الگویابی در کار شایسته برای استان‌ها از طریق تحلیل کارایی در مرزهای واقعی در برنامه سوم و چهارم توسعه

مدلسازی اقتصادی

مقاله 1، دوره 9، شماره 31، مهر 1394، صفحه 1-19   

نوع مقاله: پژوهشی

نویسندگان

محسن نظری^{* 1}؛ اسماعیل شاه طهماسبی²

¹دانشیار اقتصاد دانشگاه تهران (نویسنده‌ی مسئول)

²دکتری بازاریابی بین‌الملل، دانشگاه تربیت مدرس

چکیده

چکیده هدف اصلی این تحقیق پیدا کردن شاخص‌ها و استان‌هایی است که استان‌های ناکارا و حتی کارا برای رسیدن به مرزهای مطلوب‌تر در کار شایسته می‌توانند به عنوان مرجع از آن استفاده کنند. برای این منظور از روش تحقیق توصیفی – تحلیلی و با حضور تمامی استان‌های کشور در طول برنامه سوم و چهارم توسعه طی سال‌های 1379 تا 1386 استفاده شده است. نتایج الگویابی در سطح استان نشان از محوریت استان‌هایی چون هرمزگان، تهران و گیلان برای الگوبرداری دارد. هم‌چنین در سطح شاخص‌ها نیز در کل کشور، نتیجه‌ها نشان از حساسیت بالای استان‌ها در شاخص‌های اشتغال ناقص و مددجویان کمیته امداد دارد. نتیجه وجود چنین حساسیتی برای فضای تصمیم‌گیری کشور، معیار قرار دادن این شاخص‌ها برای رسیدن به فضای مطلوب کارایی در کل کشور می‌باشد.

کلیدواژه‌ها

واژگان کلیدی: کار شایسته؛ برنامه سوم و چهارم توسعه؛ استان‌های مرجع؛ تحلیل حساسیت؛ کارایی

اصل مقاله

1. مقدمه

اشتغال شاخصه­ی اصلی یک زندگی استاندارد است (بانک جهانی[1]،2012: 9) .تحقیقات کمی تایید می­کنند که تغییر درآمد حاصل کار سهم زیادی در کاهش فقر دارد (آزودو و همکاران[2]، 2013؛ اینچاست و همکاران[3]، 2012). از نگاه بسیاری دو شاخصی که باید شغل برای شایسته بودن داشته باشد، کیفیت و عادلانه بودن می­باشد (استمیر[4]، 2015). با این رویکرد و برای تحلیل بازار کار ایران می‌توان گفت که در دو دهه‌ی اخیر بازار کار ایران با مشکلات جدی روبرو بوده که این مشکلات در بعد تقاضا، از کمبود تقاضای نیروی کار در اقتصاد و در بعد عرضه، از مازاد عرضه نیروی کار به وجود آمده است.

با لحاظ کردن این مبحث در برنامه سوم توسعه، ضرورت­ها و چالش­های اساسی مانند جوانی جمعیت، افزایش مشارکت اجتماعی و ایجاد اشتغال برای کاستن از نرخ بیکاری مورد توجه قرار گرفت. نهایتا برنامه سوم در حالی به پایان رسید که با وجود کاهش در نرخ بیکاری در سه سال نهایی آن، هنوز اقتصاد کشور با نرخ بیکاری به نسبت بالایی روبرو بوده و در برخی حوزه­های بازار کار مانند زنان، جوانان به ویژه دانش آموختگان دانشگاه­ها و مناطق کشور، عدم تعادل وجود داشته است (سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور، 1384). از طرف دیگر، بررسی­ها نشان می­دهد اهداف تعیین شده برای ایجاد اشتغال و کاهش بیکاری در برنامه چهارم توسعه تحقق کامل نیافته است و در برخی از ابعاد بازار کار همچنان عدم تعادل­های زیادی وجود دارد (معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی رئیس جمهور، 1390).

به طور مشخص، نرخ­های بیکاری جوانان، زنان، فارغ التحصیلان دانشگاه­ها و افراد ساکن در مناطق روستایی و برخی استان­های کشور در سطح بالایی قرار دارد. برای مثال اگر چه در برنامه چهارم توسعه مقرر گردیده که فاصله بین نرخ بیکاری زنان و مردان کاهش یابد، اما آمارها نشان می­دهد نرخ بیکاری زنان در سال 85، 3/23 درصد و در سال 88، 24 درصد بوده است و این آمار برای نرخ بیکاری مردان در 2 سال یاد شده به ترتیب 8/10 درصد و 3/11 درصد بوده است که نشان از افزایش این عدم تعادل دارد. همچنین نهایتا نرخ بیکاری در سال 88، 9/11 درصد بوده است که با نرخ 4/8 درصد که در سال 83 هدف‌گذاری شده بود اختلافی 3/3 واحدی دارد (سازمان بین‌المللی کار[5]،1999). از سوی دیگر، سازمان جهانی کار با تعریف واژه­ای با نام کار شایسته درصدد است با تسهیل تعریف کار مناسب، به تحلیل آمار و ارقام بین کشوری بپردازد. با توجه به اهمیتی که کار شایسته در مفاهیم بین‌المللی به عنوان یک هدف اجتماعی و اقتصادی پیدا کرده است (ناظم، 1384)، لزوم توجه بیشتر تاکتیکی و استراتژیکی به این مفهوم به صورت برنامه‌ای و اجرایی در ایران بارز به نظر می­رسد. همان طور که دیده شد برنامه­های کشور نیز در این راستا طرح­ریزی شده ­است. با توجه به نکات گفته شده، تحقیق حاضر با هدف شاخص‌گذاری کار شایسته در ابعاد اجتماعی و اقتصادی و بررسی کارایی استان­های کشور در این راستا و هم‌چنین معرفی شاخص‌های حساس برای هر استان برای ارائه راهکار در مسیر رسیدن به شرایط مطلوب می­باشد. با توجه به مشکلات موجود در فضای اشتغال در کشور سوال اصلی تحقیق حاضر، این گونه مطرح می­گردد که «چه شاخص­ها و مرزهای مطلوبی برای رسیدن به حداکثر کارایی برای استان­ها در ابعاد اقتصادی و اجتماعی کار شایسته وجود دارد؟»

 

2. مبانی نظری

2-1. کارشایسته و چشم­انداز کشور

در سال‌های اخیر سازمان جهانی کار با معرفی مفهوم کار شایسته، تلاش روشمندی را برای تحقق هدف کاهش فقر آغاز نموده است. منظور از کار شایسته ایجاد فرصت‌های مناسب برای تمامی مردان و زنان به منظور دسترسی به کار شایسته و مولد در شرایط آزادی، امنیت، برابری و کرامت انسانی است[6]. کار شایسته، کاری است که درآمد کافی به همراه دارد، امنیت خانواده را تضمین می‌کند، دسترسی به آن دشوار نیست و فرصتی را برای پرداختن به همه ابعاد زندگی فراهم می‌کند (رمضانی، 1384). کار شایسته برای دستیابی انسان‌ها به مجموعه‌ای از حداقل‌های کار و اشتغال که تداعی‌کننده اصول حقوق بشر می‌باشند، چهار هدف استراتژیک را دنبال می‌کند: 1- اشتغال و فرصت‌های درآمد گسترده برای همه 2- تحقق اصول و حقوق بنیادین کار 3- تداوم و قابلیت تعمیم حمایت اجتماعی 4- ارتقای گفتگوهای اجتماعی (تاکالا[7]، 2002). از طرفی با توجه به شرایط اقتصادی و اجتماعی کشور مبنی بر جوان بودن جمعیت و عدم تعادل­های بازار کار از ابعاد مختلف، موضوع اشتغال و اشتغال‌زایی در اقتصاد از اهمیت دو چندانی برخوردار شده و حتی این موضوع در برنامه­ریزی‌های کلان مورد توجه و تاکید قرار گرفت؛ به طوری که با توجه به سند چشم‌انداز جمهوری اسلامی ایران در افق 1404، در برنامه چهارم توسعه اهتمام جدی برای دستیابی به وضعیت اشتغال کامل برای بازار کار ایران در انتهای افق چشم انداز تصویر شد. نهایتا برنامه چهارم توسعه با توجه به موارد گفته شده که نشان دهنده وضعیت نامناسب بازار کار کشور بود، تصویب شده و از سال 83 به اجرا درآمد. برخی از مهم‌ترین سیاست­ها و اقدامات پیش بینی شده در قانون برنامه چهارم توسعه که با موضوع کار شایسته مرتبط است، عبارتند از: بازنگری قوانین و مقررات مربوط به نیروی کار، با ساز و کار سه جانبه‌گرایی (دولت- کارگر- کارفرما) در جهت بهبود فضای کسب و کار در کشور (بند د ماده 41 قانون برنامه چهارم توسعه)؛ تهیه برنامه ملی توسعه کار شایسته بر اساس راهبرد سه جانبه‌گرایی (ماده 101)؛ رعایت حداقل سن کار و ممنوعیت کار کودکان (بند الف ماده 101)؛ گسترش حمایت­های اجتماعی و برابری فرصت­ها برای زنان و مردان و توانمندسازی زنان از طریق دستیابی به فرصت­های شغلی مناسب (بند ج ماده 101) ( معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی رئیس جمهور، 1390). در نهایت در راستای رسیدن به نرخ بیکاری 7 درصد در پایان سال 1394 در سند چشم انداز 20 ساله، مقرر شد نرخ بیکاری در پایان برنامه چهارم توسعه به 4/8 درصد برسد و افزایش نرخ مشارکت نیروی کار نیز در پایان برنامه چهارم 43 درصد هدف‌گذاری شده بود (سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور، 1384).

2-2. کار شایسته و مولفه­های آن در تحقیق حاضر

کار به عنوان مهم‌ترین کنش انسانی از اجزای اساسی در ساخت اقتصادی و اجتماعی هر جامعه است که باید از یک‌سو پاسخ‌‌گوی نیازهای روانی، جسمی و اجتماعی فرد باشد و از سوی دیگر با ایجاد تغییر در محیط و تولید ارزش افزوده به بهروه­وری و توسعه بیانجامد (معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی رئیس جمهور، 1390). حقوق بنیادین کار شامل هفت مقاوله نامه اساسی است که عبارتند از: منع کار اجباری، آزادی انجمن‌ها و حمایت از حق تشکل‌ها، تساوی مزد، حق سازماندهی و مذاکره جمعی، منع تبعیض در اشتغال و حرفه، حداقل سن کار و منع کار کودکان. امنیت اجتماعی و امنیت درآمدی نیز که یکی دیگر از اهداف استراتژیک کار شایسته به شمار می‌روند که با توجه به ظرفیت اجتماع و درجه توسعه‌یافتگی کشورها تعریف می‌شوند (گلدن[8]،2002) گفتگوی اجتماعی به فرایند و مکانیسم سه جانبه گفتگو میان دولت و شرکای اجتماعی (کارگر و کارفرما) اشاره دارد. تأکید بر سه جانبه گرایی در گفتگوی اجتماعی و ترویج ساختار سه جانبه در مذاکرات مربوط به کار و تدوین استانداردهای ملی و بین‌المللی کار و در مرحله نهایی و عالی‌تر آن، تحقق کار شایسته از این طریق بحث اصلی سه جانبه‌گرایی کار را تشکیل می‌دهد (لارنس[9]، 2008).

علاوه بر سازمان بین المللی کار که به صورت مستمر آمارها و شاخص­های خود از کار شایسته را ارائه می­کند (سازمان بین المللی کار[10]،2012). از جمله کسانی که روی شاخص­های مورد نظر در کار شایسته فعالیت کرده‌اند می­توان به انکر (2003)، بسکوند و دیگران (2007)، تور و تاروردیان (2009) و استمیر (2015) اشاره کرد که همه این تحقیقات در بخش پیشینه تحقیق اشاره شده است. در ایران نیز می­توان به نماگرهای کار شایسته در ایران اشاره کرد که توسط گروه پژوهشی طرح­های فنی و روش­های آماری پژوهشکده آمار در سال 1384 انجام شده ­است. در این تحقیق در ابتدا به برخی شاخص­های معرف ابعاد چهارگانه کار شایسته اشاره می­گردد و در انتها با توجه به آمارهای موجود فقط 10 مورد از شاخص­ها در سطح کشور به صورت آماری به تصویر کشیده می­شود (گروه پژوهشی طرح­های فنی و روش­های آماری پژوهشکده آمار، 1384). در کل هم باید توجه داشت که به صورت کاملا مشخصی محققان اشاره می­کنند که شاخص­های کار شایسته در کشورهای مختلف به دلیل رویکردهای اجتماعی و فرهنگی متفاوت، با یکدیگر تفاوت می­کنند و معیار واحدی برای آن وجود ندارد (استمیر[11]، 2015).

در تحقیق حاضر برای تعیین شاخص­های کار شایسته محدودیت‌ها و نکات مختلفی وجود داشته است. اولا رویکرد تحقیق بر اساس شاخص­های اجتماعی و اقتصادی کار شایسته مورد نظر قرار گرفته است. دوم، ماهیت تحقیق به صورت کارایی بوده است و برای محاسبه آن نیاز به ورودی و خروجی می­باشد، یعنی به نحوی شاخص­های کار شایسته در ابعاد اجتماعی و اقتصادی که در ورودی مدل دیده می­شود باید به خروجی­های اقتصادی و اجتماعی منجر گردند. سوم، باید تفاوت­های فرهنگی و اجتماعی در تعیین شاخص­ها را در نظر داشت و همچنین به محدودیت‌های آماری کشور نیز توجه کرد. در این راستا شاخص­های کار شایسته به صورت مشخصی از منابع مختلف استخراج گردید و  با شاخص­های موجود در کشور مقایسه گردید. در انتها از کارشناسان خبره در این زمینه همچون متخصصان معاونت برنامه‌ریزی منابع انسانی و توسعه کارآفرینی وزارت کار و تامین اجتماعی و گروه پژوهشی طرح­های فنی وروش­های آماری از پژوهشکده­ی آمار مرکز آمار ایران برای انتخاب نهایی شاخص­ها استفاده گردید.

 

3. پیشینه تحقیق

در مورد تحقیقاتی که دقیقا با رویکرد تحلیل پوششی داده‌ها و شاخص‌سازی و با رویکرد کمی و مقایسه­ای به موضوع کار شایسته پرداخته­اند می‌شود به مقاله­ای با عنوان "استفاده از تحلیل پوششی داده­ها برای کمی کردن اهداف سازمان بین­المللی کار و مشخص نمودن راهکارهایی برای دستیابی به کار شایسته در جهان" اشاره کرد که نویسندگان به بررسی وضعیت کار شایسته در 61 کشور دنیا با استفاده از آمارهای جهانی و با کمک روش تحلیل پوششی داده­ها پرداخته­اند. شاخص­های مورد استفاده برای کار شایسته در این تحقیق شامل نرخ بیکاری، درصد جمعیت شاغل با درآمد کمتر از 2 دلار در روز و درصد شاغلان زن می­باشد. نتایج تحقیق آنها نشان داد 27 کشور در مرز کارایی قرار دارند و بقیه 34 کشور، ناکارا هستند. نهایتا این محققان با بررسی شاخص­‌های حساس برای کشورها، راهکارهایی را برای کارا شدن کشورهای ناکارا ارائه نموده‌اند (تاروردین و توره[12]،2009). در مطالعه‌ای دیگر با عنوان کار شایسته و توسعه انسانی، محقق به تبیین رابطه کار شایسته با دو متغیر توسعه انسانی و رشد اقتصادی با استفاده از رگرسیون در 38 کشور با داده­های سال1990 تا سال 2000 می­پردازد.

در این مطالعه برای کمی‌سازی مفهوم کار شایسته، شاخص‌هایی معرفی گردیده و در بخش دیگری از این مقاله به این پرسش می‌پردازد که آیا درآمدهای بالای کشورها سطح بالاتر کار شایسته را تضمین می‌کند؟ و از سوی دیگر آیا سطوح بالای کار شایسته بدون درآمد بالا قابل دست یافتن می‌باشد. نتایج حاکی از وجود رابطه معنادار بین توسعه منابع انسانی کار شایسته می‌باشد. همچنین نتایج نشان می‌دهند که سطوح بالای کار شایسته لزوماً نیازمند درآمدهای بالا نیست و درآمد بالای کشورها تضمینی برای ایجاد کار شایسته به همراه نمی‌آورد (احمد[13]،2003).

برخی تحقیقاتی نیز فقط رویکرد شاخص سازی را مورد نظر قرار داده­اند. استمیر و دیگران در سال 2015 اشاره می­کنند که شاخص­های موجود برای کار شایسته بیشتر برای کشورهای توسعه یافته و بر اساس شرایط آماری و ساختاری این کشورها است. آن­ها سعی در پیدا کردن شاخص‌هایی برای کشورهای در حال توسعه دارند که بعد از بررسی در کشور پرو و اوگاندا به آن­ها رسیده­اند (استمیر[14]، 2015). مک ناگلتون و فری[15](2015) با بررسی ابعاد و شاخص‌های موجود در زمینه­ی کارشایسته در سازمان بین‌المللی کار برای پایدار شدن رویکرد آن شاخص­های انسانی و الزامات قانونی را پیشنهاد می­دهند. در سال 2014 لنگان[16] در مقاله­ای با بررسی توصیفی تایید می­کند که تعهد کمیسیون اروپا برای ارتقا کار شایسته در کشورهای منطقه آفریقا، کارائیب و آرام دارای شکاف نتایج تجویزی می­باشد. در سال 2003 تحقیق دیگری با عنوان "اندازه­گیری کار شایسته با شاخص­های آماری" انجام شد که محقق به کمی کردن شاخص‌های کار شایسته پرداخته­اند و علاوه بر استفاده از آمارهای موجود، پیشنهاداتی را نیز برای اندازه‌گیری بهتر کار شایسته با محاسبات آماری ارائه نموده‌اند (انکر[17]،2003). بسکوند و دیگران[18] (2003) نیز در مقاله‌ای با عنوان "هفت شاخص برای اندازه‌گیری کار شایسته، یک مقایسه بین‌المللی"، با توجه به تعریف سازمان بین­المللی کار از کار شایسته شاخص‌هایی را برای دستیابی به اهداف مطرح شده تصریح می‌کنند. در این مطالعه که بر مبنای مقاله انکر (2003) قرار دارد، بر اساس این که چقدر شاخص‌های مطرح شده در کشورهای مختلف قابل محاسبه هستند، هفت شاخص عمده معرفی می‌شوند. شاخص‌های یاد شده که در واقع نشان دهنده­ی عدم وجود کار شایسته هستند، عبارتند از: دستمزد ساعتی پایین، ساعات کار بیش از حد (به دلایل اقتصادی یا اجباری)، بیکاری ملی، کودکانی که به مدرسه نمی‌روند (به عنوان جایگزینی برای کار کودکان)، بیکاری جوانان، اختلاف زنان و مردان در نرخ مشارکت نیروی کار و افراد سالمند بدون حقوق بازنشستگی. در مطالعه دیگری با عنوان کار شایسته: مفهوم و شاخص‌ها، به بررسی ابعاد چهارگانه کار شایسته می­پردازند. معرفی شاخص‌های اندازه‌گیری کار شایسته برای این ابعاد که شامل اشتغال، حمایت اجتماعی، حقوق کارگران و گفتگوی اجتماعی می‌شوند، هدف اصلی این تحقیق بشمار می‌رود (چای[19]،2003).

 

4. شناخت جامعه و نمونه آماری

قلمرو مکانی این تحقیق کلیه استان­های کشور بوده ­است که به نحوی همان جامعه آماری تحقیق محسوب می­گردد. قابل ذکر است که با توجه به تقسیم­ استان خراسان به سه استان در برنامه سوم با 28 و در برنامه چهارم با 30 استان روبرو هستیم. با توجه به رویکرد ریاضی تحقیق، مبحث نمونه‌گیری در این تحقیق وجود ندارد. علاوه بر این تحقیق حالت سرشماری دارد.

 

5. معرفی مدل و روش تحقیق

این تحقیق از نظر روش تحقیق بر اساس هدف، از نوع کاربردی و از نظر روش جمع آوری داده‌ها و ماهیت، از نوع توصیفی – تحلیلی محسوب می­گردد. ابزار جمع­آوری اطلاعات برای تهیه پیشینه و ادبیات نظری این تحقیق، مستندات کتابخانه­ای و اینترنتی بوده و از اسناد و مدارک برای جمع آوری داده­ها جهت اندازه­گیری استفاده شده است. این اسناد و مدارک مربوط به مراجع و منابع رسمی کشور و در رأس آنها مرکز آمار ایران، مرکز بهره­وری ایران و سالنامه­های استانی بوده است، که برای جمع آوری داده­های مربوط به شاخص‌های ورودی و خروجی مدل مورد استفاده قرار گرفته­‌اند. دوره زمانی تحقیق مربوط به برنامه سوم و سال­های ابتدایی برنامه چهارم می­باشد. لازم به ذکر است که دوره برنامه چهارم فقط در شاخص بهره­وری نیروی کار به خاطر نبود آمار به سال 1386 ختم می­گردد.

در این تحقیق از مدل ریاضی بسیار قوی تحلیل پوششی داده­ها برای محاسبه کارایی استفاده شده ­است. این مدل بر اساس مرزهای واقعی به بررسی و تحلیل کارایی و عملکرد واحدهای تصمیم‌گیرنده که در اینجا استان­ها هستند می­پردازد (مهرگان، 1383). مدل­های اصلی تحلیل پوششی داده­ها شامل CCR و BCC می­شوند که به مدل­های بازه به مقیاس ثابت و بازه به مقیاس متغییر معروفند. مدل ریاضی اولیه (شماره 1) و ثانویه (شماره 2) بازده متغیر خروجی‌گرا که در این تحقیق استفاده شده به صورت زیر می­باشد (چارنر و دیگران[20]، 1978).

(1)

 

(2)

 

 

 

                                         

 

شماره 2

 

 

 

 

            (V) اوزان یا ضرایب ورودی­‌ها و (U) اوزان یا ضرایب خروجی‌هاست، نمادهای (t+) و (t-) بردار متغیرهای کمکی هستند، ( ) متغیر مربوط به تابع هدف مدل خروجی­گرا می­باشد.

چند نکته مهم در استفاده از این روش ریاضی، انتخاب رویکرد ورودی یا خروجی­گرا، مقیاس بازده، وزن شاخص­ها و نحوه رتبه‌بندی واحدهای کارا می­باشد. در تمایز رویکرد خروجی و ورودی­گرا، مهم‌ترین دلیل برای انتخاب مناسب، توجه به تغییر­پذیری و امکان دست‌کاری برای مدیران واحدهای تصمیم­گیرنده اعلام شده ­است. یعنی در صورتی که امکان تغییر در شاخص­های ورودی بیشتر از خروجی باشد و مسئولان هر واحد تصمیم­گیری، آزادی عمل بیشتری در تغییر آن داشته باشند، از مدل­های ورودی­گرا استفاده می­شود. در حالت بالعکس شرایط برای استفاده از مدل­های خروجی­گرا مناسب­تر است (کریمی، 1385). در این تحقیق با توجه به هدف و ماهیت تحقیق، از روش خروجی­گرا برای تحقیق استفاده گردیده است.

نکته مهم دیگر انتخاب رویکرد مناسب در محاسبه کارایی، توجه به مقیاس بازده می­باشد. به منظور تعیین بازده مقیاس در سطح واحد، از دو روش زو [21] و همچنین فار و گروسکوف[22] استفاده می­شود (صبور، 1388 و مهرگان، 1383) که در این مقاله روش دوم به کار گرفته شده است. با این اوصاف بهترین مدل برای این تحقیق، روش محاسبه کارایی با بازده مقیاس ثابت و رویکرد خروجی­گرا انتخاب شده­ که مدل ریاضی اولیه و ثانویه آن در مدل ریاضی (1) و (2) ترسیم گردیده است. برای رتبه­بندی استان­های کارا از روش اندرسون و پیترسون[23] استفاده شده و اعداد بالای 100 برای رتبه­بندی برای این استان­ها با استفاده از این روش می­باشد (غلام ابری، 1393). همچنین در این تحقیق از نرم افزار DEA MASTER.1 برای حل مدل استفاده شده است. ورودی و خروجی­های این تحقیق را در جدول (1) می­بینید.

 

جدول 1. ورودی­ها و خروجی­های مدل

	شاخص­ها	محل استخراج آمار
ورودی­ها	معکوس نرخ جمعیت دارای اشتغال ناقص	نتایج آمارگیری از نیروی کار، آمارگیری از ویژگی‌های اشتغال و بیکاری خانوار
	معکوس  نرخ جمعیت دارای ساعات کار بیش از 49 ساعت
	نرخ مشارکت اقتصادی 10 ساله و بیشتر
	معکوس نرخ بیکاری 10 ساله و بیشتر
	نسبت پوشش تامین اجتماعی به جمعیت مشارکت کننده 10 سال و بیشتر	سالنامه آماری استان­ها
خروجی­ها	نسبت مشارکت اقتصادی زنان به مردان	نتایج آمارگیری از نیروی کار، آمارگیری از ویژگی‌های اشتغال و بیکاری خانوار
	معکوس نسبت مددجویان کمیته امداد به جمعیت کل استان	سالنامه آماری استان­ها
	میانگین درآمد خانوار شهری و روستایی	سالنامه آماری استان­ها
	بهره­وری نیروی کار (بدون نفت)	مرکز بهره­وری ایران

در مورد نحوه ورود شاخص­ها در مدل باید گفت که تمام شاخص­ها با تاثیر مثبت وارد مدل شده‌اند. یعنی شاخص­های منفی به صورت معکوس شده محاسبه و وارد مدل گردیده­اند و این که در متن مقاله منظور از کارایی، کارایی تکنیکال است.

 

6. تحلیل نتایج و یافته‌ها

6-1. بررسی کارایی استان­ها طی دو برنامه سوم و چهارم توسعه

همان طور که در جدول (2) دیده می­شود، در برنامه سوم از 28 استان، 16 استان در حالت کارایی کامل قرار دارند که در این میان و با توجه به کارایی اندرسون و پیترسون، استان­های آذربایجان غربی و تهران در صدر این برنامه قرار دارند. کارایی 83 درصد برای آخرین استان در این برنامه کارایی مناسبی است که نشان از شرایط عمومی مناسب در کسب کارایی برای تمامی استان­ها دارد. در برنامه چهارم، استان­های تهران و گلستان هستند که در رتبه­ی اول و دوم کارایی استان­ها در طی سال­های ابتدایی برنامه چهارم قرار می­گیرند. افزایش تعداد استان­های کارا از 16 به 20، نشان از تلاش بیشتر استان­ها در زمینه شاخص­های اجتماعی و اقتصادی کار شایسته دارد.

یکی از ویژگی­های تحلیل پوششی داده­ها ارائه استان­های مرجع برای هدایت بهتر استان­های ناکارا در مسیر برخورداری از کارایی کامل است. در جدول (2) این مرجعیت برای استان­های ناکارا دیده می­شود. برای مثال استان اصفهان به عنوان یک استان ناکارا در برنامه چهارم باید از نسبت­ها و ساختار شاخص­های استان­های گیلان و مرکزی تبعیت کند زیرا این استان­ها نزدیک‌ترین استان­ها از نظر فاصله­ در مرز واقعی می­باشند.

 

جدول 2. مقدار کارایی استان­ها در هر برنامه و تحلیل استان­های مرجع استان­های ناکارا

استان­های مرجع
	کارایی کامل (A&P)	استان­ها	رتبه	کارایی کامل (A&P)	استان­ها	رتبه
	184	تهران	1	177	آذربایجان غربی	1
	178	گلستان	2	150	تهران	2
	173	آذربایجان غربی	3	134	گیلان	3

 

ادامه جدول 2. مقدار کارایی استان­ها در هر برنامه و تحلیل استان­های مرجع استان­های ناکارا

استان­های مرجع
	146	خراسان جنوبی	4	132	ایلام	4
	144	ایلام	5	131	اردبیل	5
	130	کهگیلویه	6	130.5	خوزستان	6
	125	هرمزگان	7	130	هرمزگان	7
	122	مازندران	8	128	زنجان	8
	120	گیلان	9	123	گلستان	9
	118	کرمانشاه	10	117	مازندران	10
	114	مرکزی	11	111	خراسان	11
	113	فارس	12	7/105	لرستان	12
	112	خوزستان	13	6/105	فارس	13
	111	اردبیل	14	5/101	مرکزی	14
	109	زنجان	15	4/101	یزد	15
	107	همدان	16	100	کرمان	16
	105	سیستان	17	5/98	آذربایجان شرقی	17
	104	آذربایجان شرقی	18	4/98	کردستان	18
	101	لرستان	19	95	همدان	19
	100	کرمان	20	94	بوشهر	20
گیلان، مرکزی	95	اصفهان	21	7/93	سیستان	21
هرمزگان، خورستان	9/93	قزوین	22	6/93	سمنان	22
گیلان، خراسان جنوبی	8/93	خراسان شمالی	23	92	کرمانشاه	23
گیلان، خراسان جنوبی	4/93	خراسان رضوی	24	5/91	چهارمحال	24
آذربایجان غربی، مازندران	88	کردستان	25	2/91	اصفهان	25
تهران، هرمزگان	7/87	سمنان	26	90	کهگیلویه	26
تهران، هرمزگان	2/87	بوشهر	27	84	قم	27
کهگیلویه، مازندران	86	چهارمحال	28	83	قزوین	28
ایلام، سیستان	83	یزد	29
تهران، هرمزگان	74	قم	30

6-2. تحلیل حساسیت برای مشخص شدن شاخص­های حساس

یکی از ویژگی­های تحلیل پوششی داده­ها، توانایی آن در ارائه تحلیل حساسیت شاخص­هاست. در این تحلیل هر یک از شاخص­ها از مدل حذف و دوباره مدل اجرا می­گردد. کاهش مقدار کارایی بعد از اجرای دوباره مدل در هر شاخص نشان­دهنده­ی حساسیت استان یاد شده به شاخص حذف شده دارد. در کل وجود حساسیت در میان شاخص­ها، نشان از نقش موثر و بالای شاخص یاد شده در کارایی استان مورد نظر و عملکرد مناسب استان در آن شاخص نسبت به استان­های دیگر و شاخص­های دیگر دارد. در مقابل عدم حساسیت نشان از ضعف عملکردی استان در آن شاخص نسبت به استان­های دیگر و شاخص­های دیگر است. البته حساسیت خیلی زیاد- تغییر زیاد رقم کارایی بعد از حذف شاخص- وابستگی بیش از حد استان به آن شاخص را نیز به همراه دارد که نشانه عدم تعادل در بین شاخص­های استان می­باشد. استفاده از تحلیل حساسیت برای نشان دادن کیفیت ارقام کارایی و شرایط استان­ها در تک تک شاخص­ها بسیار مناسب می­باشد. نتیجه این بررسی ارائه مجموعه­ای از شاخص­های حساس است که برای رسیدن به شرایط مطلوب می­تواند از آن استفاده گردد، یعنی ساختار الگوبرداری را به صورت شاخص به شاخص و استان به استان به نمایش می­گذارد. با توجه به این که تحلیل حساسیت برای کل­ سال­های 79-86 انجام می­پذیرد و با توجه به تغییرات در تقسیم­بندی­های استانی در این دو برنامه، این تحلیل فقط برای 27 استان مشابه انجام می­گیرد. یعنی استان­های خراسان رضوی، خراسان شمالی و خراسان جنوبی و در مجموع خراسان، از لیست استان­ها حذف می­گردد.

 

جدول 3. تحلیل حساسیت بر اساس مدل CCRخروجی گرا

رتبه	استان ها	کارایی ثابت (A&P)	امتیاز کارایی بدون در نظر گرفتن شاخص
			اشتغال ناقص	بیش از 49	نرخ مشارکت	نرخ بیکاری	تامین اجتماعی	ن.م زن به مرد	مددجویان ک.ا	درآمد خانوار	بهره‌وری ن.ا
1	آذربایجان غربی	199	199	199	199	199	128	199	163	193	199
2	تهران	168	168	161	168	166	168	168	129	168	160
3	ایلام	140	130	137	140	127	140	114	140	140	116
4	گلستان	127	109	127	127	127	117	109	127	127	127

 

ادامه جدول 3. تحلیل حساسیت بر اساس مدل CCRخروجی گرا

رتبه	استان ها	کارایی ثابت (A&P)	امتیاز کارایی بدون در نظر گرفتن شاخص
			اشتغال ناقص	بیش از 49	نرخ مشارکت	نرخ بیکاری	تامین اجتماعی	ن.م زن به مرد	مددجویان ک.ا	درآمد خانوار	بهره‌وری ن.ا
5	گیلان	124	121	117	124	116	124	91	124	124	124
6	هرمزگان	121	119	120	119	121	121	121	121	116	104
7	مازندران	119	116	111	119	119	118	119	119	105	119
8	زنجان	113	113	111	113	112	110	97	101	113	113
9	خوزستان	111	110	111	111	94	111	111	111	107	109
10	لرستان	109	109	109	109	86	109	108	108	103	109
11	اردبیل	7/108	100	7/108	108	7/108	7/108	7/108	107	99	7/108
12	کرمانشاه	4/108	4/108	4/108.4	4/108	95	105	4/108	97	4/108	105
13	کهگیلویه	6/107	104	6/107	6/107	103	106	107.6	6/107	84	6/107
14	فارس	5/107	99	5/107	106	100	5/107	5/107	103	98	5/107
15	مرکزی	102	102	100	102	102	102	102	96	102	75
16	آذربایجان.ش	100	96	92	100	100	100	86	93	100	99
17	همدان	95	95	92	95	87	93	95	92	93	95
18	کرمان	9/93	90	9/93	92	9/93	9/93	93	87	9/93	87
19	سیستان	7/93	7/93	7/93	93	91	92	84	7/93	92	7/93
20	اصفهان	91	87	90	91	90	91	88	83	91	88
21	بوشهر	90	90	86	83	90	90	90	90	90	84
22	سمنان	89	89	89	83	89	89	87	88	89	72
23	یزد	5/85	2/85	5/85	80	5/85	5/85	69	83	5/85	5/85
24	قزوین	85	84	85	84	85	85	84	85	84	84
25	چهارمحال	84	78	82	84	84	84	83	84	82	84
26	کردستان	80	76	79	79	78	80	76	76	76	80
27	قم	78	74	78	74	78	78	77	74	78	74
17	13	11	13	8	14	16	13	13

منبع: یافته­های تحقیق

7. نتایج و توصیه‌های سیاستی

7-1. نتایج

برای تحلیل بهتر و توجه به رویکرد الگوبرداری که هدف اصلی تحقیق حاضر می­باشد، تحلیل حساسیت شاخص­ها انجام گردید. در مورد تحلیل استان­های مرجع و الگو برداری از آن­ها باید به چند نکته توجه کرد؛ 1. نحوه چگونگی انتخاب این استان­ها به این گونه است که بعد از ترسیم مرز کارایی، برای هر استان در صفحه کارایی یک نقطه ایجاد می­گردد، که با توجه به نزدیک‌ترین استان­های کارا به آن نقطه و رویکرد مورد استفاده برای محاسبه کارایی، می­توان برای کارا شدن آن الگوگیری کند؛ دوم این که، انتخاب یک کشور به عنوان الگو، لزومی برای استان ناکارا برای انطباق کورکورانه شرایط خود با استان کارا ایجاد نمی­کند. بلکه نسبت­های ورودی و خروجی واقعی را از استان مرجع ترسیم می­کند که استان ناکارا می­تواند با توجه به پتانسیل­های بودجه­ای و ساختاری خویش، هر کدام از استان­هایی را که نزدیک‌ترین قرابت را با شرایط خود دارند انتخاب کند و سیستم موجود در ادراه شاخص­های ورودی و خروجی استفاده کند؛ سوم این که وجود برخی از تشابهات بین استان­های مرجع و ناکارا بسیار جالب است، زیرا در برخی موارد بیش‌ترین قرابت ساختاری بین آن­ها وجود دارد. مثلا، برای خراسان­ها، خراسان جنوبی مرجع شده ­است؛ نکته چهارم این که نقش الگوبرداری استان­های هرمزگان، تهران و گیلان در مجموع از بقیه استان‌های کارا بالاتر بوده ­است.

در مورد تحلیل حساسیت، همان طور که در جدول (3) دیده می­شود، از نظر کارایی در مجموع 8 سال، استان آذربایجان غربی، تهران و ایلام در صدر کارایی و استان­های چهارمحال، کردستان و قم در انتهای جدول قرار دارند. شاخص اول ورودی یعنی اشتغال ناقص، حساس­ترین شاخص از میان ورودی­ها بوده ­است که نشان از اهمیت بسیار بالای این شاخص در میان شاخص­های کار شایسته در کل کشور دارد و می­تواند مهم‌ترین شاخص برای الگوبرداری استان‌ها در ورودی­ها محسوب گردد. یعنی با کاهش این شاخص در هر استان، احتمال بهتر شدن شرایط استان را بیشتر از بقیه شاخص­ها در پی خواهد داشت. در این میان گلستان، ایلام و فارس بیش‌ترین حساسیت را به این شاخص دارا هستند.

از نکته­های قابل تامل در این شاخص این که نیاز به توجه بیشتر به این شاخص برای استان‌های غیر حساس، ولی کارا مانند آذربایجان غربی، تهران، زنجان، لرستان، کرمانشاه و مرکزی برای آینده پیشنهاد می­گردد، زیرا عدم حساسیت آن­ها به این شاخص مهم، نشان از عملکرد ضعیف استان به این شاخص دارد؛ در مورد شاخص ساعات کاری بیش از 49 ساعت دیده می‌شود که با 13 مورد حساسیت، نیمی از استان­ها به آن حساسیت نشان داده­اند. در این میان استان­های مازندران، آذربایجان شرقی، گیلان و تهران بیشترین مقدار حساسیت را نشان­ داده­اند. در شاخص سوم ورودی یعنی نرخ مشارکت، 11 مورد حساسیت وجود دارد. در چهارمین شاخص ورودی یعنی نرخ بیکاری، تعداد استان­های حساس، 13 مورد است؛ ولی با این ویژگی که اختلاف­ها در استان‌های لرستان، خوزستان، کرمانشاه و ایلام بالاست و نشان می­دهد این استان­ها، بسیاری از رقم کارایی خود را مدیون عملکرد بسیار بالای خود در این شاخص هستند و این مسئله حساسیت بالایی برای آن­ها در این شاخص ایجاد کرده است. در مورد آخرین شاخص ورودی یعنی پوشش تامین اجتماعی که با 8 مورد کمترین میزان تعداد حساسیت را میان شاخص‌های ورودی داشته، می­توان گفت این شاخص با این ویژگی بیش‌ترین همگونی و کمترین میزان عملکرد بین استان­ها را داشته­ است و به همین دلیل پتانسیل بالایی را برای برنامه­ریزی بیشتر دارد. در مورد شاخص­های خروجی اولین شاخص بررسی شده، شاخص نسبت نرخ مشارکت زن به مرد است که با 14 مورد بیش از نیمی از استان­ها به آن حساس می‌باشند. استان­های گیلان، ایلام، گلستان، یزد و زنجان بالاترین حساسیت را نشان داده­اند که نشان از وجود خروجی مناسب در این شاخص اجتماعی کار شایسته در بین این استان­ها می­باشد؛ در مورد شاخص نسبت مددجویان به کل جمعیت استان باید گفت که بیشترین حساسیت در میان شاخص­های خروجی مربوط به این شاخص است که با 16 مورد حساسیت در صدر قرار می‌گیرد، با این نگاه بهترین شاخص برای الگو قرار گرفتن در استان­ها و برای فضای کشور این شاخص می­باشد. استان­های تهران، آذربایجان غربی و کرمانشاه بیشترین حساسیت را دارا می­باشند که عملکرد تهران و آذربایجان غربی قابل تامل است. در مورد شاخص سوم خروجی یعنی درآمد خانوار شهری و روستایی 13 مورد حساسیت دیده می­شود که بیشترین مقدار آن مربوط به کهگیلویه و بویر احمد با 6/23 اختلاف می­باشد که نشان می­دهد عملکرد استان در این زمینه نسبت به استان­های دیگر مناسب می­باشد. آخرین شاخص تحقیق و همچنین خروجی یعنی بهره‌وری نیروی انسانی نیز در استان‌های مرکزی، ایلام، سمنان و هرمزگان حساسیت بالایی دارد که نشانگر عملکرد و وابستگی بالای این استان­ها به این شاخص می­باشد.

7-2. توصیه­های سیاستی

محوریت مقاله ارائه الگوهایی برای ترسیم مسیر پیشرفت و رسیدن به کارایی کامل برای استان­های ناکارا بود که توسط معرفی استان­های مرجع انجام گردید. در بخش استان­های مرجع توصیه می‌شود که استان­های ناکارا با الگو قرار دادن نسبت­ها در شاخص­های استان­های مرجع که البته با ساختارهای اقتصادی و اجتماعی استان خود انطباق دارند به رهیافت و الگویی برای کارا شدن برسند.در تبیین الگوهای شاخص به شاخص برای هر استان، به بررسی تک به تک شاخص­ها با استفاده از تحلیل حساسیت پرداخته­ شد. نتیجه­ها نشان از حساسیت بالای استان­ها در شاخص­های اشتغال ناقص و مددجویان کمیته امداد دارد. نتیجه وجود چنین حساسیتی برای فضای تصمیم‌گیری کشور، معیار قرار دادن این شاخص­ها برای رسیدن به فضای مطلوب کارایی در کل کشور در شاخص­های اقتصادی و اجتماعی کار شایسته می­باشد. در میان استان­های کارا و الگو برداری از کیفیت شاخص­ها توصیه می­گردد، استان­های کارا برای رسیدن به شرایط مطلوب، در ایجاد حساسیت برای شاخص­های ورودی خود بیشتر تلاش کنند، مثلا استان آذربایجان غربی که در زمینه پوشش تامین اجتماعی عملکرد مناسبی داشته ­است باید سطح شاخص­های دیگر خود را نیز تا مرز حساسیت بالا بیاورد، تا با حذف آن­ شاخص­ها هم از میزان کارایی آن­ها کاسته شود. در این میان توصیه برای استان­های ناکارا این گونه است که باید بیشترین برنامه­ریزی را برای شاخص­های خروجی خود و در جهت افزایش کمیت شاخص­های کار شایسته، در زمینه خروجی‌های اجتماعی و اقتصادی انجام دهند. یعنی می­توان عملکرد آن­ها را در شاخص­های ورودی تا حدودی مناسب دانست. مثلا استان بوشهر باید حداکثر توان خود را برای افزایش درآمد خانوار، کاهش مددجویان کمیته امداد و افزایش نسبت نرخ مشارکت زنان به مردان صرف کند.

---

[1] World Bank

[2] Azevedo et al.

[3] Inchauste et al.

[4] Ostermeier

[5] ILO

 

[7]Takala

[8] Golden

[9] Lawrence

[10] ILO

[11] Ostermeier

[12] Thore  &Tarverdyan

[13] Ahmad

[14] Ostermeier

[15] MacNaughton and Frey

[16] Langan

[17] Anker

[18] Bescond et al.

[19] Ghai

[20] Charnes et al.

[21] Zhu

[22] Fare & Grosskopf

[23] Anderson and Peterson (A&P)

مراجع

منابع

-      امیری، الهام (1384). کار شایسته؛ استرتژی‌های کاهش فقر، گفتگوی اجتماعی و برابری جنسیتی. نشریه کار و جامعه، (62): 29-27.

-      رمضانی فرزانه، طاهره (1384). برابری و توانمند سازی برای کار شایسته. نشریه کار و جامعه، (62): 33-30.

-       سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور (1384). گزارش اقتصادی سال 1383 و نظارت بر عملکرد پنج ساله برنامه سوم توسعه. جلد اول: حوزه فرا بخشی. ناشر: ، معاونت امور اداری، عالی و منابع انسانی، تهران.

-      صبور، عبدالرضا (1388 ). بررسی کارایی نسبی کارخانه­های سیمان کشور، پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه تربیت مدرس.

-    غلام ابری، امیر (1393). ارز‌یابی کارایی شعب سازمان تامین اجتماعی استان اصفهان. فصلنامه مدلسازی اقتصادی، (25)8: 83-99.‎

-      کریمی، تورج (1385). ارزیابی عملکرد مناطق عملیاتی انتقال گاز با استفاده از تلفیق مدل «منشور عملکرد» تکنیک­های «شبه تحلیل پوششی داده­ها» و « برنامه­ریزی چند هدفه». پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران.

-      گروه پژوهشی طرح­های فنی و روش­های آماری پژوهشکده آمار (1384). نماگرهای کار شایسته در ایران. انتشارات مرکز آمار، تهران.

-       معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی رئیس جمهور (1390). گزارش اقتصادی سال 1388 و نظارت بر عملکرد پنج ساله برنامه چهارم توسعه. جلد اول: حوزه­های فرا بخشی، ناشر، مرکز داده‌ورزی و اطلاع رسانی، تهران.

-      مهرگان، نادر (1383). مدل­های کمی در ارزیابی عملکرد سازمان­ها( تحلیل پوششی داده­ها). انتشارات دانشگاه تهران، تهران.

-      ناظم، نازفر (1384). کار شایسته و بهره وری. نشریه کار و جامعه، 62: 40-36.

-      Ahmad, I. (2003). Decent Work and Human Development. International Labour Review, 142(2): 263-272.

-      Amiri,A.,(2005). Decent work, Poverty Reduction Strategies, Social Dialogue and Gender Equality. Journal of Work and Society,NO. 62:27-29 (in Persian).

-      Anker, R. (2003). Measuring Decent Work Statistical Indicators. International Labour Review, 142(2): 147-177.

-      Azevedo, J,.& Inchauste,G,.& Olivieri,S,.& Saavedra,J&Winkler,H.( 2013). Is Labor Income Responsible for Poverty Reduction? A Decomposition Approach. World Bank Policy Research Working Paper, 6414.

-      Bescond, D. (2003). Seven Indicators to Measure Decent Work: An International Comparison, International Labour Review, 142( 2): 179-211.

-      Charnes, A., Cooper, W.W., & Rohdes, E. (1978). Measuring the Efficiency of Decision Making Units. European Journal of Operational Research, 2(6: 429-444.

-      Ghai, D. (2002). Decent work: Concepts, Models and Indicators, Discussion Paper. International institute for labor studies.

-      Golden, C (2002).a  pollution Theory of Discrimination: Male female Earnings in Occupations and Earnings. NBER. Working paper 4985.

-      ILO. (2012). Decent Work Indicators: Concepts and Definitions: ILO Manual: First Version. Geneva:

-      ILO. (1999).Decent work: Report of the Director General, International Labour conference, Geneva.

-      Inchauste,G,. Olivieri,S,. Saavedra,J., & Winkler,H , & Azevedo, J.( 2012). When Job Earnings Are behind Poverty Reduction. Economic Premise 97 (November): 1–6.

-      Langan, M. (2014). Decent Work and Indecent Trade Agendas: the European Union and ACP countries. Contemporary Politics, 20(1): 23-35

-      Lawrence, Roderick J. and et al., (2008). Promoting Decent Work in the Construction Sector: The Role of Local Authorities, Habitat International, 32:160–171.

-      MacNaughton, G., & Frey, D. F. (2015). Decent Work, Human Rights and the Sustainable Development Goals. Human Rights and the Sustainable Development Goals.

-      Ostermeier, M., & Linde, S., & Lay, J., &Prediger, S. (2015). SMARTer indicators for decent work in a post-2015 development agenda: A discussion and a proposal (No. 266). GIGA Working Papers.

-      Takala, J (2002). Decent work – safe work, Ontroductory Report to the XVIth world congress on safety and Health at work: Vienna.

-      Thore, S., Tarverdyan, R (2009). Using Data Envelopment Analysis to Quantify ILO Objectives and Identify Policies Conducive to Decentwork In A Globalizing World. Socio-Economic Planning Sciences, 43(3):151–164.

-      World Bank. (2012). World Development Report 2013: Jobs. Washington, D.C.: World Bank.