ارزیابی زیست ‌محیطی فعالیت‌های اقتصادی با استفاده از جدول داده ـ ستاده (یزد)

مدلسازی اقتصادی

مقاله 5، دوره 8، شماره 26، مرداد 1393، صفحه 75-89   

نوع مقاله: پژوهشی

نویسندگان

زهرا نصراللهی^{* 1}؛ شهرام وصفی اسفستانی²؛ سمیه نوری زاده²

¹دانشیار دانشگاه یزد

²کارشناس ارشد اقتصاد

چکیده

تحلیل داده- ستانده زیست محیطی یکی از الگوهای مناسب برای بررسی روابط بین بخشی است. در این تحقیق با استفاده از روش‌های سهم مکانی الگوی اصلاح شده شبه لگاریتمی بخش تخصصی یا بومی، جدول داده- ستانده استان یزد برای سال 1385 استخراج شده و با استفاده از میزان مصرف انرژی و ضرایب انتشار، میزان انتشار آلاینده‌های محیط زیستی توسط هر بخش اقتصادی برآورد شد. نتایج محاسبات نشان می‌دهد  در سال 1385 در استان یزد 26,984,133 تن گاز دی‌اکسیدکربن توسط بخش‌های اقتصادی انتشار یافته است که بخش ساخت فلزات اساسی، ساخت محصولات فلزی فابریکی به جز ماشین‌آلات و تجهیزات، با نزدیک به 40 درصد بیش‌ترین سهم از میزان انتشار آلایندگی استان را داشته‌ و بررسی ضرایب مستقیم و غیرمستقیم نیز نشان می‌دهد که بخش حمل و نقل- انبارداری و ارتباطات، با 97/2  تن برای هر میلیون ریال تقاضا بالاترین میزان ضرایب انتشار را به خود اختصاص داده‌ است.

کلیدواژه‌ها

آلودگی هوا؛ جدول داده– ستانده؛ فعالیت‌های اقتصادی

اصل مقاله

1. مقدمه

بهبود شرایط زیست محیطی همراه با رشد اقتصادی مهم‌ترین مولفه دست‌یابی به توسعه پایدار محسوب می­شود. امروزه موضوع حفاظت از محیط­زیست و جلوگیری از تخریب آن یکی از مهم‌ترین چالش­های فراروی جامعه جهانی است.

گاز دی­اکسید کربن یکی از مهم‌ترین گازهایی است که منجر به تغییر آب و هوا و گرمایش کره زمین می­شود. کشور ایران به عنوان کشوری رو به رشد، یکی از مصادیق الگوی رشد با فشار بر منابع طبیعی محسوب می­شود. بر اساس آمار ترازنامه انرژی سال 1390، میزان انتشار دی اکسید کربن در اقتصاد ایران بالغ بر 547014571 تن بوده است که در این سال سرانه هر ایرانی از انتشار این گاز گلخانه­ای بالغ بر 39/7  تن است.

استان یزد بر اساس آخرین آمار حساب­های منطقه­ای در سال 1389 بیش از 42/1  درصد از تولید ناخالص کشور را به خود اختصاص داده و سهم تولید استان از کل کشور طی سال‌های اخیر در حال افزایش بوده است. با توجه به این که فعالیت­های اقتصادی و انتشار آلاینده­ها، دارای روابط متقابل هستند، سوال اصلی این مقاله این است که رشد فعالیت­های اقتصادی چه تاثیری بر محیط زیست و انتشار آلاینده­های زیست محیطی در سطح استان دارد؟

الگوهای تحلیلی مختلفی برای بررسی روابط متقابل رشد اقتصادی و انتشار آلاینده­ها ایجاد شده که تحلیل داده- ستانده زیست محیطی یکی از کاراترین این الگوها در سطح بررسی روابط بین بخشی است. در این مقاله از این مدل به منظور ارزیابی اثرات محیط زیستی فعالیت­های اقتصادی در استان یزد استفاده شده است. برای این منظور ابتدا با استفاده از روش­های سهم مکانی، جدول داده- ستانده استان یزد بری سال 1385 استخراج و با استفاده از میزان مصرف انرژی و ضرایب انتشار، میزان انتشار آلاینده­های زیست محیطی توسط هر بخش اقتصادی محاسبه شده و به تبیین روابط آثار محیط زیستی فعالیت­های اقتصادی پرداخته می­شود.

ساختار مقاله به این شکل است که در ابتدا ادبیات نظری و پیشینه تحقیق مرتبط با بحث مورد بررسی قرار گرفته و سپس به تبیین روش­شناسی تحلیل داده- ستانده زیست محیطی و           داده- ستانده منطقه­ای پرداخته می­شود. پس از آن با معرفی پایه­های آماری تحقیق و تجزیه و تحلیل نتایج به دست آمده، پیشنهادات و توصیه­های سیاستی ارایه می­شود.

 

2. ادبیات موضوع

در طول دهه­ها­ی اخیر، آسیب­های محیط­زیست بیش‌تر نمایان شده، این آسیب­ها، ناشی از ترکیب عواملی هم‌چون رشد اقتصادی، مصرف انرژی و فعالیت­های صنعتی است. فعالیت­های اقتصادی به عنوان عامل اصلی آلودگی هوا در نظر گرفته می­شوند (تریودی[1]،1389: 59).

رشد تولیدات جهانی به همراه آگاهی بیشتر از وسعت آثار فعالیت اقتصادی بر محیط زیست، این نگرانی را به­ وجود می­آورد که سطوح فعلی تولید نمی­تواند بدون آسیب­ رساندن به محیط‌ زیست، حفظ شود. بنابراین لازم است تا روش­هایی برای حفاظت از محیط ­زیست، محدود کردن یا جبران خسارت زیست محیطی معرفی شود (پرمن[2] و همکاران، 1382: 405).

کیفیت منابع طبیعی به مقدار ماده آلوده­کننده وارد شده به محیط و ظرفیت­ محیط بستگی دارد. زیرا ظرفیت جذب محیطی محدود است (اسماعیلی، 1390: 25). رشد روز افزون اقتصادی انبوهی از ضایعات و آلاینده­های زیست محیطی را وارد طبیعت کرده که با توجه به حجم و نوع آلاینده‌های منتشره، زیست محیط کنونی توانایی پالایش اثرات منفی آن را از دست داده و در ضمن معضلات محیط زیستی خود عاملی برای محدودیت رشد و توسعه کشورها شده است.

امروزه میزان انتشار آلاینده­ها به گونه­ای است که به نظر می­رسد محیط زیست توان پالایش و حذف آن را مانند گذشته ندارد و این مساله منجر به بروز معضلات محیط زیستی متعددی از قبیل سوراخ شدن لایه ازن، تغییرات اقلیم، گرم شدن زمین، انقراض برخی گونه­های گیاهی و جانوری و ... شده است. ارتباط بین فعالیت­های اقتصادی انسان و آستانه محیطی در شکل (1) نشان داده شده است.    

در شکل 1،  W₀سطح آستانه یا ظرفیت محیطی برای جذب آلودگی است. محیط زیست حداکثر می­تواند مقدار W0 آلودگی را تحمل نماید. چنانچه فعالیت­های اقتصادی بیش از X0 نباشد محیط زیست صدمه نمی­بیند و مقدار آلودگی منتقل شده به آن به طور طبیعی پالایش می‌شود. چنانچه سطح فعالیت­های اقتصادی از  X0بیشتر باشد، مقدار آلودگی بیشتر از W0 به محیط منتقل شده و بنابراین محیط قابلیت جذب این آلودگی را ندارد. اولین اثر ناشی از انتقال مقادیر زیاد آلودگی به محیط، کاهش ظرفیت محیطی است. به این صورت که چنانچه در این دوره میزان آلودگی بالاتر از توان جذب محیط باشد، ظرفیت جذب محیط در دوره آینده کاهش می­یابد. بدین­ترتیب با افزایش میزان آلودگی نسبت به سطح آستانه تحمل محیط زیست، ظرفیت محیطی جذب آلودگی در دوره‌های آتی از  W₀به W₁،  W₂یا W₃ منتقل می­شود. بنابراین در دوره­های آینده با انتقال مقدار ثابتی آلودگی نسبت به دوره قبل (W₀)، محیط­زیست صدمه می­بیند زیرا که در دوره بعدی، حداکثر توان محیطی برای جذب آلودگی W₁ است و بنابراین محیط نمی­تواند مقدار آلودگی W₀ را جذب نماید.

 

شکل 1. آلودگی محیط زیست و صدمه به آستانه یا قابلیت محیطی

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شروع تحقیقات کمی در مورد روابط متقابل فعالیت­های اقتصادی و انتشار آلاینده­های زیست محیطی به سال 1970 بر می­گردد. در این سال واسیلی لئونتیف ارتباط آلاینده­های هوا با فعالیت‌های تولیدی را در قالب جدول داده- ستانده 70 بخشی بررسی کرد (لئونتیف[3]، 1365).

انگسترم و همکاران[4] (۲۰۰۷)، با استفاده از جدول داده- ستانده، آثار محیط­زیستی بخش کشاورزی در کشور سوئد را بررسی کردند. محققان برای بررسی آثار محیط ­زیستی، ارتباطات پیشین و پسین بخش کشاورزی را نیز بررسی کردند. نتایج این تحقیق نشان داد که اثرات مستقیم بخش کشاورزی سوئد به عنوان مهم‌ترین بخش­های تأثیرگذار بوده و مهم‌ترین تأثیرات حاصل از کشاورزی سوئد، شامل گرم شدن دمای کره زمین و استفاده از منابع است. به علاوه فعالیت­های کشاورزی اخیر موجب مشکلاتی در ارتباط با تنوع زیستی می­شوند. مهم‌ترین ایفا کنندگان نقش در این بخش، خود بخش کشاورزی به علاوه تمامی استفاده­کنندگان از سوخت­های فسیلی می‌باشند که اصلی­ترین آنها بخش حمل و نقل و بخش انرژی هستند.

مطالعات داخلی متعددی نیز با موضوع روابط متقابل فعالیت­های اقتصادی و انتشار آلاینده­های محیط زیستی در کشور انجام شده است.

نصراللهی و همکاران (1391) در تحقیقی به بررسی و اندازه‌گیری انتشار گازهای گلخانه‌ای ناشی از فعالیت‌های بشر با استفاده از جدول داده ستاده پرداخته­اند. بر اساس محاسبات انجام شده مشخص شد که در مورد اغلب آلاینده‌ها، بخش‌های حمل و نقل هوایی، جاده‌ای و ریلی بزرگترین منتشرکنندگان گازهای آلاینده هستند.

 در مطالعات مشابهی وصفی اسفستانی (1385)، فرامرزی (1386)، و ... اشاره نمود، که در تمامی موارد با استفاده از برآورد میزان انتشار آلاینده در بخش­های اقتصادی به تجزیه و تحلیل روابط متقابل فعالیت­های اقتصادی و محیط زیست پرداخته‌اند. لازم به ذکر است که تمامی مطالعات فوق در سطح ملی انجام شده­ و هیچ کدام به بررسی آثار محیط زیستی فعالیت­های اقتصادی در سطح استان­های کشور نپرداخته­اند.

 

3. روش شناسی

به منظور بررسی اثر فعالیت­های اقتصادی بر محیط­زیست از جمله تولید آلودگی CO₂، ابتدا به چارچوبی برای مدل­سازی مسیری که این آلاینده­ها با فعالیت­های اقتصادی تولید می­شوند، نیاز است (دهقانی­زاده، 1390: 1) تحلیل داده- ستانده یکی از روش­های کارا برای تحلیل آثار زیست محیطی فعالیت­های اقتصادی است.

به منظور استفاده از تحلیل داده- ستانده زیست محیطی در استان یزد، ابتدا لازم است که جدول داده- ستانده منطقه­ای برای این استان استخراج شود. بر این اساس در این بخش پس از معرفی چارچوب داده- ستانده به بررسی روش استخراج داده- ستانده منطقه­ای اشاره می­شود.

 

3-1. چارچوب تحلیل داده- ستانده

بر اساس تحلیل داده – ستانده، فرآیند تولید در هر بخش­ بوسیله برداری از ضرایب ساختاری نشان داده می­شود که بیان کننده رابطه بین نهاده جذب شده و ستانده تولید شده است.

کل ستانده (تولید) بخش i،  می‌تواند برای تقاضای واسطه و تقاضای نهایی مورد استفاده قرار گیرد، براین اساس معادله ستانده یا تراز تولیدی به شکل زیر تعریف می‌شود:

(1)                                                                                          

که عنصر  نهاده­ای است که از بخش i به بخش j واگذار می‌شود  و  کل تقاضای نهایی برای بخش i است که شامل تولید برای مصرف خانوارها، دولت، سرمایه­گذاری و صادرات است. بنا به فرض تابع تولید خطی، اگر  را ماتریس ضرایب فنی بنامیم، می‌توان رابطه  را تعریف کرد، با جایگذاری آن در رابطه 1، خواهیم داشت:

(2)

که در آن  I ماتریس واحد، A ماتریس ضرایب فنی، Y بردار تقاضای نهایی و X بردار تولید کل است. این عبارت ماتریس بنیادی تحلیل داده–ستانده است و (I-A)-1، ماتریس معکوس لئونتیف (ماتریس ضرایب فزاینده تولید) نامیده می­شود.

3-2. تحلیل داده- ستانده زیست محیطی

ساده­ترین مدل داده ستانده محیط­زیستی با اضافه کردن یک یا چند سطر به جدول داده ستانده اصلی به دست می‌آید. در این حالت فرض می‌شود که فعالیت‌های تولیدی به نسبت ثابتی ایجاد آلایندگی می‌کنند. بر این اساس می‌توان نوشت (میلر و بلیر[5]، 2009: 447):

(3)                                                                                                   

که در آن E_kjمیزان آلاینده k در بخش j و e_kj ضرایب مستقیم آلاینده k است. با توجه به فرضیات نظام داده- ستانده، و پیوند رابطه 2 با رابطه 3 خواهیم داشت:                                     

(4)                                                                                         

با توجه به ایجاد آلاینده­های مختلف توسط عاملان اقتصادی و با توجه به اهمیت انتشار CO₂، در این تحقیق فرض می­شود که فقط یک آلاینده (CO₂) و توسط تولید­کنندگان ایجاد می­شود. عبارت فوق که بر اساس واحدهای فیزیکی چون گرم، کیلو، تن و ... بیان می‌شود، نمایانگر پیوند تقاضای نهایی تولید و ایجاد آلایندگی است (بامول و ولف^[6]، 1994: 104).

3-3. روش استخراج داده- ستانده منطقه­ای

یکی از روش­های استخراج جداول منطقه­ای، روش­ سهم مکانی است و در بین روش­های سهم مکانی، الگوی اصلاح شده شبه لگاریتمی بخش تخصصی یا بومی (AFLQ[7]) مناسب­ترین گزینه برای بررسی کمی ابعاد اقتصاد فضا و ضرایب داده- ستانده مناطق در تحلیل­های ساختار اقتصاد منطقه­ای است (بانویی و همکاران، 1385: 164). نقطه شروع روش­ سهم مکانی در شرایط فقدان آمار و اطلاعات مورد نیاز در سطح مناطق رابطه زیر است (همان، 1385: 150):

(5)                                                                                                    

کهعنصری از ماتریس ضرایب واسطه­ای درون منطقه،عنصری از ماتریس ضرایب ملی و LQ ضریب الگوی سه مکانی را نشان می­دهد T در این تحقیق با توجه به استفاده از روش AFLQ می­توان نوشت:

(6)                                                          

که در آن:  : ضریب مکانی سهم مکانی متقاطع اصلاح شده  

  ضریب تعدیل اندازه منطقه        1≥  ≥ 663/0                

 β= ضریب تعدیل ساختار اقتصادی منطقه که برابر 1 در نظر گرفته می­شود.

 : سهم مکانی ساده بخش تقاضا کننده

در این روش، اصطلاح تخصصی تنها زمانی بکار می­رود که  <1 باشد چنانچه برای بخشی  <1 باشد آنگاه مقدار بزرگ‌تر از یک خواهد بود و بنابراین مقدار FLQ در عددی بزرگ‌تر از یک ضرب می­شود و این امکان وجود دارد که ضرایب نهاده منطقه­ای از مقدار مشابه ملی آن بزرگتر شود (فلگ و تهمو[8]، 2008).

 

4. برآورد مدل و تجزیه و تحلیل­های آن

این تحقیق با استفاده از جدول به هنگام شده مرکز پژوهش­های مجلس برای سال 1385 انجام گرفته است. به این منظور جدول داده- ستانده به 20 بخش تقلیل یافته و با استفاده از مدل AFLQ جدول ملی به منطقه­ای تبدیل شد. در محاسبه AFLQ، ضریب  (تولید بخش i ام منطقه)، با استفاده از حساب­های منطقه­ای مرکز آمار استخراج شد. پس از استخراج جدول داده- ستاده منطقه­ای استان یزد؛ از آنجا که هدف اصلی پژوهش، ارزیابی رابطه بین فعالیت­های اقتصادی و آلودگی   زیست محیطی ناشی آن (گاز گلخانه­ای CO₂) است، بنابراین با برآورد میزان مصرف انرژی توسط بخش‌های اقتصادی و استفاده از ضرایب انتشار آلاینده CO₂، میزان انتشار آلاینده فوق به تفکیک بخش­های اقتصادی محاسبه شد. برای اندازه­گیری میزان مصرف انرژی بخش­های اقتصادی فرض شد که سطح تکنولوژی استان یزد با متوسط کشوری برابر بوده و شدت مصرف انرژی برای بخش­ها در سطح ملی و منطقه­ای یکسان است. بر این اساس با استفاده از اطلاعات مصرف انرژی در ترازنامه انرژی سال 1385 و ضرایب مصرف انرژی در جدول مصرف داده- ستانده سال 1380 (بافرض ثابت بودن ضرایب فنی طی 5 سال)، مصرف انرژی بخش­های اقتصادی محاسبه شد. پس از آن با استفاده از ضرایب مصرف انرژی کشوری، مصرف انرژی در سطح بخش­های منطقه­ای نیز به دست آمد. با توجه به این که حامل­های مختلف انرژی دارای ضرایب متفاوت انتشار آلاینده می­باشند؛ جهت محاسبه میزان انتشار گاز دی­اکسیدکربن توسط تک تک بخش­ها، میزان مصرف انرژی هر بخش در میزان انتشار گاز دی­اکسیدکربن که از دفتر تغییرات آب و هوایی سازمان ملل مستخرج شده ضرب نموده و بر این اساس میزان انتشار گاز دی­اکسیدکربن بر حسب تن (فرض وجود تکنولوژی ثابت تولید در بلندمدت) به تفکیک 20 بخش اقتصادی محاسبه شد. نتایج محاسبات نشان می­دهد که در سال 1385 در استان یزد 26,984,133 تن گاز دی­اکسیدکربن توسط بخش­های اقتصادی انتشار یافته است. بخش­های ساخت فلزات اساسی، ساخت محصولات فلزی فابریکی به جز ماشین آلات و تجهیزات، حمل ­و ­نقل، انبارداری و ارتباطات و ساختمان به ترتیب با 10,785,915، 9,372,361 و 1,541,415 تن بیش‌ترین میزان انتشار آلایندگی را داشته­اند. سهم انتشار آلایندگی سه بخش یاد شده از کل استان به ترتیب 97/39، 73/34 و 71/5 درصد است.  

پس از محاسبه میزان انتشار دی­اکسیدکربن به تفکیک هر بخش، با استفاده از ضرایب مستقیم و غیرمستقیم حاصل از جدول داده ستاده منطقه­ای استان یزد؛ میزان ضرایب انتشار مستقیم و غیرمستقیم گاز دی­اکسیدکربن برای استان استخراج شد. نتایج نشان می­دهد که بخش­های ساخت فلزات اساسی، ساخت محصولات فلزی فابریکی به جز ماشین آلات و تجهیزات، صنعت و ساختمان به ترتیب با 34021/0، 31374/0 و 30057/0 تن برای هر میلیون ریال بیش‌ترین ضریب مستقیم انتشار آلایندگی را دارند. انتشار غیرمستقیم آلایندگی به این دلیل صورت می­گیرد که هر بخش برای برآورد تقاضای خود در فرآیند تولید، با تامین نهاده­های مورد نیاز از سایر بخش­ها، تقاضای جدیدی را نیز در سایر بخش­ها ایجاد می­کند و از این طریق به طور زنجیره­وار بخش­های وسیعی از اقتصاد را وارد فرایند زنجیره تامین خود می­کند. ضرایب مستقیم و غیرمستقیم نشان می‌دهد که بخش حمل ­و نقل، انبارداری و ارتباطات، ساخت فلزات اساسی-ساخت محصولات فلزی فابریکی به جز ماشین­آلات و تجهیزات و واسطه­گری­های مالی بالاترین میزان ضرایب انتشار را به خود اختصاص داده­اند به گونه‌ای که به ازای هر میلیون ریال تقاضا به طور مستقیم و غیرمستقیم، به ترتیب 97/2 تن و 89/1 تن و 37/1 تن گاز CO2 منتشر می­کنند. میزان انتشار آلاینده و ضرایب مستقیم و غیرمستقیم انتشار بخش­های اقتصادی استان یزد به شرح جدول (1) است.

 

 

جدول 1. انتشار CO₂در بخش­های اقتصادی و ضرایب مستقیم و غیرمستقیم انتشار- سال 1385 استان یزد

ردیف	بخش­های اقتصادی	انتشار CO2- تن	سهم بخشها از انتشار -CO2 درصد	ضرایب مستقیم انتشار (کیلوگرم بر میلیون ریال)	ضرایب مستقیم و غیرمستقیم انتشار (کیلوگرم بر میلیون ریال)
1	حمل و نقل، انبارداری و ارتباطات	9,372,361	73/34	27/286	3/2971
2	ساخت فلزات اساسی، ساخت محصولات فلزی فابریکی بجز ماشین آلات و تجهیزات	10,785,915	97/39	2/340	09/1890

 

ادامه جدول 1. انتشار CO2 در بخش­های اقتصادی و ضرایب مستقیم و غیرمستقیم انتشار- سال 1385 استان یزد

ردیف	بخش­های اقتصادی	انتشار CO2- تن	سهم بخشها از انتشار -CO2 درصد	ضرایب مستقیم انتشار (کیلوگرم بر میلیون ریال)	ضرایب مستقیم و غیرمستقیم انتشار (کیلوگرم بر میلیون ریال)
3	واسطه گری‌های مالی	1,250,473	63/4	99/13	3/1372
4	ساختمان‌	1,541,415	71/5	57/300	24/653
5	ساخت محصولات لاستیکی و پلاستیکی	253,447	94/0	6/136	18/635
6	سایر بخش صنعت	70,519	26/0	74/313	71/518
7	ساخت محصولات غذایی، آشامیدنی، توتون و تنباکو	123,266	46/0	31/288	68/494
8	هتل، خوابگاه و رستوران	137,295	51/0	42/22	45/376
9	عمده فروشی، خرده فروشی، تعمیر وسایل نقلیه و کالاها	1,125,725	17/4	98/39	28/342
10	سایر خدمات	532,733	97/1	65/66	19/307
11	تأمین آب، برق و گاز طبیعی	154,529	57/0	16/97	16/300
12	کشاورزی، شکار و جنگلداری و ماهیگیری	464,767	72/1	43/123	23/275
13	کک، فراورده های نفتی، سوخت هسته ای، مواد و محصولات شیمیایی	201,938	75/0	96/65	29/264
14	خدمات مستغلات	701,654	6/2	32/4	48/241
15	کانی های غیرفلزی	43,759	16/0	03/156	35/226
16	ساخت چوب و محصولات چوبی، ساخت کاغذ و محصولات کاغذی، انتشار، ‌چاپ و تکثیر رسانه‌های ضبط شده	15,786	06/0	88/65	95/190
17	امور عمومی، شهری، دفاعی، اتظامی وتامین اجتماعی اجباری	31,195	12/0	4/120	81/182
18	ساخت منسوجات، پوشاک و عمل آوری و رنگ کردن خز و دباغی و محصولات  چرمی	131,685	49/0	99/71	17/175
19	آموزش	15,918	06/0	38/34	29/53
20	معدن	29,753	11/0	55/24	98/38
جمع کل		26,984,133	100

منبع: یافته‌های تحقیق

 

در مقایسه بین ضرایب مستقیم و ضرایب مستقیم و غیرمستقیم چنین استنباط می­شود که بخش ساخت فلزات اساسی- ساخت محصولات فلزی فابریکی بجز ماشین آلات و تجهیزات از نظر ضرایب مستقیم بالاترین آلایندگی CO₂را در بین 20 بخش اقتصادی استان دارا است، اما از نظر ضرایب مستقیم و غیرمستقیم در رتبه دوم انتشار آلایندگی CO₂قرار دارد که نشان از این واقعیت دارد که تأثیر غیرمستقیم آن به مراتب کمتر از تأثیر مستقیم آن است و برای برنامه­ریزی کاهش آلایندگی آن لازم است خود بخش، بازسازی و نوسازی شود. از سویی دیگر، بخش حمل­ و ­نقل از نظر ضرایب مستقیم و غیرمستقیم، بالاترین میزان آلایندگی CO₂را در 20 بخش اقتصادی استان به خود اختصاص داده و از نظر ضرایب مستقیم پس از بخش ساخت فلزات اساسی- ساخت محصولات فلزی فابریکی بجز ماشین­آلات و تجهیزات قرار دارد. بنابراین با توجه به نتیجه حاصل شده بیش‌ترین برنامه­ریزی برای کاهش انتشار آلاینده CO₂را بایستی در دیگر بخش­های تاثیرپذیر از حمل ­و ­نقل قرار داد.

به منظور بررسی روابط متقابل بخش­های اقتصادی می­توان اثرات تقاضای هر بخش بر انتشار غیرمستقیم آلایندگی در سایر بخش­ها را تجزیه کرد. به طور مثال به ازای هر یک میلیون ریال تقاضا در بخش کشاورزی، شکار، جنگلداری و ماهیگیری، به طور مستقیم 1059916/0 تن آلایندگی در خود بخش منتشر می­شود و به واسطه روابط متقابل این بخش،  0760969/0 تن CO₂نیز به طور غیرمستقیم در بخش ساخت فلزات اساسی، ساخت محصولات فلزی فابریکی بجز ماشین­آلات و تجهیزات و 052148/0 تن نیز در بخش حمل­و­نقل، انبارداری و ارتباطات منتشر می­شود. این سه بخش در حدود 80 درصد از ضریب انتشار آلایندگی در بخش کشاورزی، شکار، جنگلداری و ماهیگیری را تشکیل می­دهند. به طور مشابه جدول 2، 80 درصد از اثرات غیرمستقیم انتشار آلایندگی را برای تقاضای بخش­های اقتصادی ارایه داده است.

 

جدول 2. انتشار CO₂در بخش­های اقتصادی و ضرایب مستقیم و غیرمستقیم بخش­های تاثیرگذار

بخش­های اقتصادی	بخش­های تاثیرگذار	ضریب غیرمستقیم انتشار (تن بر میلیون ریال)
کشاورزی، شکار و جنگلداری و ماهیگیری	کشاورزی، شکار و جنگلداری و ماهیگیری	1059916/0
	ساخت فلزات اساسی ، ساخت محصولات فلزی فابریکی بجز ماشین آلات و تجهیزات	0760969/0
	حمل و نقل، انبارداری و ارتباطات	052148/0
معدن	حمل و نقل، انبارداری و ارتباطات	0120555/0
	ساخت فلزات اساسی ،  ساخت محصولات فلزی فابریکی بجز ماشین آلات و تجهیزات	0102256/0
	معدن	0077433/0
ساخت محصولات غذایی، آشامیدنی، توتون و تنباکو	ساخت فلزات اساسی ،  ساخت محصولات فلزی فابریکی بجز ماشین آلات و تجهیزات	1654014/0
	حمل و نقل، انبارداری و ارتباطات	1562915/0
	ساخت محصولات غذایی، آشامیدنی، توتون و تنباکو	067771/0

 

 

ادامه جدول 2. انتشار CO₂در بخش­های اقتصادی و ضرایب مستقیم و غیرمستقیم بخش­های تاثیرگذار

بخش­های اقتصادی	بخش­های تاثیرگذار	ضریب غیرمستقیم انتشار (تن بر میلیون ریال)
ساخت منسوجات، پوشاک و عمل آوری و رنگ کردن خز و دباغی و محصولات  چرمی	ساخت منسوجات، پوشاک و عمل آوری و رنگ کردن خز و دباغی و محصولات  چرمی	0679294/0
	ساخت فلزات اساسی ،  ساخت محصولات فلزی فابریکی بجز ماشین آلات و تجهیزات	0483658/0
	حمل و نقل، انبارداری و ارتباطات	0174888/0
	واسطه گری‌های مالی	0119593/0
ساخت چوب و محصولات چوبی، ساخت کاغذ و محصولات کاغذی، انتشار، ‌چاپ و تکثیر رسانه‌های ضبط شده	ساخت چوب و محصولات چوبی، ساخت کاغذ و محصولات کاغذی، انتشار، ‌چاپ و تکثیر رسانه‌های ضبط شده	0794424/0
	ساخت فلزات اساسی ،  ساخت محصولات فلزی فابریکی بجز ماشین آلات و تجهیزات	0511703/0
	کشاورزی، شکار و جنگلداری و ماهیگیری	0180271/0
کک، فراورده های نفتی، سوخت هسته ای، مواد و محصولات شیمیایی	کک، فراورده های نفتی، سوخت هسته ای، مواد و محصولات شیمیایی	1855864/0
	ساخت فلزات اساسی ،  ساخت محصولات فلزی فابریکی بجز ماشین آلات و تجهیزات	0338022/0
ساخت محصولات لاستیکی و پلاستیکی	ساخت محصولات لاستیکی و پلاستیکی	3987661/0
	ساخت فلزات اساسی،  ساخت محصولات فلزی فابریکی بجز ماشین آلات و تجهیزات	0939339/0
کانی های غیرفلزی	ساخت فلزات اساسی ،  ساخت محصولات فلزی فابریکی بجز ماشین آلات و تجهیزات	1131324/0
	حمل و نقل، انبارداری و ارتباطات	0711938/0
ساخت فلزات اساسی ،  ساخت محصولات فلزی فابریکی بجز ماشین آلات و تجهیزات	ساخت فلزات اساسی ،  ساخت محصولات فلزی فابریکی بجز ماشین آلات و تجهیزات	7923171/1
سایر بخش صنعت	ساخت فلزات اساسی ،  ساخت محصولات فلزی فابریکی بجز ماشین آلات و تجهیزات	3355645/0
	حمل و نقل، انبارداری و ارتباطات	0617137/0
	ساخت محصولات لاستیکی و پلاستیکی	0349094/0
تأمین آب، برق و گاز طبیعی	تأمین آب، برق و گاز طبیعی	1693683/0
	ساخت فلزات اساسی،  ساخت محصولات فلزی فابریکی بجز ماشین آلات و تجهیزات	0655404/0
ساختمان‌	ساخت فلزات اساسی ،  ساخت محصولات فلزی فابریکی بجز ماشین آلات و تجهیزات	3377668/0
	ساختمان‌	2087456/0
عمده فروشی، خرده فروشی، تعمیر وسایل نقلیه و کالاها	عمده فروشی، خرده فروشی، تعمیر وسایل نقلیه و کالاها	2962914/0
هتل، خوابگاه و رستوران	هتل، خوابگاه و رستوران	3323738/0
حمل و نقل، انبارداری و ارتباطات	حمل و نقل، انبارداری و ارتباطات	9106557/2
واسطه گری‌های مالی	واسطه گری‌های مالی	266118/1
خدمات مستغلات	خدمات مستغلات	2323767/0
امور عمومی، شهری، دفاعی، اتظامی وتامین اجتماعی اجباری	ساخت فلزات اساسی ،  ساخت محصولات فلزی فابریکی بجز ماشین آلات و تجهیزات	0628986/0
	حمل و نقل، انبارداری و ارتباطات	0550569/0
	امور عمومی، شهری، دفاعی، اتظامی وتامین اجتماعی اجباری	0196179/0
	واسطه گری‌های مالی	0150898/0

 

ادامه جدول 2. انتشار CO₂در بخش­های اقتصادی و ضرایب مستقیم و غیرمستقیم بخش­های تاثیرگذار

بخش­های اقتصادی	بخش­های تاثیرگذار	ضریب غیرمستقیم انتشار (تن بر میلیون ریال)
آموزش	حمل و نقل، انبارداری و ارتباطات	0213542/0
	ساخت فلزات اساسی، ساخت محصولات فلزی فابریکی بجز ماشین آلات و تجهیزات	0123686/0
	آموزش	0073221/0
سایر خدمات	سایر خدمات	2059439/0
	ساخت فلزات اساسی ،  ساخت محصولات فلزی فابریکی بجز ماشین آلات و تجهیزات	0364516/0

منبع: یافته‌های تحقیق

 

1. 5.  نتایج و پیشنهادها

با تداوم روند فعلی انتشار آلاینده­های زیست محیطی، مشکلات بزرگی در آینده گریبان‌گیر زندگی انسان می­شود. به همین منظور، مقابله با انتشار آلاینده­های زیست محیطی در کشور، نیازمند شناخت دقیق ابعاد و پیچیدگی­ آن است. در این راستا این تحقیق با هدف بررسی روابط متقابل فعالیت­های اقتصادی و انتشار آلاینده­ها در استان یزد، از الگوی داده- ستانده زیست محیطی استفاده کرده است. 

برای این منظور ابتدا با استفاده از روش­های سهم مکانی، جدول داده- ستانده استان یزد برای سال 1385 استخراج شده و با استفاده از میزان مصرف انرژی و ضرایب انتشار، میزان انتشار آلاینده­های زیست محیطی توسط هر بخش اقتصادی محاسبه شده و به تبیین روابط آثار محیط زیستی فعالیت­های اقتصادی پرداخته شد.

نتایج محاسبات نشان می­دهد که در سال 1385 در استان یزد 26,984,133 تن گاز دی­اکسید کربن توسط بخش­های اقتصادی انتشار یافته که بخش­های ساخت فلزات اساسی، ساخت محصولات فلزی فابریکی بجز ماشین آلات و تجهیزات، حمل و نقل، انبارداری و ارتباطات و ساختمان به ترتیب با 10,785,915، 9,372,361 و 1,541,415 تن بیش‌ترین میزان انتشار آلایندگی را داشته­اند. سهم انتشار آلایندگی سه بخش یاد شده از کل استان به ترتیب 97/39، 73/34 و 71/5 درصد است.

بررسی ضرایب مستقیم و غیرمستقیم نیز نشان می­دهد که بخش حمل و نقل- انبارداری و ارتباطات، ساخت فلزات اساسی-ساخت محصولات فلزی فابریکی بجز ماشین آلات و تجهیزات و واسطه­گری­های مالی بالاترین میزان ضرایب انتشار را به خود اختصاص داده­اند به گونه­ای که به ازای هر میلیون ریال تقاضا به طور مستقیم و غیرمستقیم، به ترتیب  97/2 تن و 89/1 تن و 37/1 تن گاز CO2 انتشار می­کنند.

بررسی نتایج در ارتباط با حوزه سیاست­گذاری نشان می­دهد که کنترل انتشار آلاینده­ها در برخی از بخش­ها از جمله بخش ساخت فلزات اساسی- ساخت محصولات فلزی فابریکی بجز ماشین­آلات و تجهیزات، با توجه ماهیت فنی، نیازمند بازسازی و نوسازی است و بخش‌هایی مانند حمل ­و­ نقل، انبارداری و ارتباطات، علاوه بر نوسازی و بازسازی نیازمند اصلاح روابط متقابل بین بخشی و استفاده از روش­های کارامدتر ارتباطات و حمل و نقل است.

-         شرایط جغرافیایی استان یزد، آشکار می­سازد که این استان استانی مستعد برای تولید انرژی از منابع تجدیدپذیر است. بنابراین لازم است جهت کاهش و تغییر الگوی مصرف خانوارهای استان به استفاده از آبگرم­کن­های خورشیدی و نیز توربین­های کوچک بادی، سیاست­گذاری شود.

-         پیشنهاد می­شود مسئولین استان نسبت به راه­اندازی واحدهای تولیدی توربین­های بادی مقیاس کوچک و سیاست­های حمایتی تولید و مصرف استان اقدام نمایند.

-         پیشنهاد می­شود مطابق با نتایج اطلس بادهای ایران مسئولین استان سیاست­گذاری­های لازم را در راستای احداث نیروگاه­های بادی در مناطق تعیین شده توسط سرمایه­گذاران به عمل آورند و از طرفی حمایت­های مادی و معنوی از نخبگان و متخصصین دانشگاهی در زمینه طراحی، ساخت آزمایشگاهی و تجاری­سازی توربین­های بادی بومی استان انجام دهند.

---

[1] Terudy

[2] Perman

[3] leontief

[4] Engstrom et al.

[5] Miller and Blair

¹ Baumol & Wolf     

² Augmented Flegg Location Quotientn

[8] Flegg and Tohmo

مراجع

منابع

-         اسماعیلی، عبدالکریم (1390). اقتصاد محیط زیست، جهاد دانشگاهی مشهد، چاپ اول.

-         بانویی، علی اصغر، بزازان، فاطمه بزازان، کرمی، مهدی (1385). بررسی کمی رابطه بین ابعاد اقتصاد فضا و ضرایب داده- ستاده 28 استان کشور، فصلنامه پژوهش­های اقتصادی ایران، 8(29): 143-170.

-         لئونتیف، واسیلی(1365). اقتصاد داده – ستانده، ترجمه کورس صدیقی، وزارت برنامه و بودجه، مرکز مدارک اقتصادی –اجتماعی و انتشارات، تهران.

-         پرمن، راجر، ما، ی، مک گیل­ری، ج. (1382). اقتصاد محیط زیست و منابع طبیعی، ترجمه حمیدرضا ارباب، تهران، نشر نی.

-          تریودی، آر. کی. (1389). مقدمه­ای بر آلودگی هوا، ترجمه مصطفی لیلی و همکاران، انتشارات اتدیشه رفیع.

-         دهقانی­زاده، مجید (1390). درآمدی بر مدل­های داده- ستاده منطقه­ای و روش­های تحلیل آن، انتشارات نخبگان دانش.

-         دفتر برنامه ریزی انرژی (1382). ترازنامه انرژی، وزارت نیرو.

-         فرامرزی، مریم (1386). بررسی نقش تقاضا کنندگان در ایجاد آلودگی هوا در قالب داده- ستاده تعمیم یافته با تاکید بر انتشار CO2 ،SO2 ،NO2 ، CH، SPM)) در ایران، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه الزهرا.

-         نصراللهی، زهرا، زهره احمدی، عشرتی، سمانه (1391). اندازه‌گیری آثار زیست محیطی فعالیت‌های اقتصادی در ایران با رویکرد جدول داده-ستاده، فصلنامه مدلسازی اقتصادی، 6(17): 45-64.

-         وصفی اسفستانی، شهرام (1385). بررسی کمی پیوند بین فعالیت‌های اقتصادی، محیط زیست و انرژی در قالب الگوی داده ستانده بسط یافته با تأکید برانتشار دی‌اکسید کربن (CO2) در ایران، دانشگاه علامه طباطبایی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته توسعه اقتصادی و ‌برنامه­ریزی.

-         Baumol, W., Wolff, E.N. (1994). A key Role for Input-Output Analysis in Policy Design, Regional Science and Urban Economics, North-Holland, No.24: 93-113.

-         Engström, R. , Wadeskog, A., & Finnveden, G. (2007). Environmental assessment of Swedish agriculture, Ecological Economics, 60(3): 550–563. 12-

-         Flegg, A.T., & Tohmo, T. (2008). Regional Input-Output Models and the FLQ Formula: A Case Study of Finland, Department of Economics, Bristol Business School, University of the West of England.