­اند نشان می­دهد که از جمعیت ساکن شهر بناب (59/16) درصد از روستاها به شهر بناب، (7/9) درصد از سایر شهرها به شهربناب مهاجرت کرده‌اند. از آبان ماه 1375 تا آبان ماه 1385 (12348) نفر به شهر بناب وارد شده‌اند. محل اقامت قبلی (85/40) درصد مهاجران وارد شده به شهر بناب سایر استان­ها، (03/35) درصد شهرستانهای دیگر استان، (07/23) درصد شهر بناب بوده است.

 

 

جدول (3): جمعیت ساکن بر حسب جنس و محل تولد

شرح	جمع	ساکن در شهر بناب
جنس		جمع	متولد در شهر محل اقامت	متولد جای دیگر
				شهر	آبادی	خارج از کشور	اظهارنشده
مرد و زن	126888	76586	55034	7437	12701	18	1396
مرد	64482	37815	27693	3675	6359	9	1034
زن	62406	38771	27341	3762	6342	9	362

مآخذ: سرشماری نفوس و مسکن شهرستان بناب  سال 1385

 

جنس محل تولد		جمع	درصد	مرد	درصد	زن	درصد
شهر بناب		76586	100	38774	50.63	37812	49.37
متولدشهر بناب	متولد در شهر بناب	55044	71.87	27702	36.17	27344	35.7
متولد جای دیگر	شهر	7427	9.7	3670	4.8	3745	4.9
	آبادی	12701	16.59	6359	8.3	6342	8.29
	خارج ازکشور	18	0.02	9	0.01	9	0.01
	اظهارنشده	1396	1.82	1034	1.35	362	0.47

جدول (4): مهاجران واردشده طی 10 سال گذشته برحسب محل اقامت

مآخذ: سرشماری نفوس و مسکن شهرستان بناب سال 1385

 

3-وضعیت فعالیت در شهرستان بناب

مطابق سرشماری عمومی نفوس و مسکن آبان ماه 1385، از شاغلان 10 ساله و بیش­تر شهرستان (61/27) درصد در بخش کشاورزی، (58/27) درصد در بخش صنعت و (43/38) درصد در بخش خدمات به کار اشتغال داشته­اند. این نسبت­ها در شهر بناب به ترتیب (09/8) ، (17/33) و (08/54) درصد بوده است.

 

 

جدول (5): توزیع نسبی بر آورد شاغلان 10 ساله و بیش­تر بر حسب بخش­های مختلف اقتصادی شهر بناب در مقایسه با شهرستان به تفکیک جنس

بخش
	مرد و زن	مرد	زن	مرد و زن	مرد	زن
جمع	100	100	100	100	100	100
کشاورزی	61/27	53/28	34/20	09/8	69/8	28/3
صنعت	58/27	38/26	00/37	17/33	07/33	92/33
خدمات	43/38	78/38	65/35	08/54	92/53	41/55
فعالیتهای نامشخص و اظهار نشده	38/6	31/6	01/7	66/4	32/4	39/7

مآخذ: سرشماری نفوس و مسکن شهرستان بناب سال 1385

 

داده‌ها و یافته‌های تحقیق:

1-سیرتکوینی محله مورد مطالعه و تعیین ضریب تغییرات جمعیتی وکالبدی

محله دیزج شمالی یکی از مناطق قدیمی و در عین حال مهاجر پذیر شهر بناب می‌باشد. این محله در طی زمانهای متوالی بستر تغییرات جمعیتی-کالبدی بوده است. این محله بر اساس سیر تکوینی آن در طی زمان و در بستر مکان و نیز بر اساس پهنه‌های عرفی موجود در آن به 6پهنه تقسیم شده است که هر یک از پهنه‌ها دارای هویتی مجزا از سایر پهنه‌هاست و خصوصیات جمعیتی متفاوتی را در عرصه زیستی این محله فرو دست ارائه می‌دهند.

 

هسته اولیه محله دیزج شمالی:

هسته اولیه ساکنین دیزج شمالی را می‌توان در قسمت جنوبی این محله و در امتداد راه ارتباطی بناب-مراغه جستجو نمود. محلاتی که از لحاظ نوع خاک دارای مرغوبیت بالایی بودند و در زمینهای زراعی بودند. اولین هسته این محله بر اثر مهاجرت درون شهری تحقق یافته است. ساکنین آن را در واقع افرادی تشکیل می‌دهند که پس از مواجه با سیل حاصل از طغیان رودخانه صوفی چای به سمت مناطق مرتفع مهاجرت می‌کنند و اولین هسته این محله را در سال 1345 و در امتداد راه خاکی و ارتباطی مراغه-بناب به وجود می‌آورند.

 

 

 

محدوده محله از سال1345 تا سال1365

در طول سالهای 1345تا سال 1365 قسمتهای دیگری از به وجود آمد که بیشتر به صورت منفک از هم وپیرامون هسته اولیه تشکیل و تکوین یافتند. پهنه‌های 3و4 در راستای راه ارتباطی و در امتداد رودخانه گسترش پیدا کرده است و سبب گسترش محسوس محله به سمت شرق شده است. وجود راه بناب به مراغه باعث تشکیل واحدهای مسکونی تجاری در این راستا گردیده است. در این زمان بیشتر ساکنین محله که اکثرا مهاجرین روستایی بودند درفصول بهار وتابستان به فعالیتهای کشاورزی و در پاییز وزمستان به قالی بافی اشتغال داشتند.به دلیل قیمت بسیار نازل زمین این محله مساحت کل واحدهای مسکونی بالا (بیش از 250 مترمربع) و مساحت عیانی آن بسیارپایین بود.

محدوده محله از سال1365 تا سال1390

روند توسعه و گسترش محله از سال 1365 الی 1390 باز محلات دیگری را بر بدنه محله دیزج شمالی افزود. مهاجرتهای خانوادگی ونیز قومی به این محله باعث گسترش این محله در شمال و شمال شرق به سوی مزارع گردید. لذا پهنه‌های 5 و 6 که در عرف به محلات آلمالو و سیکاوالو معروفند بر پیکره محله اضافه گردید.در این محدوده زمانی و اغلب از سال 1375 به بعد شاهد مهاجرتها و جابجایی جمعیت به سمت شرق (کوچه گوزلپور و... ) محله می‌باشیم که به لحاظ کالبدی شرایطی مناسب‌تری نسبت به محلات آلمالو و سیکاوالو دارند. مراحل مختلف رشد و توسعه فیزیکی محله دیزج شمالی از سال 1345 الی سال 1390 و ضریب تغییرات فضایی آن به شرح جدول (6) می‌باشد.

 

 

 

 

جدول (6): درصدتغییرات توسعه فیزیکی محله دیزج شمالی

سال	پهنه ها	مساحت محله (متر مربع)	درصد تغییرات  مساحتی محله
تا سال 1345	2	16106	-
1365-1345	1	15824	382.5
	3	20276
	4	25504
1390-1365	6	80702	246.07
	5	70885

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

منبع: مهندسین مشاور نقش محیط،1385و مطالعات نگارندگان 1390

 

بررسی ساختار اقتصادی محله دیزج شمالی:

1-بررسی و مطالعه ((میزان درآمد ماهیانه خانوار))

بررسی‌ها و مطالعات میدانی صورت گرفته در این خصوص در جدول (8) توزیع درآمد ماهیانه ساکنین محله دیزج شمالی در 5 طیف بیان شده است. در تحقیق حاضر و درراستای مقایسه تطبیقی محله دیزج شمالی و کل شهر بناب بر روی درصد خانوارهای با درآمد متوسط ماهیانه مبلغ 6میلیون ریال و بالاتر تاکید شده است. نتایج حاصل بیانگر این است که در این طیف فاصله معناداری بین محله و شهر بناب وجود دارد. به طوری که 20% محله دیزج شمالی دارای درآمد بیش از 6 میلیون ریال می‌باشند و این در حالی است که سهم متوسط شهر بناب از این شاخص برابر 49% است.

2-بررسی و مطالعه ((میزان هزینه ماهیانه خانوار))

چنانچه در جدول (3) نیز مشخص است هزینه‌های ماهیانه خانوارها در پنج طیف 1- (1میلیون ریال و پایین) 2- (1میلیون ریال تا 2میلیون ریال) 3- (2میلیون ریال تا 3میلیون ریال) 4- (3میلیون ریال تا 4میلیون ریال) 5- (4میلیون ریال و بالاتر) در نظر گرفته شده است. نتایج حاصل بیانگر این است که در محله دیزج شمالی بیشترین درصد فراوانی از لحاظ هزینه خانوار در طیف هزینه‌های ماهیانه 1-2میلیون ریال قرار دارد.

 

 

جدول (7): میزان درآمد ماهیانه خانوار در محله دیزج شمالی وشهر بناب ( ارقام به درصد)

محله دیزج شمالی       شهر بناب	2میلیون ریال وکمتر	2-4میلیون ریال	4-6میلیون ریال	6-8 میلیون ریال	8 میلیون ریال و بیشتر	مجموع درصد	درآمدماهیانه بیش از 6 میلیون ریال  به درصد
محله دیزج شمالی	22	34	23	16	4	100	20
میانگین کل شهر بناب8[8]	8.46	16.13	26.23	30.85	18.15	100	49

ماخذ: مطالعات میدانی نگارندگان،1390

 

جدول (8): میزان هزینه ماهیانه خانوار در محله دیزج شمالی وبناب به تفکیک محلات ( ارقام به درصد)

محله دیزج شمالی       شهر بناب	1میلیون ریال و پایین	1-2میلیون ریال	2-3میلیون ریال	3-4میلیون ریال	4میلیون ریال و بالاتر	جمع	مجموع درصد هزینه ماهیانه2میلیون و بالاتر
محله دیزج شمالی	30	44	16	8	8	100	26
متوسط شهر بناب	12	31.6	29.2	17.3	9.9	100	56.34

 

 

 

 

 

 

 

ماخذ: مطالعات میدانی نگارندگان،1390

 

جدول (9): درصد شاغلین در بخشهای مختلف اقتصادی نسبت به کل شاغلین(محله/ شهر)

محلات	صنعت	کشاورزی	خدمات (به غیر از  آموزش،مددکاری وبهداشت،حمل ونقل)	آموزش	مددکاری و بهداشت	حمل ونقل	فعالیتهای نامشخص وغیره	جمع
محله دیزج شمالی	8	33	18	5	3	5	28	100
شهر بناب	33.17	8.09	30	8	7	9.08	4.66	100

 

 

 

 

 

 

ماخذ: مطالعات میدانی نگارندگان،1390

 

 

 

در شاخص ((درصد هزینه ماهیانه خانوار ماهیانه2میلیون ریال و بالاتر)) نیز گسستی آشکار بین محله مذکور و متوسط شهر بناب وجود دارد. به طوری که میزان برخورداری محله دیزج شمالی از این شاخص برابر 26% می‌باشد و این در حالی است که میزان برخورداری کل شهر بناب از این شاخص برابر 56.34% است.

 

3-بررسی و مطالعه ((نسبت شاغلین در بخش کشاورزی))

در این شاخص محله دیزج شمالی دارای فراوانی بیشتر از متوسط شهر بناب می‌باشد. به طوری که طبق مطالعات میدانی 33% از ساکنین این محله در بخش کشاورزی اشتغال دارند و این در حالی است که سهم شاغلین در بخش کشاورزی برای شهر بناب برابر 8.09% می‌باشد.

 

4-بررسی و مطالعه ((نسبت شاغلین در بخش مددکاری و بهداشت))

در برخی تعاریف اسکان غیررسمی و حاشیه نشینی توسط صاحب‌نظران و متخصصان (با تاکید بر رویکرد اقتصادی) بر عدم جذب ساکنین این محلات در نظام رایج اقتصادی شهر و در نتیجه واپس راندگی و به حاشیه کشیده شدن ایشان اشاره گردیده است (عابدین درکوش، 1383:‌121). در برخی منابع برای تبیین چرایی عدم جذب در نظام اقتصادی رایج شهری نیز بر عدم تخصص شغلی این ساکنین تاکید می‌شود. ((شیدایی،1388:10) لذا بر این اساس و برای بررسی نمودن، آزمون کردن و آشکار ساختن این شرایط در محدوده مورد مطالعه با توجه به اطلاعات و داده‌های مرکز آمار ایران در خصوص شرایط اقتصادی شهر بناب و بررسی‌های میدانی در خصوص محله مورد نظر برخی از بخش‌های فعالیتی را منفک از سه بخش عمده اقتصادی (کشاورزی، صنعت، خدمات) بررسی نموده‌ایم. یکی از این محورهای فعالیتی درصد شاغلین در بخش مددکاری و بهداشت نسبت که شاغلین در شهر یا محله می‌باشد.درصد شاغلین در این بخش فعالیتی نسبت به شاغلین در شهر برابر 7% است و این در حالی است که نسبت شاغلین در بخش مددکاری و بهداشت در محله دیزج شمالی بر کل شاغلین در این محله برابر 3% است.  

 

5- بررسی و مطالعه((نسبت شاغلین در بخش صنعت))

در تحقیق حاضر با استفاده از آمارهای تهیه شده از مرکز آمار ایران و نیز بررسی‌ها و مطالعات میدانی اقدام به بررسی و تحلیل شرایط اقتصادی محله دیزج شمالی و شهر بناب به وسیله این شاخص گردید. مطابق بررسی‌های صورت گرفته نتایج ذیل بدست آمده است:

میزان شاغلین در بخش صنعت در محله دیزج شمالی برابر 8% از کل شاغلین این محله است و سهم شاغلین شهر بناب در این بخش از اقتصاد نسبت به کل شاغلین برابر 13.1 می‌باشد.

 

 

 

بررسی ساختار کالبدی محله دیزج شمالی:

1- بررسی و تحلیل نوع مصالح ساختمانی واحدهای مسکونی

پراکندگی ارقام در انواع مصالح واحدهای مسکونی نشان می‌دهد که رایج‌ترین مصالح مورد استفاده در شهر بناب در حال ‌حاضر آجر و آهن است به نحوی که 45.7% مصالح ساختمان‌ها را آجر و آهن، 30.9% آجر و چوب، 19.9% بتن آرمه، 3.1% اسکلت فلزی و 5/0% بقیه را بلوک سیمانی تشکیل داده است. در جدول (10) وضعیت دوام مصالح واحدهای مسکونی شهر بناب و محله دیزج شمالی را می‌توان مشاهده نمود.

چنانچه از جدول نیز مشخص است بیش از نصف مصالح ساختمانی محله دیزج شمالی از نوع کم دوام می‌باشد. (59.6%) و این درحالی است که مجموع درصد مصالح بادوام این محله برابر40.4% می باشد.

 

 

 

 

جدول (10): نوع مصالح واحدهای مسکونی شهر بناب و محله دیزج شمالی برحسب دوام  (ارقام به درصد)

متغیرها   شهر-دیزج شمالی	مصالح با دوام				جمع ­کل
	آجر و آهن	اسکلت فلزی	بتن آرمه	جمع		آجر و چوب	بلوک سیمانی	جمع
واحدهای مسکونی شهر	45.7	3.1	19.9	68.6	30.9	0.5	31.4	100
واحدهای مسکونی محله­دیزج شمالی	20.4	18.6	1.2	40.4	52.2	7.4	59.6	100

منبع: مهندسین مشاور نقش محیط،1385و مطالعات نگارندگان 1390

 

2-بررسی عمر واحدهای ساختمانی

عمر واحدهای ساختمانی رابطه مستقیمی با میزان دوام و ایستایی آنها دارد. بدیهی است که ساختمانهای تازه احداث در مقایسه با ساختمانهای قدیمی از قدرت مقاومت بیشتری در برابر حوادث برخوردار خواهند بود.

بررسی عمر واحدهای مسکونی در سطح شهر بناب نشان می‌دهد که ساختمانهای مسکونی با عمر کمتر از 15 سال (نوساز) بیشترین سهم را در مقایسه با طبقات دیگر به خود اختصاص داده‌اند. سهم ساختمانهای مسکونی (کمتراز15سال) 44.21%، ساختمانهای مسکونی(30–15ساله) 39.66% و ساختمانهای (بیشتراز30سال) 14/16% از تعداد کل ساختمانهای مسکونی شهر است. بررسی ساختمان‌های مسکونی محله دیزج شمالی نیز وضعیت مشابهی را با موارد مذکور نشان می‌دهد به نحوی‌که 48% از ساختمان‌های مسکونی (کمتر از 15 سال)، 31.6%(30 – 15 ساله) و 20.4% (بیشتر از 30 سال) قدمت دارند. (جدول 12)

 

 

 

جدول (11): عمر واحدهای مسکونی  محله دیزج شمالی و شهر بناب

شهر-محله                                                متغیر‌‌ها		15-0	30 – 15	30+	جمع
واحدهای مسکونی شهر	درصد	44.21	39.66	16.14	100
واحدهای مسکونی دیزج شمالی	درصد	48	31.6	20.4	100

منبع: مهندسین مشاور نقش محیط،1385و مطالعات نگارندگان 1390

 

3-کیفیت واحدهای مسکونی

بررسی وضعیت کیفیت واحدهای مسکونی شهر بناب نشان می‌دهد که ساختمانهای مسکونی نوساز و قابل نگهداری با 76.4%، بیشترین تعداد وساختمانهای تعمیری که نیاز به مرمت و بازسازی دارند با 4/10% کم‌ترین تعدادرابه خود اختصاص داده‌ا‌ند.

واحدهای مسکونی محله دیزج شمالی نیز نشان می‌دهد ‌که 50.4% از واحدهای مسکونی این محله نوساز و قابل نگهداری می‌باشد.این درحالی است که16.5%تخریبی و33.1% نیز مرمتی هستند. جدول شماره(13) بررسی کیفیت ‌واحدهای ساختمانی محلات فرو دست شهری  نیز نشان می‌دهد.

 

 

جدول (12): کیفیت واحدهای ساختمانی و مسکونی شهر بناب (ارقام به درصد)

متغیرها شهر- محله	نوساز و قابل نگهداری	مرمتی (تعمیری)	تخریبی	ویژه	جمع
واحدهای مسکونی­شهر	76.4	10.4	13.2	-	100
واحدهای مسکونی محله دیزج شمالی	50.4	33.1	16.5	-	100

منبع: مهندسین مشاور نقش محیط،1385و مطالعات نگارندگان 1390

4-بررسی قیمت اراضی مسکونی:

یکی از شاخص‌های شرایط کالبدی محلات اسکان غیر رسمی قیمت اراضی مسکونی است. دربرآورد قیمت‌های روز اراضی تنها منبع اخذ این اطلاعات آژانس‌های مسکن و بنگاه‌های معاملاتی املاک هستند که با مراجعات متعدد به بنگاه‌های املاک مختلف در سطح شهر‌، اقدام به جمع آوری داده‌‌‌های لازم گردید که دراین خصوص یافته‌های تحقیق بازتاب واقعیتهای ذیل می‌باشد:

 

 

جدول (13): قیمت اراضی مسکونی محله دیزج شمالی  ( ارقام به درصد)

محلات	1میلیون ریال و پایین تر	1میلیون تا 5/2 میلیون ریال	5/2میلیون تا  4 میلیون ریال	4میلیون ریال و بالاتر	مجموع
محله دیزج شمالی	30	38	22	10	100

منبع:مطالعات نگارندگان،1390

 

 

یافته‌های تحقیق را می‌توان با طبقه‌بندی قیمت اراضی مسکونی شهری مربوط به کل شهر مقایسه نمود با توجه به طبقه‌بندی صورت گرفته از وضعیت قیمت اراضی مسکونی در شاخص ((درصد اراضی مسکونی هر مترمربع دارای ارزش بیش از2.5میلیون ریال)) در محلات سیزده گانه شهر بناب چنانچه ملاحظه می گردد 46.14درصد از اراضی مسکونی کل شهر بناب دارای ارزش بیش از 2.5 میلیون ریال می باشند و این درحالی است که در محله دیزج شمالی 32 % ازاراضی مسکونی در محدوه تعریفی برای شاخص فوق قرار می‌گیرند.

 

جدول (14): طبقه بندی قیمت اراضی مسکونی هر متر مربع بیشتراز2.5میلیون ریال  محلات

تعدادمحلات	درصد	اراضی مسکونی دارای ارزش بیشتر از5/2میلیون ریال
3	23.07	بیش از60درصد
5	23.07	بین 50تا 60درصد
3	38.46	بین 30تا50درصد
2	15.4	کمتر از30درصد
13	100	جمع

منبع:مطالعات نگارندگان،1390

 

5-بررسی ومطالعه وضع مالکیت اراضی مسکونی :

یکی از اشکال خرید مسکن و زمین در سکونت‌گاه‌های غیر رسمی خرید آن به صورت دستی و غیررسمی است که اصطلاحاً قول نامه‌ای گویند.این شاخص نیزمارا در وصول به هدف تحقیق که همانا تحلیل ساختار اقتصادی- کالبدی اسکان غیر رسمی در شهر بناب و بالخصوص در محله فرودست دیزج شمالی است یاری خواهدنمود. درصد مساکن دارای قول نامه‌ ونیز درصد واحدهای مسکونی دارای سند ثبتی در جدول (16)نشان داده شده است.طبق نتایج حاصل از مطالعات میدانی به طور میانگین 28.3% از مالکیت اراضی شهر بناب را نوع مالکیت غیر رسمی تشکیل می‌دهد در مقام مقایسه به طور میانگین 82% از مالکیت اراضی محله دیزج شمالی را نوع مالکیت غیر رسمی تشکیل می‌دهد. در مالکیت اراضی رسمی نیز محله دیزج شمالی دارای فراوانی 18 درصدی است و این در حالی است که به طور متوسط 71.7% از اراضی مسکونی شهر بناب از نوع رسمی می‌باشد.

 

جدول (16): وضعیت مالکیت اراضی مسکونی محله دیزج شمالی و شهر بناب (ارقام به درصد)

محله	محله دیزج شمالی	شهر بناب
درصد دارای سند رسمی	18	71.7
درصد دارای قولنامه	82	28.3
جمع درصد	100	100

 

نمودار (2): وضعیت مالکیت اراضی مسکونی محله دیزج شمالی و شهر بناب به درصد

 

منبع: مهندسین مشاور نقش محیط،1385و مطالعات نگارندگان 1390

 

نتیجه گیری و پیشنهادات:

هدف تحقیق حاضر بررسی و تحلیل ساختار اقتصادی و کالبدی- فضایی اسکان غیر رسمی در شهر بناب ودر محله دیزج شمالی است.در یک جمع‌بندی از 10شاخص تحقیق حاضر (5 شاخص در خصوص ساختار اقتصادی و 5 شاخص در خصوص ساختار کالبدی-فضایی محله دیزج شمالی و شهر بناب) و با نگرشی تطبیقی حاکی می‌توان واقعیت‌های ذیل را عنوان داشت:

1-  میزان در آمد و هزینه خانوارهای ساکن در محله دیزج شمالی از سطحی نازل در مقایسه با کل شهر بناب برخوردارند. به طوری که 56 درصد ساکنین این محله دارای درآمد ماهیانه کمتر از4میلیون ریال می‌باشند و این در حالی است که سهم شهر بناب24.77% می‌باشد. در خصوص ((مجموع درصد هزینه ماهیانه2میلیون و بالاتر)) چنانچه ملاحظه گردید فراوانی محله دیزج شمالی برابر26% بود و در مقام مقایسه سهم کل شهر بناب در این شاخص برابر 56.43% می‌باشد. با بررسی سایر شاخص‌های اقتصادی تحقیق می‌توان اظهار داشت که میزان برخورداری محله دیزج شمالی در اغلب موارد کمتر از نصف و حتی در بخش صنعت حدود میانگین شهر می‌باشد. به غیر از ساکنین اولیه این محله که درصد بسیار اندکی را شامل می‌شود، اغلب ساکنین این محله مهاجرینی می‌باشند که در پی کسب اشتغال و در اثر بی کاری و عدم امرار معاش در نقطه مبداء وارد شهر بناب و این محله شده‌اند. (رشیدی،1390: 189) و به دلایل مختلف مانند عدم تخصص لازم نتوانسته‌اند در بخشهای اقتصادی رایج شهر جذب گردند.با توجه به یافته‌های تحقیق اکثرساکنین این محلات اگر هم توانسته‌اند که تخصص زراعت و کشاورزی خود را با خود به مناطق حاشیه‌ای شهر بناب در سمت شرق و شمال شرق انتقال دهند به دلایل مختلفی چون 1-عدم توانایی در خرید زمینهای کشاورزی2-عدم تخصص در کشت صنعتی و پایین بودن بازده کشت اجاره‌ای ایشان و... یارای اداره امورات زندگی خود را حتی در سطح متوسط خانوارهای کل شهر بناب را ندارند. مجموع یافته‌های تحقیق در ساختار اقتصادی محله دیزج شمالی بیانگروضعیت نابسامان اقتصادی در این محله می‌باشد. لذا فقر اقتصادی خود را در چهره کالبدی محله به نمایش می‌گذارند. چنین شرایط نابسامان اقتصادی باعث می‌گردد که اگر در ساکنین محله دیزج شمالی فکر ساماندهی و نوسازی و بهسازی بافتهای نابسامان وجود داشته باشد در مرحله افکار ساکنین این محله باقی مانده و هیچ گونه تجلی خارجی نداشته باشد.

2-  یافته های تحقیق در خصوص ساختار کالبدی-فضایی محله را می توان به شرح ذیل جمع بندی و نتیجه گیری نمود:

از لحاظ دوام مصالح ساختمانی واحدهای مسکونی بکار رفته در محله دیزج شمالی 40.4% از نوع مصالح بادوام (آجر و آهن، اسکلت فلزی، بتن آرمه) و 59.6% از نوع کم دوام (آجر و چوب، بلوک سیمانی) می‌باشد که در مقام مقایسه با متوسط شهر بناب وضعیت نابسمانی را داراست. در شاخص عمر واحدهای ساختمانی شرایط متعادل‌تر می‌باشد. البته نوساز بودن واحدهای مسکونی در محلاتی مانند دیزج شمالی که اغلب بدون تایید ونظارت نظام مهندسی و ارگانهای مربوطه صورت می‌گیرد متفاوت از محلات اسکان رسمی است. کیفیت ساختمانی محله فرو دست دیزج شمالی شرایطی نازل رانسبت به کل شهر بیان می‌دارد. قیمت اراضی مسکونی آن پایین‌تر از متوسط اراضی مسکونی شهر بناب می‌باشد. بررسی وضعیت مالکیت اراضی شهری که خود به تنهایی می‌تواند فصل ممیز محلات توسعه یافته و محلات اسکان غیر رسمی می‌باشد بیانگر این مطلب است که 82% اراضی مسکونی محله دیزج شمالی به صورت قولنامه می‌باشد و این در حالی است که 71.7% کل اراضی مسکونی شهر بناب دارای سند رسمی است. با توجه به کلیه شاخص‌های تحقیق رابطه‌ای مستقیم بین شرایط نامطلوب اقتصادی و کالبدی-فضایی در محله اسکان غیر رسمی دیزج شمالی قابل مشاهده است به طوری که شرایط اقتصادی نابسامان این محله نمود ظاهری خود را در قالب کالبدو فضای محله در پیکر شهر به نمایش می‌گذارد.

در راستای ساماندهی محله دیزج شمالی و در نتیجه بسترسازی برای ارتقای شرایط محیطی محله به نحوی پایدار ومشارکت همه جانبه‌ی ساکنین محله فرودست دیزج شمالی در تصمیم‌گیری‌ها و اقدامات محلی؛راهبردهاو سیاستگذاریهایی در سطوح کلان – میانه و خرد به شرح ذیل پیشنهاد می‌شود:

الف)راهبردها و راهکارهای در سطح کلان:

1- اولین و مهمترین راهکار در سطح کلان برای از بین بردن و جلوگیری از اسکان غیر رسمی، تعدیل نابرابری منطقه‌ای و همچنین تعدیل نابرابری‌های بین شهر و روستا می‌باشد.

2- در نظر گرفتن اقشار کم درآمد در برنامه‌ریزی‌ها

ب)راهکارهای پیشنهادی در سطح میانه:

1- اولین اقدامی که در سطح میانه باید اتخاذ شود در نظر گرفتن جمعیت اسکان غیررسمی به عنوان شهروند از طرف نهادها و سازمان‌های شهری به ویژه شهرداری‌ها می‌باشد.

2- تشکیل ستاد توانمندسازی و ساماندهی اسکان غیر رسمی

3- تأمین حق امنیت سکونت و تصرف مسکن

4- آموزش ساکنین و افزایش مهارت‌های شغلی

5 - تشکیل انجمن محلی یا غیر دولتی در محله دیزج شمالی

6 - تشکیل صندوق قرض‌الحسنه‌ی محله دیزج شمالی

ج)اقدامات اجرایی در سطح خرد:

مجموعه اقداماتی که در این قسمت مطرح می‌گردد بر اساس سازمان فضایی محله دیزج شمالی می‌باشد ومنتهی به ساماندهی فضایی محله می‌شود. محوریت این اقدامات به شرح ذیل می‌باشد:

1-رفع موانعی که در ایفای نقش اساسی و اصلی محله در شهر بناب خلل ایجاد می‌کنند.

2-تقویت محورهای شکل گرفته در محله دیزج شمالی.

3-ایجاد و تقویت مراکز قوی و پویای زیر محله ای در محله دیزج شمالی.

4-توزیع متناسب خدمات و منابع در سطح محله دیزج شمالی.

5-از اقدامات دیگری که درمحله پیشنهاد می‌شود ایجاد مسکن اجتماعی است که هم در ساماندهی کالبدی محله وهم در افزایش اشتغال و فعالیت‌های اقتصادی موثر خواهد بود

---

[1] Jonhn.F.Turner  

[2] Ecologic

[3] Clinard

[4] Machintosh

[5] berges

[6] Wirth

[7] Abrams

[8] 8- داده‌های مربوط به میانگین کل شهر از پایان‌نامه کارشناسی ارشد تحت عنوان ((پهنه‌بندی وگونه‌شناسی اسکان غیررسمی با استفاده از تکنیکهای کمی)) نویسنده مسئول اخذ گردیده است.

 

مراجع

منابع

1- آمارنامه استان آذربایجان شرقی، استانداری، (1385).

2- احمدی پور،زهرا (1374)حاشیه‌نشینی در بخش مرکزی کرج «مجله رشد آموزش جغرافیا»شماره 38.

3- احمدیان، محمد علی(1382)حاشیه نشینی، ریشه ها و راه حلها؛ مجله اندیشه حوزه،آذر و اسفند 82 ،شماره 43 و44

4- اصغری زمانی،اکبر( 1379 )؛پژوهشی در روند حاشیه نشینی در ایران (مطالعه موردی تبریز) پایان نامه کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی، دانشگاه تبریز.

5- انگلس، فردریک(1385) در مورد مسله مسکن، ترجمه مهدی خانبابا نهرانی، انتشارات پژواک.

6- پیران، پرویز (1382) (الف) ؛ اجتماعات اسکان غیررسمی در ایران: از دنیای زنده زندگی روزمره تا تحلیل نظری ؛ کارگاه تخصصی اسکان غیررسمی در ایران ، دانشگاه شهید بهشتی.

7- پیران، پرویز( 1381 )(ب)« بازهم در باب اسکان غیررسمی: مورد شیر آباد زاهدان» ؛ هفت شهر فصلنامه عمران و بهسازی شهری ، وزارت مسکن و شهرسازی، شماره 9 و 10 .

8- پیران،پرویز ( 1374 )(پ)؛‹‹ آلونک نشینی در ایران›› بخش پایانی؛مجله اطلاعات سیاسی- اقتصادی، شماره ی 96-95.

9- حاتمی نژاد، حسین،( 1383 ) اسکان غیررسمی در کلان شهر مشهد، مجموعه مقالات حاشیه نشینی و اسکان غیررسمی، جلد اول، انتشارات دانشگاه علوم و بهزیستی و توانبخشی.

10- حاجی یوسفی، علی( 1382 )؛ پدیده حاشیه نشینی شهری قبل از انقلاب، مجموعه مقالات حاشیه نشینی و اسکان غیررسمی، جلد اول، انتشارات دانشگاه علوم و بهزیستی و توانبخشی.

11- حسین زاده دلیر،کریم( 1361 )؛ تحقیقی پیرامون حاشیه نشینان تبریز؛ جهاد دانشگاهی تبریز.

12- حسین زاده دلیر،کریم(1370) حاشیه نشینی در جستجوی معنی و مفهوم، اطلاعات سیاسی- اقتصادی، شماره 8 و 9

13- خراط زبردست، اسفندیار (1381)؛سکونتگاه‌های خودرو، راه حل یا مشکلی بدون چاره؛ در گفتگو با مجلة شهرداری‌ها ش. 35 .

14- دراکاکیس، اسمیت ،دیوید ( 1377 ) شهر در جهان سومی، ترجمه فیروز جمالی، نشر توسعه.

15- دلال‌پور، محمدرضا (1388) برنامه‌ریزی مسکن، انتشارات سمت. تهران چاپ پنجم

16- رشیدی،اصغر(1390) پایاننامه کارشناسی ارشد،پهنه بندی وگونه شناسی اسکان غیر رسمی با استفاده از تکنیکهای کمی در شهر بناب،دانشگاه آزاد اسلامی واحدمرند

17- زاهد زاهدانی، سعید ( 1369 ) حاشیه نشینی، انتشارات دانشگاه شیراز، شیراز.

18- زنجانی، حبیب ا...( 1382 ) حاشیه نشینی، جمعیت و مهاجرت،مجموعه مقالات حاشیه نشینی و اسکان غیررسمی، جلد اول، انتشارات دانشگاه علوم و بهزیستی و توانبخشی.

19- شکویی، حسین ( 1355 )؛ حاشیه نشینان شهری، خانه های ارزان قیمت و سیاست مسکن تبریز، موسسه تحقیقات علوم انسانی و اجتمایی دانشگاه تبریز.

20- شکویی،حسین(1365 )؛جغرافیای اجتماعی شهرها، اکولوژی اجتماعی شهر،انتشارات جهاد دانشگاهی، تهران.

21- شیدایی؛ حسین؛5/1/1388 www.sheidaihossein.blogfa

22- صرافی، مظفر (1383)؛ مسأله ای به نام اسکان غیررسمی، راه حلی به نام توانمندسازی؛ مجله‌ی شهرداری‌ها شماره ی 66 .

23- صرافی، مظفر( 1382 )؛ بازنگری ویژگیهای اسکان خود انگیخته در ایران؛ در جستجوی راهکارهای توانمندسازی، مجموعه مقالات حاشیه‌نشینی و اسکان غیررسمی، جلد اول، انتشارات دانشگاه علوم و بهزیستی و توانبخشی.

24- عابدین درکوش، سعید (1383) در آمدی بر اقتصاد شهری، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.

25- عبداللهی،عبدا...(1388)؛ حاشیه و حاشیه‌نشینی، پردازش مفهومی.

26- قاسمی جوزانی، محمد، هادیزاده بزاز، مریم ( 1382 ) اسکان غیررسمی و بهسازی محله‌های فقیرنشین شهری، مجله شهرداری‌ها، سال چهارم، شماره 45.

27- قربانی،رسول وکلانتری، صمد، یاوری ، نفیسه،( 1383 ) پدیده حاشیه نشینی و پیامد های اجتماعی، فرهنگی آن مجله پژوهشی دانشگاه اصفهان، جلد هفدهم، شماره 2.

28- مرکزآمارایران؛نتایج تفصیلی سرشماریهای عمومی نفوس ومسکن سالهای1335،1345،1355،1365،1375،1385 شهرستان بناب

29- مسعودی فر، رضا (1385)مقاله، تاثیر حاشیه نشینی در وقوع جرم، قسمت اول1385/ 6 /28

30- Knox , Paul & Steven Pinch ( 2000) Urban Social Geography , Printce hall . London

31- Nangia P."Rapid Urban Growth and Proliferation of Slums (1996): the Indian Experience, “Fourth Asian Urbanization conference Proceedings, 337.

32- Perlman,j.(1986).Six Misconception about Squatter settlement: seed of change No.

33- Sclar, Elliot D & et al (2005) The 21st century health challenge of slums and cities, The lancet, vol 365.london.

34- UN-HABITAT(2005). Slums of the World: the Face of Urban Poverty in the New Millennium?

 

e="OL�N4� � style='mso-bookmark:OLE_LINK48'>26. Busby, G (2000). the transition from tourism on farms to farm tourism. Tourism Management, Vol 21.

 

27.Clarke, C. (2008). Rural tourism and region revitalization. Tourism Recreation Research, 14(1).

28. Davies,C(2009). A Poverty rural reduction strategies, 4(1), Washington D.C.

29. Diamonded (2006).Tourism role in rural development, Journal of Developing Areas, Vol 21.

30. Din,K(2002). Social cultural impacts of tourism. Annals of tourism research, Vol2.

31.Eldenburg, D. (2008). Rural tourism: definition, evolution, and research. Tourism Management, 29(3).

31. Hall, M. (2009). Tourism: Rethinking the social science of mobility. Harlow: Pearson/Prentice Hall.

32. Holland,et al(2003). Tourism in poor rural areas, diversifying the product and expanding the benefits in rural Areas, London: PSA Publications.

33. Holland, J. Burian, M. Dixey,L(2003). Tourism in poor rural areas, diversifying the product and expanding the benefits in rural areas. London: PSA Publicastion,3(4) .

34.Iorio,M, Corsale,A(2010) Rural tourism and livelihood strategies in Romania, Journal of Rural Studies, Department of Economic and Social Research, university of Cagliari, 09123 Cagliari, Italy.

35. Ivona,A.(2008). Farm tourism as a way to promote rural development. An application in Apulia.10(3).

Kapur, H. (2009). The role of tourism on rural development. The Yale Law Journal, 89(5).

36.Kostas,E(2003) Rural tourism: an opportunity for sustainable development of rural areas.www. sillignakis.com.              

37. Meller,M,Ruzic,D(1999). Marketing identity of the tourist product of the republic of Coroatia, Tourism Manangement, Vol 10.

38.Milone, P., (2005). Theory and practice of multi-product farm: farm butcheries in Umbria. Sociological Rurally 40 (4).

39.Opperman,C(2006)Cultivating Rural Tourism, Policy Study Journal, 5(11).

40. Pearece1,D.(2008), Tourism: Economic, Physical and Social Impacts, London: Longman, Vol 5.

41. Peterzelaka,P(2005) Rural truism and gendered nuance, Annals of tourism research ,Vol.32.

42. Shan,J.,Wilson,K(2001). Causality between trade and tourism: empirical evidence from china, Applied economics letters, 8(3).

43.Sharpley, J., (2002). Rural Tourism: An Introduction. International Business Press, London.

44.Villarino, M. (2004). Rural tourism in Malaga: an analysis of recent evolution. Geoforum 35 (6), pp755–758.

45.Wilson, S(2001) Factors for success in rural tourism development. Journal of Travel Research, Boulder ,2(40).