تحلیل تجربی رابطه بین آلودگی هوا و هزینه‌های عمومی سلامت: رویکرد داده‌های تابلویی پویا

مدلسازی اقتصادی

مقاله 3، دوره 9، شماره 31، مهر 1394، صفحه 43-60   

نوع مقاله: پژوهشی

نویسندگان

مریم فتاحی¹؛ عباس عصاری^{* 2}؛ حسین صادقی²؛ حسین اصغرپور³

¹دانشجوی دکتری اقتصاد سلامت دانشگاه تربیت مدرس

²استادیار اقتصاد دانشگاه تربیت مدرس

³دانشیار اقتصاد دانشگاه تبریز

چکیده

چکیده در این مقاله ضمن بررسی تاثیر آلودگی هوا بر هزینه‌های عمومی سلامت، مهم‌ترین عوامل موثر بر رابطه‌ی بین آلودگی هوا و هزینه‌های عمومی سلامت شناسایی و تحلیل شده است. دامنه‌ی مطالعه، کشورهای در حال توسعه برای دوره‌ی زمانی 2011-1995 می‌باشد و از مدل پانل پویا و گشتاورهای تعمیم یافته برای تخمین روابط تجربی استفاده شده است. نتایج مطالعه نشان می‌دهد طی دوره مورد بررسی، آلودگی هوا، درآمد سرانه، نرخ شهرنشینی، بار تکفل و اندازه دولت تاثیر مثبت و معنا‌دار و بیکاری تاثیر منفی بر هزینه‌های عمومی سلامت داشته است. هم‌چنین نتایج نشان می‌دهد که درآمد سرانه، نرخ شهرنشینی و آموزش بر رابطه بین آلودگی هوا و هزینه‌های عمومی سلامت تاثیر معنا‌داری دارد. یعنی کشورهایی که از سطح درآمد سرانه و نرخ شهرنشینی بالاتر و از سطح آموزش پایین‌تر برخوردار هستند، میزان اثرات آلودگی هوا بر هزینه‌های عمومی سلامت در این کشورها به طور معنا‌دار بالاتر از سایر کشورهاست. 

کلیدواژه‌ها

طبقه‌بندی JEL: Q53؛ I19 C23؛ واژگان کلیدی: آلودگی هوا؛ هزینه‌های عمومی سلامت؛ مدل پانل پویا؛ روش گشتاور تعمیم یافته

اصل مقاله

1. مقدمه

یکی از چالش­های اساسی در حوزه‌ی اقتصاد سلامت، شناسایی عوامل موثر بر هزینه­های سلامت است. بررسی عوامل تعیین‌کننده هزینه­های سلامت، موضوعی است که از دهه‌ی 1970 مورد توجه اقتصاددانان بوده است. مروری بر مطالعات انجام شده در مورد عوامل موثر بر هزینه­های سلامت نشان می­دهد که تولید ناخالص داخلی سرانه، درآمد خانوار، بار تکفل، نسبت هزینه­های مراقبت‌های بهداشتی عمومی به خصوصی، تعداد پزشکان، نرخ مشارکت نیروی کار زنان، نرخ شهرنشینی و سایر عوامل غیراقتصادی از جمله عوامل موثر بر هزینه­های سلامت می­باشد. یکی از عوامل موثر بر هزینه‌های سلامت، آلودگی هواست که در اکثر این مطالعات نادیده گرفته شده است و تعداد اندکی از این مطالعات به نقش آلودگی هوا در تبیین هزینه­های سلامت پرداخته­اند. با توجه به این که میزان اثرگذاری آلودگی هوا بر هزینه­های عمومی سلامت تحت تاثیر عوامل مختلفی است، بنابراین بررسی نقش عوامل مختلف از جمله درآمد سرانه بر چگونگی این ارتباط از مهم­ترین اهداف مطالعه‌ی حاضر است. به عبارتی در این مطالعه، ضمن بررسی تاثیر آلودگی هوا بر هزینه­های عمومی سلامت، نقش عوامل موثر بر رابطه بین آلودگی هوا و هزینه­های عمومی سلامت نیز مورد کنکاش علمی قرار خواهد گرفت. بر این اساس، سوالات زیر طرح شده است که چه رابطه­ای بین آلودگی هوا و هزینه‌های عمومی سلامت وجود دارد؟ نقش درآمد سرانه، آموزش، بار تکفل و نرخ شهرنشینی بر رابطه بین آلودگی هوا و هزینه­های عمومی سلامت چگونه است؟ متناظر با سوالات تحقیق، فرضیات زیر مورد توجه قرار گرفته است: بین آلودگی هوا و هزینه­های عمومی سلامت رابطه مثبت و معناداری وجود دارد. درآمد سرانه، بار تکفل و نرخ شهرنشینی نقش تقویت‌کننده و آموزش، نقش تعدیل‌کننده در رابطه بین آلودگی هوا و هزینه‌های عمومی سلامت دارد.

آلودگی هوا را می­توان مواد سمی، آزاردهنده یا صدمه زننده به حیات گیاهان، حیوانات و آدمیان بیان کرد. هزاران نوع ماده به ایجاد چنین اختلالی در جو کمک می­کنند. این مواد، آلاینده نام گرفتند. موسسه حفاظت محیط زیست آمریکا (EPA)^[1] شش آلاینده‌ی اصلی را به عنوان معیار انتخاب نموده و این‌ها را به دو دسته اولیه و ثانویه تقسیم­بندی کرده است. آلاینده‌های اولیه موادی هستند که در اثر استفاده از منابع، مستقیماً به هوای محیط وارد می‌شوند. آلاینده­های اولیه، ذرات معلق با قطر کم‌تر از 10 میکرون، اکسیدهای گوگرد، اکسیدهای نیتروژن، اکسیدهای کربن و سرب می­باشند. آلاینده­های ثانویه به موادی اطلاق می­شوند که در اثر فعل و انفعالات موجود در هوای زمین به وجود می­آیند. از این گروه از آلاینده­ها می­توان ازن (O3) را نام برد. اگر این آلاینده­ها از حد استاندارد تجاوز کنند، اثرات زیان‌باری به همراه می­آورند.

آلودگی هوا یکی از مشکلات زیست‌محیطی است که در سال­های اخیر به خطر جدی برای سلامت بشر تبدیل شده است. میزان آلودگی هوا  ناشی از انتشار ریزگردها (PM10) در جهان برای سال 1995 برابر با 11/68 میکروگرم در مترمکعب بوده که در سال 2010 به 88/40 رسیده است. میزان این نوع آلودگی برای کشورهای در حال توسعه در 1995 برابر با 25/79 بوده که در 2010 به 93/42 کاهش یافته است. برای ایران نیز چنین تجربه­ای حاصل شده است. میزان انتشار آلودگی در ایران در سال 2010 برابر با 62/55 بوده که از متوسط جهان و کشورهای در حال توسعه بالاتر است. هر چند در طی دوره 1995- 2010 میزان آلودکی هوا ناشی از انتشار ریزگردها کاهش یافته است، اما هم‌چنان میزان انتشار این نوع آلودگی بالاست. آلودگی هوا به طرق گوناگونی می‌تواند آثار زیان­بار بلندمدت و کوتاه­مدت بر سلامت انسان­ها بگذارد. در این راستا مروری بر هزینه­های سلامت می‌تواند این قضیه را به خوبی نشان دهد. هزینه­های عمومی سلامت در کل جهان در سال 1995 برابر با 45/5 درصد تولید ناخالص داخلی جهان بوده که در 2010 به 22/6 درصد افزایش یافته است. در کشورهای در حال توسعه، نیز میزان هزینه­های سلامت در 1995 از 62/2 درصد تولید ناخالص داخلی به 29/3 درصد در 2010 افزایش یافته است. برای ایران نیز چنین تجربه­ای حاصل شده است. هزینه­های عمومی سلامت در ایران در 1995 برابر با 72/1 درصد تولید ناخالص داخلی بوده که در 2010 به 12/2 درصد افزایش یافته است. این امر نشان می­دهد آلودگی هوا هم‌چنان می‌تواند به عنوان یکی از دلایل افزایش هزینه­های سلامت در کشورها باشد (گزارش بانک جهانی 2012).  

آثار آلودگی هوا به حدی گسترده است که تحقیقات در این‌باره هم‌چنان ادامه دارد. تاکنون نیز مطالعات تجربی فراوانی، تاثیر آلودگی هوا بر سلامت افراد را مورد بررسی قرار دادند که برای نمونه می­توان به مطالعات هانسن و سلته[2](2000)، نیدل[3](2004)، کوپ و تول[4](2004)، حسین­پور و همکاران (2005)، یو و همکاران[5] (2008)، چن و همکاران[6] (2009)، درابو[7] (2010)، گرین استون وحنا[8] (2011) و مزینی و مراد حاصل (1385) اشاره نمود.

اثرات آلودگی هوا بر سلامت بشر نه تنها به صورت کاهش کیفیت زندگی، بلکه هم‌چنین به صورت افزایش هزینه­های سلامت بر جامعه تاثیر می­گذارد. آلودگی هوا از یک سو باعث افزایش مرگ و میر می­شود که بر اساس گزارش سازمان بهداشت جهانی، سالیانه ۲/۵ میلیون نفر در جهان در اثر آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند و از سوی دیگر باعث افزایش بیماری می­شود. بر اساس گزارش بانک جهانی بیماری­های ناشی از آلودگی هوا سالانه 260 میلیون دلار به اقتصاد ایران خسارت وارد می­کند. بنابراین آلودگی هوا باعث کاهش سلامت و افزایش بیماری شده که این امر باعث افزایش تقاضا برای مراقبت سلامت می­شود و افزایش تقاضا هم باعث افزایش هزینه­های سلامت می­شود.

در ادامه ابتدا مروری مختصر بر مطالعات انجام شده در زمینه آلودگی هوا و هزینه­های سلامت ارایه شده است. در قسمت بعدی روش مورد استفاده، الگوی مورد استفاده و متغیرهای الگو توضیح داده شده‌اند. در ادامه نتایج حاصل از برآورد گزارش شده‌ و در پایان نتیجه­گیری و پیشنهادها آورده شده است.

 

 

 

1. ادبیات موضوع

اولین مدل در مورد تعیین‌کننده­های هزینه­های عمومی، قانون واگنر[9] است. قانون واگنر یکی از معروف­ترین روش­های توضیح­دهنده‌ی رشد بخش عمومی است. واگنر اقتصاددان مشهور بیان می‌کند: "با رشد درآمد سرانه در هر نظام اقتصادی، اندازه نسبی بخش عمومی نیز افزایش می‌یابد." همان طور که به وسیله تجزیه و تحلیل­های مرکز مطالعات اقتصاد و بین­الملل (CEIS)[10] نیز تایید شده است، تولید ناخالص داخلی به عنوان شاخص اقتصادی، یکی از مهم‌ترین عوامل تعیین‌کننده هزینه­های سلامت است.  

برای اولین بار پرفسور نیوهاوس[11] در سال 1977 این سؤال را مطرح کرد که چه عاملی مقدار منابعی را که یک کشور در امر سلامت هزینه می­نماید، تعیین می­کند؟ وی از یک تحلیل رگرسیون مقطعی از هزینه­های سلامت سرانه روی درآمد سرانه در 13 کشور عضو((OECD استفاده کرد و به این نتیجه رسید که سهم هزینه­های سلامت با افزایش درآمد، بیش‌تر می­شود. وی نشان داد که سلامت یک کالای با کشش درآمدی بزرگ‌تر از یک می­باشد. در واقع، سلامت یک کالای لوکس است. بنابراین، نیوهاوس (1977) فرضیه مشهوری را بنا نهاد که بر اساس آن مهم­ترین عامل مؤثر بر هزینه­های سلامت کشورها، میزان درآمد (تولید ناخالص داخلی) آنها معرفی شده است. این فرضیه سرآغازی بود بر انبوه مطالعاتی که به بررسی عوامل مؤثر بر هزینه­های سلامت پرداخته است.

برخی از مهم­ترین مطالعات عبارتند از: مور و همکاران[12] (1992)، گردشام و همکاران[13] (1992)، هیریتس و پوسنت[14] (1992)، ماتیو و ماتیو[15] (1998)، ماتیو (2000)، مورثی و اوکنید[16] (2009)، داس و مارتین[17] (2010)، تانگ[18] (2010)، فیسال و هیمنز[19] (2011) و ماگازینو[20] (2012). مرور این مطالعات تجربی در مورد عوامل موثر بر هزینه­های سلامت، نشان می­دهد که متغیرهای کلیدی تاثیرگذار بر هزینه­های سلامت شامل درآمد سرانه، بار تکفل، تعداد پزشکان به ازای هر هزار نفر، نرخ شهرنشینی، اندازه دولت، آموزش و بیکاری می­باشند.

با این که آلودگی هوا نقش مهمی در هزینه­های سلامت دارد، ولی در اکثر مطالعات نقش آلودگی هوا در تبیین هزینه­های سلامت نادیده گرفته شده است. جرت و همکاران[21](2003) برای اولین‌بار تاثیر آلودگی هوا بر هزینه­های سلامت را بررسی کردند. آنها تاثیرات زیست محیطی بر هزینه­های سلامت را در 49 ایالت اونتاریو[22] کانادا استفاده کردند و به این نتیجه رسیدند که مناطق با آلودگی بیش‌تر، هزینه­های سلامت سرانه بیش‌تری دارند و مناطقی که روی حفاظت کیفیت محیطی هزینه می­کنند، مخارج کم‌تری بر مراقبت سلامت دارند.       

نارایان و نارایان[23](2008) با استفاده از داده­های تابلویی هشت کشور (OECD) شامل اتریش، دانمارک، ایسلند، ایرلند، نروژ، اسپانیا، سوئیس و انگلستان، نقش شرایط زیست‌محیطی در تعیین مخارج سلامت سرانه را برای دوره 1980- 1999 قرار داده و از روش­های هم‌جمعی برای تخمین اثرات کوتاه­مدت و بلندمدت شرایط زیست‌محیطی استفاده کردند. آن­ها به این نتیجه رسیدند که در کوتاه­مدت درآمد و انتشار گازهای مونوکسیدکربن اثر مثبت و معنا­دار بر مخارج سلامت دارد، در حالی­ که در بلندمدت علاوه بر درآمد و گاز مونوکسید کربن، انتشار گازهای اکسید سولفور نیز تاثیر مثبت و معنا­دار بر مخارج سلامت دارد.

گوبائو و ونکوآن[24] (2009) از مدل­های WTO و EXMODبرای ارزیابی آسیب به سلامت ناشی از آلودگی هوا در منطقه هوژو چین استفاده کردند. نتایج نشان می­دهد که مقدار آسیب به سلامت انسانی از سال 2003 - 2007 در منطقه هوژو 49/1 میلیون یوآن بوده است که این رقم حدود 49 درصد از کل GDP است. آسیب به سلامت انسانی از یک کشور به کشور دیگر از 2/97 به 8/893 میلیون یوآن تغییر کرده است. تفاوت در آسیب به سلامت انسانی به طور عمده از شرایط توسعه صنعتی، ساختار انرژی و تاثیر معیارهای حمایتی از محیط زیست در سطوح کشور ناشی می­شود. وانگ و میو[25] (2010) هزینه کل اقتصادی اثرات سلامت در نتیجه آلودگی هوا را برای شهر دالیان[26] در سال 2006 تخمین زدند و حدود 862/573 میلیون دلار برآورد کردند که معادل 14/2% از تولید ناخالص داخلی بود. نتایج پیشنهاد می­کند که اثر آلودگی هوا بر سلامت بشر می­تواند برای شهر دالیان پایدار باشد. بنابراین بایستی تلاش‌های بیش‌تری در سرمایه­گذاری و مدیریت حفاظت محیط گرفته شود تا به توسعه اقتصادی و محیطی رسید.

ژنگ و همکاران[27] (2010) در بررسی این که آیا آلودگی هوا هزینه­های سلامت را افزایش می‌دهد، از داده­های 31 استان چین برای دوره 2003-1997 استفاده کردند. آنها با استفاده از  تحلیل‌های هم انباشتگی و ریشه واحد پانل به این نتیجه رسیدند که هم در کوتاه‌مدت و هم در بلندمدت، هزینه­های سلامت نه تنها به طور مثبت تحت تاثیر اقتصاد استان بلکه هم‌چنین تحت تاثیر کیفیت زیست‌محیطی قرار می­گیرد. خوش اخلاق و حسن شاهی (1381) به برآورد زیان‌های وارده به ساکنان شهر شیراز به دلیل آلودگی هوا پرداخته­اند. محاسبات ایشان نشان می­دهد که مردم شیراز تمایل دارند 2927 ریال از مالیات­های سرانه آنها صرف حفظ کیفیت هوا شود. یافته دیگر مطالعه آنها این است که با افزایش آلودگی هوا، تمایل افراد به پرداخت برای کاهش آلودگی بیش‌تر می­شود.  

بنابراین مرور مطالعات تجربی نشان می­دهد که آلودگی هوا به عنوان یکی از شاخص‌های زیست محیطی برسلامت انسان تاثیر دارد و به تبع آن می­تواند بر هزینه­های سلامت تاثیرگذارباشد. هم‌چنین از جنبه­های نوآوری مطالعه حاضر نسبت به مطالعات انجام شده مشابه می­توان گفت که در مطالعه حاضر سعی بر این است تا ضمن بررسی اثرات آلودگی هوا بر هزینه­های عمومی سلامت، عوامل موثر بر رابطه بین آلودگی هوا و هزینه­های سلامت از جمله درآمد سرانه، نرخ شهرنشینی، بار تکفل و آموزش نیز مورد بررسی قرار گیرد.

 

1. روش­شناسی

در این مطالعه به منظور بررسی اثرات آلودگی هوا بر هزینه­های عمومی سلامت از داده­های پانل برای کشورهای در حال توسعه استفاده شده است. استفاده از روش ترکیبی به جای استفاده از روش مقطعی مزیت­هایی دارد که از جمله آنها می­توان به لحاظ نمودن ناهم‌سانی‌های فردی و اطلاعات بیش‌تر، حذف تورش­های همراه با رگرسیون­های مقطعی که باعث تخمین­های دقیق­تر با کارایی بالاتر و هم‌خطی کم‌تر اشاره کرد. هم‌چنین استفاده از داده‌های تابلویی این امکان را می­دهد که پویایی تغییرات را نیز مورد مطالعه قرار دهیم. در این مدل‌ها هنگامی که متغیر وابسته به صورت وقفه در طرف راست ظاهر شود، دیگر برآوردهای OLS سازگار نبوده و باید به روش­های برآورد دو مرحله­ای (2SLS) اندرسون و هشیائو[28] یا گشتاور عمومی تعمیم یافته (GMM)[29] آرلانو و باند[30] (1991) متوسل شد. برآورد ((2SLS ممکن است به دلیل مشکلات ناشی از انتخاب ابزارها، واریانس­های بزرگ‌تری برای ضرایب به دست دهد و از این رو برآوردها به لحاظ آماری معنا­دار نباشد. بنابراین روش GMM توسط آرلانو و باند برای حل این مشکل پیشنهاد شده است.   

در این مطالعه، برای تخمین الگوی پانل پویا از روش گشتاورهای تعمیم یافته یا GMM استفاده می­شود. چون در الگوهای پانل پویا، وقفه متغیر وابسته با جمله اخلال هم‌بستگی دارد از وقفه دوم متغیر وابسته و وقفه­های سایر متغیرها (در قالب یک فرم بازگشتی) به عنوان ابزار برای وقفه متغیر وابسته مبتنی بر روش GMM استفاده می­شود. در این روش به منظور تخمین مدل، لازم است ابتدا متغیرهای ابزاری به کار گرفته در مدل مشخص شود. متغیرهای ابزاری این مدل مقادیر با وقفه متغیر وابسته و متغیرهای توضیحی­اند.

                                                         (1)   

که در آن HE نشان‌دهنده سرانه هزینه­های عمومی سلامت بوده و X برداری از متغیرهای      توضیحی به غیر از وقفه­های هزینه­های سلامت است.  تاثیرات مشاهده نشده ویژه هر کشور، e جزء خطا و اندیس i وj به ترتیب نشان دهنده کشور و زمان هستند. آرلاندو و باند معادله تفاضلی زیر را پیشنهاد می­کنند:      

 (2)

در معادله (1) به وسیله عمل تفاضل­گیری، تاثیرات ویژه هر کشور حذف شده اما یک تورش جدید ایجاد شده است. زیرا جزء خطای جدید با متغیر وابسته وقفه­دار هم‌بستگی دارد. با فرض این که هم‌بستگی در اجزای خطا وجود ندارد و متغیرهای توضیحی برون­زا هستند، شرایط گشتاوری زیر را می­توان بیان نمود:

 

 

بر اساس این شرایط که تخمین‌زننده تفاضلی نامیده می­شود، آرلاندو و باند تخمین‌زننده­های GMM دو مرحله­ای را پیشنهاد می­کنند. در مرحله اول فرض می­شود که اجزای خطا در طول زمان و برای تمامی کشورها دارای هم‌سانی واریانس­ها هستند و در مرحله دوم باقی­مانده­های به دست آمده از مرحله اول برای به دست آوردن تخمین سازگاری از ماتریس واریانس- کواریانس بدون درنظرگرفتن فروض مستقل بودن و هم‌سانی واریانس­ها استفاده می­شود. بنابراین، تخمین­زننده دو مرحله­ای به طور مجانبی نسبت به تخمین زننده یک مرحله­ای بسیار کارا است. سازگاری تخمین زننده­های GMM بستگی به معتبر بودن متغیرهای ابزاری به کار رفته دارد. برای بررسی معتبر بودن ماتریس ابزارها از آماره پیشنهاد شده توسط آرلانو و باند[31] (1991)، بلندل و باند[32] (1998) و آرلانو و باور[33] (1995) استفاده می­شود. این آزمون، به نام آزمون سارگان[34] معروف بوده که اعتبار کل ابزارهای به کار رفته را مورد سنجش قرار می‌دهد. آماره­های آزمون سارگان از توزیع خی دو با درجات آزادی برابر با تعداد محدودیت­های بیش از حد مشخص[35] برخوردارند و فرضیه صفر حاکی از عدم هم‌بستگی ابزارها با اجزاء اخلال می­باشد.

در این مطالعه با توجه به ادبیات نظری موجود و هم‌چنین بر اساس مطالعات تجربی به ویژه مطالعات وانگ و میو (2010)، گوبائو و ونکوآن (2009) و ژنگ و همکاران (2007)، تاثیر آلودگی هوا بر هزینه­های سلامت به صورت تابع زیر در نظر گرفته شده است:

 

در این رابطه، هزینه­های سلامت سرانه واقعی (HE) به عنوان متغیر وابسته، تولید ناخالص داخلی سرانه واقعی (RPGDP)، آلودگی هوا (POL)، بار تکفل (AD)، نرخ شهرنشینی (UP)، اندازه دولت (GOV) و آموزش (EDU) متغیرهای توضیحی بر اساس ادبیات تحقیق هستند.[36] با توجه به مطالعات تجربی و هم‌چنین با توجه به اهداف مقاله، در این مطالعه شکل تصریح شده مدل به صورت زیر فرض شده است:

 

 

رابطه فوق با استفاده از روش داده­های تابلویی پویا برای دوره زمانی 1995- 2011 برآورد شده است. کشورهای مورد مطالعه، کشورهای در حال توسعه هستند.[37] در برآورد مدل از نسبت هزینه‌های دولت به تولید ناخالص داخلی به عنوان معیار اندازه دولت، از نسبت ثبت نام دانش‌آموزان متوسطه به عنوان معیار آموزش استفاده شده است. بار تکفل برابر مجموع جمعیت زیر 14 سال و بالای 65 سال به جمعیت بین 65-14 سال است و نرخ شهرنشینی نیز سهم جمعیت شهری به کل جمعیت است. در مطالعات تجربی از معیارهای مختلفی چون اکسیدهای گوگرد، اکسیدهای نیتروژن، مونوکسید کربن، دی­اکسیدکربن و ذرات معلق متغیر آلودگی هوا به کار گرفته می­شود. در این مطالعه از ذرات ریز معلق  PM₁₀ به عنوان معیار آلودگی هوا استفاده شده است. منبع آماری داده­های مورد استفاده در این مطالعه، بانک جهانی است.

 

1. یافته­ها

نتایج برآورد مدل معرفی شده در بخش قبلی در جدول (1) گزارش شده است. نتایج نشان می­دهد که طی دوره­ی 2011-1995، هزینه­های عمومی سلامت با یک وقفه، بر هزینه­های عمومی سلامت در کشورهای در حال توسعه، تاثیر مثبت و معنا­دار دارد. آلودگی هوا نیز بر هزینه­های عمومی سلامت تاثیر مثبت و معنا­دار داشته است. علامت ضرایب سایر متغیرها نیز مورد انتظار است، به­ طوری­ که طی دوره مورد بررسی، تولید ناخالص داخلی حقیقی سرانه، بار تکفل، اندازه دولت، نرخ شهرنشینی تاثیر مثبت و معنا­دار بر هزینه­های عمومی سلامت کشورهای مورد بررسی داشته است.

درگام دوم، حساسیت نتایج برآورد مدل در دو مرحله بررسی می­شود. در مرحله اول متغیرهای نرخ بیکاری (UNEM) و تعداد پزشکان به ازای هر هزار نفر (PHY) به مدل اضافه شده است. نتایج برآورد در ستون­ (2) جدول ­(1) گزارش شده است. همان طور که معلوم است، نتایج به دست آمده همانند نتایج قبلی است و در این حالت نیز آلودگی هوا تاثیر مثبت و معنا­داری بر هزینه­های عمومی سلامت داشته است. هم‌چنین نرخ بیکاری طی دوره  2011-1995 تاثیر منفی و معنا­دار بر هزینه­های عمومی سلامت داشته است. در مرحله دوم بررسی تحلیل حساسیت نتایج، مدل برای دوره­ زمانی 2011-2005 برآورد شده ­است.

جدول 1. نتایج حاصل از تخمین مدل

مدل متغیر	مدل(1)	مدل(2)	مدل(3)	مدل(4)	مدل(5)	مدل(6)	مدل(7)
HEPU   (-1)	14/0 ***(62/)	27/0 ***(50/)	23/0 ***(25/)	17/0 ***(98/)	35/0 ***(33/)	36/0 ***(13/)	36/0 ***(34/)
POL	56/0 ***(81/)	53/0 *(83/1)	27/0 (75/0)	44/0- (62/1-)	00/1 **(13/2)	90/0 (10/1)	42/0 *(82/1)
RPGDP	19/3 ***(56/)	41/2 ***(68/)	93/1 ***(27/)	14/3 ***(82/)	22/2 ***(48/)	18/2 ***(61/)	18/2 ***(04/)
AD	97/0 *(70/1)	-	-	75/0 (25/1)	-	19/1 (09/1)	07/2 *(73/1)
UP	00/3 *(80/1)	22/3- (75/0-)	13/1- (38/0-)	27/1 (67/0)	68/2 (63/1)	93/1 (33/1)	71/3- (12/1-)
EDU	52/0 (47/1)	-	74/0 (55/1)	44/0 (35/1)	13/0 (28/0)	38/0- (10/1-)	25/1- **(51/2-)
GOV	31/2 ***(67)	82/0 (75/0)	67/0 (53/0)	60/1 *(91/1)	44/0 (43/0)	15/0 (14/0)	48/1 ***(73/)
UNEM	-	25/2- **(07/2)	63/1- *(84/1-)	-	47/1- ***(98/2)	45/1-***(07/3)	-
PHY	-	27/0 (38/0)	-	-	-	-	-
GPM	-	-	01/0 **(50/2)	-	-	-	-
ADPM	-	-	-	-	-	01/0- (93/0-)	-
EDPM	-	-	-	-	009/0- **(00/2)	-	-
UPPM	-	-	-	01/0 **(10/2)	-	-	-
J-statistic	59/73	01/53	76/58	02/79	22/85	69/85	80/53
آزمون سارگان	58/0	72/0	52/0	41/0	26/0	23/0	08/0

منبع: یافته‌های تحقیق                             ***، ** و * به ­ترتیب معنا­داری در سطح 1% ، 5% و 10%               

نتایج برآورد در ستون­ (7) جدول (1) گزارش شده است. نتایج حاصل همانند نتایج پیشین است و تمام ضرایب از نظر آماری معنا­دار هستند. بنابراین، نتایج برآورد نسبت به تصریح مدل و تغییر دوره‌ی زمانی حساس نبوده و از استحکام لازم برخوردار است. در گام بعدی، تاثیر عوامل مختلف بر رابطه بین آلودگی هوا و هزینه­های عمومی سلامت با استفاده از متغیرهای تقاطعی بررسی شده است.

بنابراین مدل (1)، تاثیر آلودگی هوا بر هزینه­های عمومی سلامت را توضیح می­دهد. مدل (2) و (7) به منظور بررسی استحکام نتایج است. مدل (2) نشان می­دهد که نتایج نسبت به حذف و اضافه کردن برخی متغیرهای توضیحی در مدل حساس نیست. مدل (7) برای دوره‌ی زمانی 2000-2011 است و نشان می­دهد که نتایج نسبت به تغییر دوره زمانی حساس نیست. در مدل‌های (3) الی (6) تاثیر عوامل مختلف بر رابطه بین آلودگی هوا و هزینه­های عمومی سلامت با استفاده از متغیرهای تقاطعی بررسی شده است. نتایج برآورد متغیر آلودگی هوا با درآمد سرانه (GPM)، با بار تکفل (ADPM)، با آموزش (EDPM) و با شهرنشینی (UPPM) به ترتیب در ستون (3) الی ستون (6) جدول (1) گزارش شده است.[38]

بر اساس برآورد مدل­ها، نتایج را می­توان به صورت زیر طبقه­بندی کرد:

-     نتایج نشان می­دهد که طی دوره مورد بررسی، آلودگی هوا  بر هزینه­های عمومی سلامت در کشورهای در حال توسعه تاثیر مثبت و معنا­دار داشته است. این نتیجه با نتایج جرت و همکاران (2003) و نارایان و نارایان (2008) و ژنگ و همکاران (2010) سازگار است. به این صورت که آلودگی هوا اثرات بهداشتی طولانی ­مدت و مزمنی را ایجاد کنند که افزایش آلودگی هوا منجر به افزایش بیماری و به تبع آن افزایش هزینه­های سلامت می­شود.

-     رابطه مثبت و معنا­داری بین تولید ناخالص داخلی سرانه واقعی و هزینه­های عمومی سلامت سرانه واقعی کشورهای مورد بررسی وجود دارد. هم‌چنین درآمد سرانه بیش‌ترین تاثیر را بر هزینه‌های سلامت داشته است. بنابراین درآمد یکی از مهم­ترین عامل موثر بر هزینه­های سلامت است که این نتیجه با نتایج به دست آمده از نیوهاوس (1977)، هیریتس و پوسنت (1992) و داس و مارتین (2010) سازگار می­باشد. درآمد سرانه بالا به منزله سطح رفاه بالا بوده و در این­ گونه کشورها دولت اهتمام بیش‌تری به سطح سلامت و بهداشت جامعه دارد و به عبارتی هزینه­های عمومی سلامت نوعی سرمایه­گذاری زیربنایی تلقی می­شود، زیرا سطح سلامت بالا می­تواند موجبات توانمندی نیروی کار را فراهم آورده و از این طریق بهره­وری و کارایی را در اقتصاد رشد دهد. ضریب متغیر تقاطعی درآمد سرانه و آلودگی هوا در مدل (3) برابر 01/0 است که نشان می‌دهد میزان تاثیرگذاری آلودگی هوا بر هزینه­های عمومی سلامت به طور معنا­داری تحت تاثیر درآمد سرانه کشورها می­باشد. به طوری­ که میزان تاثیرگذاری آلودگی بر هزینه­های عمومی سلامت در کشورهای با درآمد بالا در مقایسه با کشورهای با درآمد پایین به طور متوسط به اندازه 01/0 بیش‌تر می­باشد. به عبارت دیگر، در کشورهای مورد مطالعه، درآمد به عنوان یک عامل مثبت و تقویت‌کننده در رابطه بین آلودگی هوا و هزینه­های عمومی سلامت ایفای نقش می­کند. در واقع، در کشورهای با درآمد سرانه بالاتر، به ازای هر واحد افزایش آلودگی هوا، دولت هزینه­های بیش‌تری برای سلامت عمومی جامعه پرداخت می­کند.

-     نتایج مثبت بار تکفل بر هزینه­های عمومی سلامت مطابق با نتایج حاصل از ماتیو و ماتیو (1998) و ماگازینو(2012) است. کودکان و افراد مسن به دلیل ضعیف بودن سیستم دفاعی بدنشان، بیش‌تر به بیماری مبتلا می­شوند.

-     نرخ شهرنشینی تاثیر مبهمی بر سلامت و هزینه­های سلامت دارد و در جوامع مختلف متفاوت است؛ زیرا گسترش شهرنشینی، دسترسی به مراقبت­های بهداشتی، آموزش و ... را به عنوان عامل مثبت و آلودگی هوا، استرس و بیماری­های عصبی ناشی از تنش شهرهای بزرگ را به عنوان عامل منفی به همراه دارد. نتایج برآورد مدل نشان می­دهد که نرخ شهرنشینی تاثیر مثبت و معناداری بر هزینه­های عمومی سلامت کشورهای در حال توسعه داشته است که این نتیجه مطابق با یافته­ ماگازینو(2012) است. بنابراین در کشورهای در حال توسعه، مشکلات شهرنشینی از مزایای آن بیش‌تر است. ضریب متغیر تقاطعی نرخ شهرنشینی و آلودگی هوا در مدل (4)، مثبت و معنا­دار است که نشان می‌دهد میزان تاثیرگذاری آلودگی هوا بر هزینه­های عمومی سلامت به طور معنا‌داری تحت تاثیر نرخ شهرنشینی کشورها می­باشد.

-     نرخ بیکاری بر هزینه­های عمومی سلامت تاثیر منفی و معنا­داری دارد که با نتایج حاصل از فیسال و هیمنز(2011) سازگار می­باشد. نرخ بیکاری بالا، دولت را درگیر سیاست­های کاهش بیکاری کرده و دولت را در مقایسه با قبل، از توجه به سیاست­های سلامت بازداشته و هزینه‌های سلامت کاهش می­یابد.

-         تعداد پزشکان در هر هزار نفر تاثیر مثبت و بی­معنا بر هزینه­های عمومی سلامت دارد که با نتیجه ماگازینو(2012) هم‌سو است.

-         آموزش بر رابطه بین آلودگی هوا و هزینه­های عمومی سلامت تاثیر منفی و معنا­دار دارد. بدین معنا که با بهبود وضعیت آموزش و آگاهی جامعه، تاثیر آلودگی هوا بر هزینه­های عمومی سلامت کاهش می­یابد. سطح آموزش بالاتر باعث آگاهی افراد نسبت به نحوه پیش‌گیری و درمان بیماری­ها خواهد شد.

-     درآمد سرانه، شهرنشینی و آموزش بر رابطه بین آلودگی هوا و هزینه­های عمومی سلامت تاثیرگذار بوده که درآمد سرانه و شهرنشینی نقش تقویت کننده و آموزش نقش تعدیل کننده داشته است.

-         نتایج نسبت به تصریح مدل و تغییر دوره‌ی زمانی حساس نیست و از استحکام برخوردار است.

 

5. نتایج و پیشنهادها

در این مطالعه اثرات آلودگی هوا بر هزینه­های عمومی سلامت طی دوره 2011-1995 برای کشورهای در حال توسعه با استفاده از الگوهای پانل پویا که توسط آرلانو و باند توسعه داده شده است، مورد مطالعه قرار گرفته است. با توجه به این که اثرگذاری آلودگی هوا بر هزینه­های عمومی سلامت تحت تاثیر شرایط مختلفی است و عوامل زیادی می­توانند بر رابطه بین آلودگی هوا و هزینه­های عمومی سلامت تاثیرگذار بوده و نقش تعدیل کننده یا تقویت‌کننده داشته باشند. بنابراین در این مطالعه ضمن بررسی تاثیر آلودگی هوا بر هزینه­های عمومی سلامت، نقش عوامل مختلف بر چگونگی رابطه بین آلودگی هوا و هزینه‌های عمومی سلامت بررسی و شناسایی شده است تا با شناسایی و نحوه اثرگذاری آنها بتوان نتایج و سیاست­هایی را برای ایران به عنوان کشور در حال توسعه که در مراحل اولیه رشد اقتصادی قرار دارد و رفته رفته با معضلات زیست محیطی دست به گریبان می­شود، ارایه داد.

نتایج نشان می­دهد که طی دوره مورد بررسی، درآمد سرانه، آلودگی هوا، شهرنشینی، اندازه دولت، ضریب وابستگی تاثیر مثبت و معنا­دار و بیکاری تاثیر منفی و معنا­دار بر هزینه­های عمومی سلامت داشته است. با افزایش میزان انتشار آلودگی هوا، هزینه­های عمومی سلامت افزایش می­یابد که رابطه مثبت و معنا­دار بین آلاینده PM₁₀ به عنوان شاخص آلودگی هوا و هزینه­های عمومی سلامت نشان­دهنده اهمیت این آلاینده در به خطر انداختن سلامت انسان و افزایش هزینه­های عمومی سلامت است. هم‌چنین نتایج دلالت بر این دارد که درآمد سرانه، شهرنشینی و آموزش از عوامل تاثیرگذار بر رابطه بین آلودگی هوا و هزینه­های عمومی سلامت بوده است. یعنی کشورهایی که از سطح درآمد سرانه و نرخ شهرنشینی بالاتری برخوردار هستند، میزان اثرات آلودگی هوا بر هزینه­های عمومی سلامت در این کشورها به طور معنا‌داری بالاتر از سایر کشورهاست. لیکن کشورهایی که از سطح آموزش بالاتری برخوردار هستند، میزان اثرات آلودگی بر هزینه­های عمومی سلامت کم‌تر از سایر کشورها بوده است. به عبارت دیگر، درآمد سرانه و شهرنشینی نقش تقویت کننده و آموزش نقش تعدیل کننده داشته است. هم‌چنین نتایج نسبت به تصریح مدل و دوره زمانی حساس نیست و از استحکام لازم برخوردار است.

 

براساس نتایج این مقاله، به کشورهای در حال توسعه (از جمله ایران) پیشنهاد می­شود:

دولت در جهت کاهش آلودگی هوا از یک سو، سیاست های کنترل انتشار ریزگردها در مناطق مختلف کشور به ویژه مناطق کم پوشش را مورد توجه قرار دهد، از سوی دیگر، همکاری­های منطقه­ای و بین­المللی در جهت کاهش جریان ذرات ریز معلق به کشور از طریق کشورهای همسایه را دنبال نماید. دولت تلاش نماید سیاست­هایی در جهت بهبود وضعیت شهرنشینی در مناطق شهری دنبال نماید. همچنین امکانات لازم در مناطق روستایی را فراهم نماید تا از این طریق، هزینه­های عمومی سلامت را کاهش دهد. دولت در بهبود آموزش عمومی و فراهم نمودن بسترهای آموزش عمومی در جامعه سیاست­های تشویق آموزش­های رسمی و غیررسمی را دنبال نماید.

---

[1] Environmental Protection Agency

[2] Hansen and Selte

[3] Neidell

[4] Koop and Tole

[5] Yoo and  et al.

[6]Chen and et al.

[7] Drabo

[8] Greenstone and Hanna

[9] Wagner

[10] Centre for Economic and International Studies

[11] Newhouse

[12] Moor and et al.

[13] Gerdtham and et al.

[14] Hitiris and Posnett

[15] Matteo and Matteo

[16]Murthy and Oknuade

[17] Dos and Martin

[18]Tang

[19]Faisal and Hiemenz

[20] Magazzino

[21]Jerret and et al.

[22]Ontario

[23] Narayan and Narayan

[24] Guobao & Wenquan

[25] Wang & Mu

[26] Dalian

[27] Zheng and et al.

[28] Anderson & Hsiao

[29]  Generalized Method of Moments

[30] Arrelano & Bond

[31] Arellano & Bond

[32] Blundell & Bond

[33] Arellano & Bover

[34] Sargan Test

[35]Over-Identifying Restrictions

^[36]  متغیرهای مورد نیاز بر اساس آمارهای بانک جهانی برای کشورهای در حال توسعه استحصال شده است. از این رو، اندازه‌گیری شاخص­ها نیز بر اساس چهارچوب شاخص­های بانک جهانی است.

^[37] کشورهای مورد مطالعه در این مقاله، تمام کشورهای در حال توسعه را بر اساس طبقه‌بندی بانک جهانی شامل می­شود. برای کسب اطلاعات بیش‌تر به سایت بانک جهانی مراجعه شود.

 [38] داده­های آماری برخی کشورهای در حال توسعه طی دوره‌ی زمانی مورد بررسی در دسترس نیست. بنابراین این کشورها از نمونه آماری حذف شده­اند.

.

مراجع

منابع

-      خوش اخلاق، رحمان، حسن شاهی، مرتضی (1381). تخمین خسارت وارده به ساکنان شیراز به دلیل آلودگی هوا. مجله تحقیقات اقتصادی، (61): 75-53.

-      مزینی، امیرحسین، مراد حاصل، نیلوفر (1385). بررسی تبعات رشد اقتصادی و تخریب زیست‌محیطی بر سلامت (مطالعه موردی: آلودگی هوا)، همایش آلودگی و اثرات آن بر سلامت، تهران.

-      Arellano, M. and Bond, S.(1991). Some Tests of Specification for Panel Data: Monte  Carlo Evidence and an Application to Employment Equations. Review of Economic studies, 58(1), 277-297.

-      Arellano, M. and Bover, O. (1995). Another Look At The Instrumental Variable Estimation of Error-Components Models. Journal of Econometrics, 68(1): 29-51.

-      Blundell, R. and Bond,S.(1998). Initial Conditions and Moment Restrictions in Dynamic Panel Data Models. Journal of Econometrics, 87(2): 115-143.

-      Chen, Z., Huang, X. and Wang, Q.(2009). The Effect of Air Pollution on Human Health in China: A Macro Evaluation.

-      Dos, A. and Martin, F. (2010). An Econometric Analysis of the US Health Care Expenditure. Journal of Health Science, 2(1): 150-159.

-      Evidence from Dynamic Panel. University of Skatchewan.

-      Faisal, A. and Hiemenz, U.(2011). Determinants of Public Health Expenditures in Pakistan. ZEF- Discussion papers on Development Policy, (158):60-78.

-      Gerdtham, U, Sogaard, J, Anderson, F, Jonson, B.(1992).  An Econometric Analysis of Health Care Expenditure: a crosssection study of the OECD countries. Journal of Health Economics, (11): 63–84.

-      Greenstone, M and Hanna, R.(2011). Environmental Regulations, Air and Water pollution and Infant Mortality in India. Working paper, (11): 24-36.

-      Guobao, S, Wenquan, Z, (2009).The Evaluation of Health Damage Caused by Air Pollution in Huzhou Region, China

-      Hansen A.C, Selte, H.K.(2000). Air Pollution and Sick- Leaves: A Case Study Using Air Pollution Data from Olso. Environmental and Resource Economics, (16): 31-50.

-      Hitiris, T, Posnett, J. (1992). The determinants and effects of health expenditure in developed countries. Journal of Health Economics, (11): 173–181.

-      Hoseinpoor, A.R, Forouzanfar, M.H. Yunesian, M., Asghari,F., Holakouie Naieni, K. and Farhood, D.(2005). Air pollution and hospitalization due to angina pectoris in Tehran, Iran: A time-series study. Environmental Research, (99):126-131.

-      Jerrett, M., Eyles, J., Dufournaud, C. and Birch, S.(2003). Environmental Influences on Health Care Expenditures: an Exploratory Analysis from Ontario, Canada. Journal of Epidemiology and Community, (36): 334-338.

-      Koop, G., Tole, L.(2004). Measuring the Health Effects of air Pollution: To what Extent can We Really Say That People Are Dying From Bad Air?. Journal of Environmental Economics and Management,(47): 30-54.

-      Magazzino, C.(2012). The Determinants of Health Expenditure in Italian Regions. International Journal of Economics and Finance, 4(3):25-38.

-      Matteo, L.D, Matteo, R.D.(1998). Evidence on the Determinants of Canadian Provincial Government Health Expenditures. Journal of Health Economics, (17): 211–228.

-      Matteo, L.D.(2000). The Determinants of the Public-Private Mix in Canadian Health Care Expenditures: 1975 – 1996. Journal of Health Policy; ( 52): 87-112.

-      Moore, W.J, Newman, R.J and Fheili, M.(1992). Measuring the Relationship between Income and National Health Care Expenditure. Health Care Financing Review, (14): 133-144.

-      Murthy, N.R.V, Oknuade.(2009). The Core Determinants of Health Expenditure in The African Context: Some Econometric Evidence Foe Policy. Journal of Health Plicy, (91): 57-62.

-      Narayan, p.k, Narayan.(2008). Does Environment Quality Influence Health Expenditures? Emprical Evidence from a Panel Of Selected OECD Countries. Ecological Economics, (65): 367-374.

-      Neidell, M.J.(2004). Air pollution, Health and Socio-Economic Status, The Effect of Outdoor Air Quality on Childhood asthma. Journal of Health Economics, (23): 1209-1236.

-      Newhouse, Joseph P. (1977). Medical Care Expenditure: A Cross-National survey. Journal of Human Resourses, (12).115-125.

-      Tang, Ch. (2010) The Determinants of Health Expenditure in Malaysia: A time Series analysis. MPRA paper, (24356):31-45.

-      Wang, p. and Mu.H(2010). Economic Assessment on Health Loss of Particulate Air pollution in Dalian of china, Dalian university of Technology, Dalian, china.

-      Wang, Z. (2009). The Determinants of Health Expenditures: Evidence from US State-Level Data. Applied Economics, 41(4): 429-435.

-      http://dx.doi.org/10.1080/00036840701704527

-      World Bank, World Development Indicators.

-      Yoo, S., Kwak, S and Lee, J.(2008). Using a Choice Experiment to Measure The Environmental Costs Of Air Pollution Impacts In Seoul. Journal of environmental Management, (86): 308-318.

-      Zheng, X, Yu, Y, Zheng, L Zhang, Y.(2010). Does Pollution Drive Up Health Expenditure?-A Panel Unit Root and Cointegration Analysis:1-11.