سنجش پارامتریک شاخص لرنر در بازار وام و سپرده های بانکی با استفاده از تابع هزینه ترانسلوگ

مدلسازی اقتصادی

مقاله 1، دوره 10، شماره 34، شهریور 1395، صفحه 1-27   

نوع مقاله: پژوهشی

نویسندگان

مهدی مرادی^{* 1}؛ فرهاد خداداد کاشی²؛ جهانگیر بیابانی³؛ هادی غفاری⁴

¹دانشجوی دکتری دانشگاه پیام نور

²استاد اقتصاد دانشگاه پیام نور

³استادیار اقتصاد دانشگاه پیام نور

⁴دانشیار گروه اقتصاد دانشگاه پیام نور

چکیده

هدف مقاله ارزیابی قدرت انحصاری صنعت بانکداری ایران با رویکرد پارامتریک است. برای این منظور اندازه شاخص لرنر در بازارهای وام و سپرده‌های بانکی با استفاده از تابع هزینه مرزی تصادفی ترانسلوگ و با به کارگیری داده‌های سطح بانک شامل ترازنامه و صورت سود و زیان 33 بانک برای سال‌های 1393-1380 محاسبه شد. نتایج نشان داد قدرت انحصاری صنعت بانکداری در بازار وام، روند نزولی داشته و شرایط رقابتی اندکی بهبود یافته است؛ به ‌طوری که شاخص لرنر در بازار وام از 77/0 در ۱۳80 به 54/0 در 1393 کاهش یافته است؛ البته شکاف میان قیمت و هزینه نهایی همچنان در سطح نسبتاً بالایی قرار دارد. همچنین اندازه شاخص لرنر برای بازار سپرده‌ها بین 5/0 و 33/0 در نوسان بوده است. 

کلیدواژه‌ها

طبقه‌بندی JEL: L11؛ D40؛ G21 واژگان کلیدی: قدرت بازاری، صنعت بانکداری، بازار تسهیلات، بازار سپرده

اصل مقاله

1. مقدمه

ارزیابی ساختار بازار بانک­داری و تعیین میزان انحصار در این صنعت جزء موضوعات مورد توجه پژوهشگران اقتصاد صنعتی علاقمند به حوزه بانکی است. مطالعه ساختار بازار سیستم بانکی به ویژه در کشورهای در حال توسعه که اغلب از نظام مالی بانک‌محور برخوردارند، می­تواند به سیاست­گذاران و برنامه­ریزان نظام بانکی کمک کند تا این صنعت را به سمت رقابتی شدن هدایت کنند؛ زیرا وجود بازار مالی رقابتی در اقتصاد هر کشوری، تخصیص بهینه منابع مالی را در پی­داشته و موجب شکوفایی، رشد و توسعه مناسب اقتصادی آن کشور خواهد شد. اما چنانچه قدرت انحصاری در این بازار حاکم باشد، تخصیص منابع مالی به بخش­های مختلف اقتصادی بهینه نبوده و از کارایی نظام مالی کاسته خواهد شد. به ­همین جهت اقتصاددانان بر نقش اساسی بانک­ها به عنوان کلیدی­ترین نهاد بازار پول و سرمایه در فرایند توسعه اقتصادی هر کشوری اذعان دارند و رشد پرشتاب و مداوم اقتصادی یک کشور را بدون توجه به ساختار بازار چنین نهادی غیرممکن می­دانند. با در نظر گرفتن این موارد ارزیابی درجه قدرت بازاری بازار وام و سپرده بانکی از اهمیت زیادی برخوردار است.

 قدرت بازاری در صنعت بانک­داری به وضعیتی اشاره دارد که در آن یک یا چند بانک می‌توانند، سودی بالاتر از سایر بانک­ها کسب نمایند. قدرت بازاری می­تواند ناشی از عوامل درونی بازار یا عوامل بیرونی باشد. موانع ورود[1]، متفاوت بودن هزینه نهایی[2]، ادغام[3]، همکاری و ائتلاف[4] بانک­ها از جمله عوامل درونی محسوب می­شوند. مداخلات دولت و برقراری انواع محدودیت­ها مانند اجبار به دریافت و پرداخت نرخ بهره دستوری و انواع رانت­ها عوامل بیرونی ایجاد قدرت بازاری هستند.

امروزه اقتصاددانان و پژوهشگران با استفاده از رویکرد­های متفاوت سعی در شناخت قدرت بازاری دارند. یکی از این رویکردها، رهیافت پارامتریک محاسبه شاخص لرنر است. مزیت عمده شاخص لرنر این است که از درون تابع هزینه و براساس عملکرد واقعی بنگاه­ها در بازار و با استفاده از یک رفتار بهینه‌سازی استخراج می­شود. به همین جهت دارای چارچوب نظری قوی است. مزیت دیگر شاخص لرنر این است که اجازه می­دهد، قدرت انحصاری در سطح بنگاه اندازه‌گیری شده و در طی زمان مورد تحلیل قرار گیرد؛ بنابراین در این مقاله به تبعیت از الگوی چارچ و وار[5](2000) اندازه شاخص لرنر در بازارهای وام و سپرده­­های بانکی با بکارگیری اطلاعات و داده­های مربوط به تمامی بانک­ها که در گزارش عملکرد سیستم بانکی ارائه شده، طی سال­های 1393-1380 مورد سنجش قرار می­گیرد.

در ادامه مطالب به صورت زیر سازماندهی شده است: در قسمت دوم، ادبیات تحقیق بیان می‌گردد؛ قسمت سوم به مبانی نظری اختصاص دارد؛ در قسمت چهارم، به برآورد­ اقتصادسنجی الگو و تجزیه و تحلیل داده­ها پرداخته و در بخش پایانی، نتیجه‌گیری و پیشنهادهای سیاستی بیان خواهد ­شد. 

 

2. مروری بر ادبیات

به دلیل اهمیت موضوع، مطالعات زیادی بر شناسایی قدرت بازاری در قالب مدل­های مختلف انجام شده است؛ از مهم­ترین این مطالعات می­توان به لرنر[6](1934)، ایواتا[7] (1974)، آپلبام[8] (1982)، برسنان و لئو[9](1982)، اشنفلتر و سولیوان[10](1987)، راجر[11](1995)، آزام[12] (1997)، مارتینز و اسکارپت[13](1999)  و بون[14](2008) اشاره کرد.

برامر و همکاران[15](2013) به محاسبه شاخص لرنر در صنعت بانکداری 12 کشور اروپایی طی دوره (2009-2003) پرداختند. نتایج نشان از وجود قدرت بازاری زیاد در سه کشور پرتغال، ایتالیا و یونان دارد؛ این در حالی است که دو کشور فرانسه و لوکزامبورگ، از نظر رقابتی وضعیت مطلوب­تری دارند و کم­ترین میزان شاخص لرنر را در بین کشورهای مورد مطالعه دارند.

لروی[16](2014) اندازه رقابت در صنعت بانکداری را برای 11 کشور از منطقه اروپا با استفاده از شاخص لرنر طی دوره (2011-1999) محاسبه کرد. وی به منظور برآورد قیمت، از نسبت کل درآمد به کل دارایی و برای برآورد هزینه نهایی از تابع هزینه مرزی تصادفی ترانسلوگ استفاده کرد. نتایج نشان داد رقابت انحصاری در صنعت بانکداری این کشورها حاکم است.

پائولو کوکوریس[17](2014) در مقاله­ای با عنوان برآورد شاخص لرنر در صنعت بانکداری با رویکرد مرزی تصادفی، اقدام به ارزیابی قدرت بازاری سیستم بانکی 88 کشور دنیا طی سال‌های 2012-1994 نمود. نتایج نشان داد صنعت بانک­داری کشور زامبیا با متوسط شاخص لرنر 3272/0 بالاترین قدرت بازاری را در بین کشورهای مورد بررسی در طول دوره یاد شده داشته و کشورهای قزاقستان و آنگولا به­ترتیب با شاخص لرنر 3147/0 و 3118/0 در رتبه­های بعدی قرار دارند. کمترین قدرت انحصاری با شاخص لرنر برابر با 0215/0 است که به سیستم بانکی کشور سنگال مربوط است.

کوفی و همکاران[18](2016) در پژوهشی درجه قدرت بازاری و عوامل تعیین کننده­ آن در صنعت بانکداری غنا را طی دوره 2010-2001 بررسی کردند و با استفاده از داده­های 25 بانک فعال در صنعت بانک­داری غنا، شاخص لرنر را با استفاده از رویکرد پارامتریک محاسبه کردند. نتایج نشان داد صنعت بانک­داری غنا با درجه رقابت پایین مواجه بوده و بانک­های مسلط قادر به تعیین قیمت بالاتر از هزینه نهایی هستند. همچنین با استفاده از دو روش داده­های پانلی با اثرات ثابت و GMM اقدام به شناسایی عوامل موثر بر قدرت بازاری نمودند. نتایج برآورد مدل نشان داد از بین ویژگی‌های خاص بانکی فقط سرمایه زیاد بانکی موجب کاهش قدرت بازاری می­شود.

میرزا و همکاران[19] (2016) در مقاله خود با عنوان «اندازه­گیری درجه رقابت در صنعت بانک‌داری با استفاده از داده­های 30 بانک و بهره جستن از چهار مدل هال، راجرز، برسنهان و لئو، پانزار و راس و مدل بون به محاسبه قدرت بازاری در صنعت بانک­داری پاکستان طی سال‌های 2012-2004 پرداختند. نتایج نشان داد صنعت بانکی پاکستان دارای یک محیط رقابتی بوده و بانک­های غالب توان اعمال قدرت بازاری ندارند. هر چهار رویکرد سنجش قدرت بازار نشان دادند آزادسازی و مقررات­زدایی از صنعت بانک­داری پاکستان بهبود شرایط رقابتی در بازار را در پی داشته است.

در داخل کشور نیز مطالعات مختلفی درباره بررسی میزان رقابت در صنایع مختلف صورت گرفته مثلا احمدیان و متفکرآزاد (1384) در کارخانجات قند، بخشوده و شیخ زین‌الدین (1386) در صنعت گوشت قرمز، صبوحی (1388) در صنعت گوشت گاو و گوساله و احمدیان و جورلی (1388) در صنعت برق و احمدیان و رشیدی (1389) در صنعت سیمان به بررسی قدرت انحصاری پرداخته­اند.

خداداد کاشی و حاجیان (1393) به منظور ارزیابی قدرت بازاری صنعت بانکداری ایران با استفاده از داده­های 14 بانک اقدام به سنجش شاخص لرنر طی سال­های 1389-1380 کردند. نتایج حاکی از کاهش قدرت انحصاری بازار وام و افزایش قدرت بازاری سپرده در طول دوره مورد مطالعه است. درباره تفاوت­های مطالعه یاد شده با مقاله حاضر می­توان گفت این مقاله به منظور رسیدن به نتایج دقیق­تر، برای اولین‌بار از اطلاعات کلیه بانک­های ارائه شده در گزارش عملکرد بانک­ها - یعنی 33 بانک فعال- در صنعت بانکی بهره می‌برد و همچنین براساس تقسیم‌بندی بانک‌ها به سه دسته قرض‌الحسنه، تجاری و تخصصی و توسعه­ای، میزان قدرت بازاری هرگروه از بانک­ها را در بازار تسهیلات اعطایی و سپرده­های بانکی اندازه می­گیرد. تفاوت سوم هم در این است که این مقاله، شاخص قدرت بازار را با شاخص تمرکز در طول دوره مطالعه مقایسه می‌کند و نیز اطلاعات سا­ل­های 1389 - 1393 به مطالعه قبلی اضافه می‌شود.

شهیکی­تاش و همکاران (1393) قدرت بازاری و کارایی هزینه در صنعت بانکداری ایران را با استفاده از رویکرد سازمان صنعتی تجربی جدید (NEIO) بررسی کردند. نتایج بیانگر کاهش قدرت بازاری بانک­ها طی سال­های 1390-1380 است. کاهش 3/0 درصدی حاشیه نرخ سود بانکی به دلیل کارایی هزینه و افزایش 7/0 درصدی آن به ­دلیل تمرکز بیشتر بر این صنعت ­است.

شهیکی­تاش و محمودپور (1394) در مقاله­ای به بررسی ساختار بازار سپرده­های بانکی بر اساس رویکرد برسنان و لئو پرداختند. یافته­های تحقیق نشان داد ضریب رقابت در بازار سپرده اعطایی اندک است و فرضیه رقابت کامل در صنعت بانکداری کشور پذیرفته نشد.

پناهی و همکاران (1394) با بهره­گیری از رویکرد واسطه­ای و با استفاده از داده­های سطح 12 بانک، شاخص لرنر بازار تسهیلات بانکی را ارزیابی کردند. نتایج حاکی از آن است بانک‌های ملت و سامان قدرت بازاری بالاتری نسبت به دیگر بانک­ها داشته و بانک پاسارگاد کمترین قدرت بازاری را دارد. شاخص لرنر در سال­های 1387 و 1388 با کنترل بیشتر هزینه نهایی توسط بانک­های یاد شده و افزایش حاشیه سود این بانک­ها روند صعودی داشته اما پس از این دوره یعنی طی سال‌های 1388 -1390 به دلیل نظارت بیشتر بانک مرکزی بر سود دریافتی بانک­ها، روند نزولی داشته است. خلاصه­ای از سایر مطالعات انجام شده در زمینه قدرت بازاری در داخل و خارج از کشور در جدول (1) عرضه می­گردد.

 

جدول 1. برخی مطالعاتانجامشدهدرزمینه سنجش درجهانحصار و رقابت

محققان	بازار مورد مطالعه	شاخص مورد استفاده	نتیجه
یانگ و ساهو[20](2016)	صنعت بانک­داری چین	شاخص لرنر	رقابت انحصاری بر صنعت بانک­داری حاکم است و قدرت بازاری موجب تقویت اثربخشی سیاست پولی می­شود.
میلجکویچ ­و ­همکاران[21] (2013)	صنعت بانک­داری صربستان	شاخص لرنر، نسبت تمرکز چهار بنگاه برتر و هرفیندال	وجود تمرکز بالا در بازارهای وام، سپرده، دارایی
داتا و همکاران[22] (2013)	صنعت بانک­داری آمریکا	شاخص لرنر و نسبت تمرکز چهار بنگاه برتر	وجود ساختار رقابت انحصاری در صنعت بانک­داری
شهیکی­تاش ­و نوروزی (1393)	131 صنعت ایران	شاخص لرنر، بون و هرفیندال هریشمن	صنعت کشور در شرایط رقابت انحصاری قرار دارد.
شهیکی­تاش(1392)	صنایع کارخانه­ای کد 4 رقمی ISIC	لرنر، ، نسبت تمرکز چهار بنگاه برتر و هرفیندال هریشمن	50 درصد صنایع ایران توانسته­اند شکاف P-MC ایجاد کنند.
پژویان و همکاران (1390)	131 صنعت ایران	شاخص لرنر	نیمی از صنایع ایران از قدرت انحصاری برخوردار هستند.
بهزاد شیری(1388)	صنعت بانک­داری ایران	نسبت تمرکز چند بنگاه برتر و شاخص هرفیندال هریشمن	تمرکز در صنعت بانک­داری کشور، روند کاهشی داشته است.
صفدر حسینی(1383)	صنعت بانک­داری ایران	شاخص لرنر	با گذشت زمان از میزان شرایط رقابتی بازار سپرده کاسته شده است.

منبع: گردآوری محققان 

 

3. مبانی نظری

پایه­های فکری سنجش قدرت انحصاری به دو مکتب فکری ساختارگرایان و غیرساختارگرایان تقسیم می­شود. مکتب فکری ساختارگرایی[23] به این مطلب اشاره دارد که قدرت بازاری ایجاد شده ناشی از درک نحوه تسلط بنگاه­های بزرگ از طریق هماهنگی با یکدیگر جهت افزایش سودآوری است. درمقابل، مکتب ساختارگرایان، طرفداران مکتب شیکاگو[24] یو. سی. ال. ای قرار دارند. در حوزه اقتصاد صنعتی، مکتب شیکاگو از دهه 50 میلادی با حضور استیگلر در دانشگاه شیکاگو شکل گرفت و از دهه 70 میلادی به بعد به کوشش اقتصاددانان بنامی همچون استیگلر، برازن[25]، مک گی[26]، دمستز[27] و سایر نویسندگانی که عقایدی مخالف ‌نظر ساختارگرایان دارند به اوج رسید. این نظریه بیان می­کند تمرکز و قدرت انحصاری موجود در صنعت به علت افزایش کارایی برخی از بنگاه­های موجود در صنعت است که توان خارج‌کردن بنگاه­های غیرکارا را داشته­اند. بنابراین قدرت انحصاری دلیل افزایش سودآوری نیست بلکه کارایی موجب افزایش سودآوری و تسلط بر بازار است (دمستز،1973).

شاخص لرنر برای اولین بار توسط آبا لرنر[28] در سال 1934 معرفی شد. این شاخص که براساس شکاف بین قیمت و هزینه نهایی پایه‌ریزی شده است، برای درک نظری مفهوم قدرت بازاری بسیار مناسب است.

(1)                                                                                          

در رابطه (1)، P قیمت انحصاری، MC هزینه نهایی و L بیانگر قدرت بازاری است. این رابطه نشان می­دهد شکاف بین قیمت و هزینه نهایی چه نسبتی از قیمت است. هرچه نسبت بیشتر باشد، قدرت بازاری بنگاه نیز بیشتر خواهد بود. این شاخص دارای توجیه نظری است و از حداکثر نمودن سود بنگاه قابل استخراج است. مقدار شاخص لرنر بین صفر و یک قرار دارد. در شرایطی که بازار رقابت کامل باشد، مقدار عددی این شاخص صفر و در شرایط انحصار کامل یک است. با توجه به روابط (2) و (3) مشتق مرتبه اول شاخص لرنر نسبت به قیمت محصول مثبت و مشتق دوم منفی است (برامر و همکاران[29]، 2013).

(2)                                                                              

(3)                                                                      

برای محاسبه شاخص لرنر از هزینه ­نهایی به دست آمده از تابع هزینه ترانسلوگ استفاده می‌کنیم. تابع هزینه ترانسلوگ یکی از انواع فرم­های تابعی است که به شکل وسیعی در پژوهش­های تجربی سنجش قدرت بازار بانکی استفاده می‌شود. مبانی نظری تابع هزینه ترانسلوگ، نخستین‌بار توسط کریستنس و همکاران[30](1973) ارائه شد. تابع هزینه ترانسلوگ از جمله توابع انعطاف‌پذیر درجه دوم غیرهموتتیک[31] می­باشد و در میان توابع انعطاف­پذیر موجود، از جمله ترانسلوگ، کاب‌داگلاس تعمیم‌یافته[32]، لئونتیف تعمیم‌یافته[33]، درجه دوم تعمیم‌یافته[34] و CES[35]، ساختار، فرم تابع هزینه ترانسلوگ به­ گونه­ای است که روابط متقابل نهاده­ها و روابط متقابل سطح تولید و نهاده­ها را در خود گنجانده است؛ در حالی­ که دیگر توابع هزینه چنین قابلیتی ندارند. از مهم‌ترین ویژگی­های تابع هزینه ترانسلوگ، محاسبه صرفه‌های مقیاس تولید، با تغییر سطح تولید است. این تابع قابلیت نمایش هر سه منطقه تولید و محاسبه کشش هزینه و نمایش قسمت نزولی، صعودی و حداقل منحنی هزینه متوسط بلندمدت (LAC) را دارد. به طور کلی، تابع هزینه ترانسلوگ از انعطاف‌پذیری لازم برخوردار است و محدودیت­های کمتری بر ساختار هزینه و در نتیجه تکنولوژی تولید (به ویژه نسبت به تابع کاب-داگلاس) اعمال می­کند؛ به عنوان مثال، ضرورتی ندارد که فرض شود تابع تولید نسبت به تعداد عوامل، همگن از درجه یک باشد. بلکه فرض می­شود که تابع هزینه نسبت به قیمت عوامل همگن خطی است که فرض منطقی است. بنابراین تابع ترانسلوگ در واقع عضوی از گروه توابعی با فرم عمومی سهمی انعطاف‌پذیر است. بلاکوربی، پریمونت و راسل[36] (1997) این گروه توابع را به شکل زیر معرفی کرده­اند:

(4)                          

با قرار دادن لگاریتم طبیعی به جای نمادهای F و f در دوسوی رابطه بالا، فرم ترانسلوگ به دست می­آید. فرم کلی تابع هزینه ترانسلوگ چند محصولی با n نهاده و m ستاده به صورت زیر تعریف می­شود.

(5)

تابع ترانسلوگ در نظر گرفته شده در این مقاله نیز براساس دو محصول وام و سپرده بانکی تعریف می­گردد. این تابع فقط شامل هزینه­های عملیاتی بوده و هزینه­های جذب سپرده (تامین مالی) و قیمت سپرده­ها را دربرنمی­گیرد. در این تابع صرفاً نهاده­های فیزیکی مانند نیروی کار و سرمایه و هزینه­های مربوط به آنها وارد می­شوند؛ زیرا برای انجام معاملات و گردآوری اسناد مالی به نهاده­های فیزیکی احتیاج می­شود (برگر و هامفری[37]، 1998).

 

4. توصیف داده­ها و تعریف عملیاتی متغیرها

داده­هایمورداستفادهدراینتحقیق برگرفته از گزارشعملکردسیستمبانکیارائهشده در بیست و یکمین، بیست ­و دومین، بیست و سومین همایش بانک­داریاسلامی و نیزبانک اطلاعات سری­های زمانی اقتصادی موجوددر سایت بانک مرکزی واطلاعاتترازنامهو صورت­هایمالی حسابرسی شده سالانه 33 بانک دولتی و خصوصی فعال در صنعت بانکی کشور طی سال­های1380 - 1393 می­باشد.

بانک­های مورد مطالعه شامل بانک­های اقتصاد نوین، انصار، ایران زمین، آینده، پارسیان، پاسارگاد، پست بانک، تات، تجارت، توسعه تعاون، توسعه صادرات، حکمت ایرانیان، خاورمیانه، دی، رسالت، رفاه کارگران، سامان، سپه، سرمایه، سینا، شهر، صادرات، صنعت و معدن، قرض الحسنه مهر، قوامین، کارآفرین، کشاورزی، گردشگری، مسکن، ملت، ملی، مهر اقتصاد و موسسه مالی اعتباری توسعه هستند.

در این پژوهش از نرخ وام به عنوان قیمت تسهیلات (P) استفاده شده است. این نرخ از نسبت درآمدهای مشاع در صورت سود و زیان بانک­ها به کل تسهیلات اعطایی به دست می‌آید. درآمدهای مشاع بخشی از درآمد بانک است که به واسطه مشارکت با افراد به دست می‌آید. دریافت سپرده­های مدت­دار از مشتریان، سرمایه­گذاری سپرده­ها در کسب و کارهای مختلفوارائهتسهیلات مدت­دار به مشتریان،سببایجاددرآمدیبرای بانکمی­شودکهناشی ازاختلافنرخسودسپرده­هاوتسهیلات اعطایی و همچنین سود حاصل از سرمایه‌گذاری‌هاست. همچنین برای قیمت نهاده اساسی (w)، از نرخ سود سپرده­گذاری که از نسبت درآمدهای مشاع در صورت سود و زیان بانک­ها به کل سپرده­های بانکی به دست می‌آید، استفاده می­کنیم و به منظور محاسبه متغیردستمزد نیروی کار و قیمت اجاره­ای واحدهای فیزیکی به ترتیب از تقسیم هزینه­های پرسنلی در صورت سود و زیان هر بانک بر ارزش کل دارایی­ها و هزینه اداری تشکیلاتی هر بانک بر کل دارایی­های آن بانک بهره می­بریم.

 

5. معرفی الگوو برآورد اقتصادسنجی

در این مقاله برای محاسبه هزینه نهایی از تابع هزینه مرزی ترانسلوگ استفاده می­شود. تابع هزینه مورد نظر از نوع توابع مرزی با جزء خطای مرکب است که دو بخش دارد: بخشی که تغییرات تصادفی خارج از کنترل بنگاه را شامل می­شود و متقارن است و بخش دوم که تغییرات یک طرفه را دربرمی­گیرد. به علت قابلیت­های این نوع توابع، از مدل مرزی مرکب استفاده شده است. تابع هزینه مورد استفاده به صورت زیر است.

(6)                                                                                     

(7)                                                                    

(8)  

درتابع فوقLn  لگاریتم طبیعی و i وt به ترتیب نشانگر بانک و زمان هستند. C هزینه عملیاتی بانک که از مجموعه هزینه پرسنلی، هزینه استهلاک، اداری و سایر هزینه­ها از صورت سود و زیان بانک­ها استخراج شده‌اند،L  تسهیلات اعطایی، D مقدار سپرده­گذاری در بانک، W_l قیمت نیروی کار، W_kقیمت نهاده سرمایه،Trend  متغیر روند زمانی که تغییرات تکنولوژی را شامل می­شود. V جزء خطای تصادفی با توزیع نرمال و U جزء خطای عدم کارایی، متغیر تصادفی غیرمنفی و بیانگر ناکارایی است. با توجه به این که تابع هزینه همگن از درجه یک است، برای برقراری شرط تقارن محدودیت­های زیر بایستی لحاظ گردد.

(9)

،،،،

مجموعه محدودیت­های فوق، قبل از برآورد مدل بر رابطه (8) اعمال می­گردد تا معادله (10) به دست آید.

(10)

 

 

متغیر روند زمانی(Trend) به دلیل تغییرات تکنولوژیکی سیستم بانکی از جمله خدمات اینترنتی و ATM  در تابع هزینه وارد می­شود و جزء خطا در تابع (8) از دو قسمت تشکیل و مقدار تابع هزینه به صورت خطای مرکب تصریح شده است. برآورد مدل­های خطای مرکب با استفاده از روش حداقل مربعات معمولی (OLS) مقدور نیست؛ زیرا همه تغییرات در عملکرد بنگاه در مقایسه با مرز کارایی، تصادفی نیست؛ بلکه مقداری از انحراف­ها به خاطر جزء ناکارایی است که توزیع نیمه نرمال دارد و با استفاده از روش حداکثر درست نمایی (ML) تخمین­های کارا برای ضرایب تابع به دست می­آید.

 

جدول2. نتایج حاصل از تخمین تابع هزینه مرزی ترانسلوگ

نام متغیر		پارامتر	برآورد	pp
			35485/5	0000/0
			2199/1-	0001/0
			2199/2	0001/0
			119843/0	0619/0
			502084/0	0168/0
			109936/0-	5025/0
			109936/0	5025/0
			109936/0-	5025/0
			09756/0-	0380/0
			09032/0	0465/0
			121132/0	0297/0
			173161/0	0109/0
			173161/0-	0109/0
			100079/0-	2106/0
			100079/0	2106/0
			612491/0-	0000/0
			006014/0-	0852/0
			025492/0	1101/0
			006123/0-	7132/0
			062547/0-	0023/0
			044099/0-	0301/0
			632187/0	04891/0
			91407/0	0000/0
معیارهای اعتبار سنجی	9244/0
	9202/0
	8097/1

منبع: یافته‌های پژوهش

 

پس از برآورد ضرایب مدل (8) به منظور برآورد قدرت بازاری از طریق شاخص لرنر در بازار وام و سپرده، با مشتق­گیری از تابع هزینه نسبت به متغیرهای وام (L) و سپرده (D) به ترتیب معادلات (11) و (12) به عنوان تابع هزینه نهایی برای صنعت بانکی کشور به دست می­آیند.  (11)

 

(12)

 

برای محاسبه شاخص لرنردر بازار وام و سپرده به تبعیت از چارچ و وار[38](2000) به­ ترتیب از روابط (13) و (14) استفاده خواهیم کرد.

(13)                                                             

(14)                                                            

در روابط فوق r_Li  وr_Di  به ترتیب نشانگر نرخ بهره بانک i  در بازار وام و سپرده می­باشد که به عنوان قیمت بازاری تسهیلات و سپرده در مدل وارد شده است و از نسبت درآمدهای مشاع در صورت سود و زیان بانک­ها به کل وام و سپرده آنها به دست می­آید.   S_Litو S_Ditبه ترتیب سهم هر یک از بانک­ها از بازار وام و سپرده می­باشد که از نسبت وام (سپرده) هر بانک به کل وام­های اعطایی (سپرده­ها) در سیستم بانکی به دست می­آید.

 

 

 

 

 

جدول 3. اندازه شاخص لرنر در سطح بانک برای بازار تسهیلات اعطایی سیستم بانکی ایران

سال	1380	1381	1382	1383	1384	1385	1386	1387	1388	1389	1390	1391	1392	1393
اقتصادنوین	0001/0	0012/0	0054/0	0088/0	0105/0	0234/0	0271/0	0288/0	0289/0	0254/0	0179/0	0218/0	0199/0	0206/0
انصار	-	-	-	-	-	-	-	-	-	0159/0	0143/0	0134/0	0136/0	0138/0
ایران زمین	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	0004/0	001/0	0015/0
آینده	-	-	-	-	-	-	-	-	0004/0	0016/0	0036/0	0032/0	0092/0	0170/0
پارسیان	-	0025/0	01/0	0349/0	056/0	0596/0	0628/0	0636/0	0563/0	0519/0	0475/0	0392/0	0343/0	0291/0
پاسارگاد	-	-	-	-	0019/0	0093/0	0203/0	0292/0	0142/0	0158/0	0201/0	0212/0	0123/0	0252/0
پست بانک	0007/0	0013/0	0033/0	0012/0	0014/0	001/0	0017/0	002/0	0018/0	0018/0	0016/0	0011/0	0009/0	0009/0
تات	-	-	-	-	-	-	-	-	0003/0	0019/0	-	-	-	-
تجارت	0881/0	0867/0	077/0	0633/0	0656/0	0624/0	057/0	0656/0	0599/0	0502/0	0555/0	0446/0	0396/0	0383/0
توسعه تعاون	-	-	-	-	-	-	-	-	0032/0	0026/0	0026/0	0026/0	002/0	0024/0
توسعه­­صادرات	0093/0	0082/0	004/0	0046/0	0041/0	0019/0	003/0	0039/0	0045/0	0033/0	0081/0	0076/0	0113/0	0091/0
حکمت ایرانیان	-	-	-	-	-	-	-	-	-	0002/0	0003/0	0005/0	0007/0	0008/0
خاور میانه	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	0005/0	0016/0	002/0
دی	-	-	-	-	-	-	-	-	-	0006/0	0007/0	0023/0	0028/0	0072/0
رسالت	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	0015/0	0029/0	0036/0
رفاه کارگران	029/0	0222/0	0255/0	0328/0	0227/0	0231/0	0175/0	0175/0	0165/0	0206/0	0186/0	0199/0	0209/0	0243/0
سامان	-	0023/0	004/0	0054/0	0111/0	0115/0	0106/0	0128/0	0128/0	017/0	0154/0	0127/0	013/0	0098/0
سپه	0752/0	0543/0	0739/0	081/0	0671/0	0779/0	0625/0	0483/0	0308/0	0274/0	0256/0	0204/0	0197/0	0202/0
سرمایه	-	-	-	-	0001/0	0009/0	0049/0	006/0	0053/0	0076/0	0069/0	0076/0	009/0	0066/0
سینا	-	-	0084/0	0154/0	0154/0	0139/0	0094/0	0084/0	0087/0	0086/0	0097/0	0102/0	0078/0	0077/0
شهر	-	-	-	-	-	-	-	0003/0	0017/0	0022/0	0034/0	0053/0	0069/0	0085/0
صادرات	0717/0	0925/0	1194/0	1236/0	1083/0	1151/0	0953/0	0778/0	083/0	0717/0	0505/0	0429/0	0384/0	0294/0
صنعت­ومعدن	0132/0	008/0	0069/0	0148/0	0219/0	0179/0	0193/0	0211/0	0186/0	0166/0	0166/0	0195/0	0242/0	0197/0
قوامین	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	0315/0	0255/0	0308/0
کارآفرین	0011/0	0019/0	003/0	0062/0	0078/0	0087/0	0093/0	0105/0	0084/0	0079/0	0092/0	008/0	0071/0	0068/0
کشاورزی	0855/0	086/0	0884/0	0662/0	0756/0	0623/0	0458/0	0481/0	0393/0	0365/0	0325/0	0046/0	0122/0	0157/0
گردشگری	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	0009/0	0007/0	0009/0	0019/0
مسکن	0813/0	0813/0	0634/0	0149/0	0254/0	0344/0	06/0	0568/0	0654/0	0722/0	0678/0	0718/0	067/0	0588/0
ملت	104/0	1107/0	1614/0	1452/0	1229/0	1181/0	1061/0	0945/0	0892/0	106/0	1049/0	1195/0	1133/0	0784/0
ملی	213/0	217/0	1465/0	158/0	1341/0	1214/0	1192/0	1069/0	0924/0	0832/0	064/0	0456/0	0374/0	0316/0
موسسه توسعه	003/0	0033/0	003/0	0036/0	0031/0	0021/0	0005/0	0001/0	0002/0	0007/0	-	-	-	-
مهر اقتصاد	-	-	-	-	-	-	-	-	022/0	0221/0	0212/0	0214/0	0241/0	0236/0
مهر ایران	-	-	-	-	-	-	0001/	0002/0	0005/0	0005/0	0015/0	0023/0	0022/0	0039/0

علامت - نشانگر عدم فعالیت بانک یاد شده یا عدم وجود داده­ها در سال موردنظر است.

منبع : محاسبات تحقیق

 

مطابق با نتایج حاصل از جدول (3) بانک ملی در بازار وام، بجز سال 1382، طی سال­های 1380- 1389 بالاترین میزان شاخص لرنر را در بین سایر بانک­های کشور به خود اختصاص داده است. در سال 1382 و سال­های 1389 - 1393 بانک ملت بیشترین مقدار قدرت بازاری تسهیلات اعطایی را در بین بانک­های موجود در سیستم بانکی داشته است. این نتیجه با نتایج حاصل از مطالعه پناهی (1394) هم­خوانی دارد. در سال 1393 پنج بانک برخوردار از قدرت انحصاری بالاتر پس از بانک ملت به ­ترتیب بانک مسکن با میزان شاخص لرنر 0588/0 و بانک تجارت 0383/0، بانک ملی 0316/0، بانک قوامین 0308/0، بانک صادرات 0294/0 می‌باشند. ضعیف­ترین بانک از نظر قدرت بازاری در این سال مربوط به بانک حکمت ایرانیان با 0008/0 می­باشد. در این سال رتبه­بندی قدرت بازاری در سطح بانک به این صورت است که پس از بانک ملت به ترتیب بانک‌های مسکن، تجارت، ملی، قوامین، صادرات، پارسیان، پاسارگاد، رفاه کارگران، مهراقتصاد، اقتصاد نوین، سپه، صنعت و معدن، آینده، کشاورزی، انصار، سامان، توسعه صادرات، شهر، سینا، دی، کارآفرین، سرمایه، مهرایران، رسالت، توسعه تعاون، خاورمیانه، گردشگری، ایران زمین، پست بانک و حکمت ایرانیان در رتبه­های بعدی قرار دارند. در ادامه میزان قدرت بازاری سپرده­های بانکی در سطح هر بانک از سیستم بانکی ایران در جدول (4) نشان داده شده است.

براساس اطلاعات جدول (4) بانک ملی طی سال­های 1380 - 1387 بالاترین قدرت بازاری در بازار سپرده­ها را به خود اختصاص داده است. میزان شاخص لرنر این بانک در سال 1380 برابر با 0729/0 بوده که در سال 1387 به 0789/0 رسیده و در نهایت در سال 1393 با مقدار 0199/0 در رتبه ششم قدرت بازاری در سیستم بانکی قرار گرفته است. از سال 1388 تا پایان دوره مورد مطالعه بانک ملت بالاترین قدرت انحصاری در بازار سپرده را داشته است. طی این سال­ها بانک ملت اقدامات موثرتری انجام داده و موجب استقبال مردم از این بانک و افزایش کارایی بانک شده است. افزایش کارایی، موجب قرار گرفتن بانک ملت در موقعیت مسلط­تری نسبت به قبل شده و قدرت انحصاری آن را افزایش می­دهد. در کل قدرت انحصاری بالاتر ناشی از تمایل بیشتر مشتریان به سمت این بانک است. میزان شاخص لرنر بانک ملت در سال 1388 برابر با 0706/0 بوده و در سال 1393 این مقدار به 0532/0 رسیده است.

جدول 4. اندازه شاخص لرنر در سطح بانک برای بازار سپرده در سیستم بانکی ایران

سال	1380	1381	1382	1383	1384	1385	1386	1387	1388	1389	1390	1391	1392	1393
اقتصادنوین	0003/0	0006/0	0019/0	0031/0	0054/0	011/0	0138/0	0177/0	0157/0	0159/0	0162/0	0105/0	0104/0	0106/0
انصار	-	-	-	-	-	-	-	-	-	0088/0	0083/0	0069/0	0072/0	0069/0
ایران زمین	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	0001/0	0006/0	0011/0
آینده	-	-	-	-	-	-	-	-	0001/0	0007/0	0029/0	0024/0	0116/0	-
پارسیان	-	0018/0	0052/0	0167/0	0250/0	028/0	0318/0	0338/0	0294/0	0259/0	0224/0	0177/0	0134/0	0107/0
پاسارگاد	-	-	-	-	0006/0	006/0	0133/0	0163/0	0262/0	0195/0	0131/0	0039/0	0179/0	0163/0
پست بانک	0002/0	0007/0	0016/0	0015/0	0012/0	001/0	0025/0	0021/0	0015/0	0017/0	0016/0	0011/0	0010/0	0009/0
تات	-	-	-	-	-	-	-	-	0003/0	0007/0	-	-	-	-
تجارت	0681/0	0687/0	0538/0	0536/0	0556/0	051/0	0522/0	0538/0	0553/0	0545/0	0521/0	0336/0	0364/0	0355/0
توسعه تعاون	-	-	-	-	-	-	-	-	0015/0	0013/0	0014/0	0014/0	0012/0	0017/0
توسعه­­­صادرات	0034/0	0036/0	0009/0	0008/0	0035/0	002/0	0028/0	0031/0	0033/0	0028/0	0052/0	0047/0	0062/0	0047/0
حکمت­ایرانیان	-	-	-	-	-	-	-	-	-	0004/0	0002/0	0005/0	0006/0	0007/0
خاور میانه	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	0002/0	0012/0	0014/0
دی	-	-	-	-	-	-	-	-	-	0004/0	001/0	0021/0	0020/0	0033/0
رسالت	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	0007/0	0026/0	0039/0
رفاه کارگران	0212/0	0233/0	0175/0	0184/0	0145/0	013/0	0134/0	0125/0	0093/0	0076/0	0078/0	0066/0	0127/0	0144/0
سامان	-----	0007/0	0017/0	0030/0	0048/0	005/0	0059/0	0060/0	0056/0	0066/0	0046/0	0047/0	0053/0	0064/0
سپه	0428/0	0241/0	0327/0	0304/0	0464/0	049/0	0375/0	0299/0	0229/0	0205/0	0208/0	0145/0	0168/0	0178/0
سرمایه	-	-	-	-	0001/0	001/0	0024/0	0037/0	0040/0	0046/0	0039/0	0034/0	0041/0	0030/0
سینا	-	-	0050/0	0056/0	0050/0	005/0	0048/0	0056/0	0055/0	0047/0	0063/0	0187/0	0061/0	0062/0
شهر	-	-	-	-	-	-	-	0195/0	0020/0	0034/0	0043/0	0035/0	0042/0	0059/0
صادرات	0040/0	0046/0	0318/0	0595/0	0143/0	084/0	0828/0	0729/0	0652/0	0606/0	0449/0	0398/0	0380/	0340/0
صنعت­ومعدن	0028/0	0032/0	0021/0	0042/0	0047/0	006/0	0040/0	0041/0	0028/0	0043/0	0039/0	0046/0	0056/0	0046/0
قوامین	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	0164/0	0162/0	0183/0
کارآفرین	0002/0	0013/0	0022/0	0032/0	0047/0	005/0	0053/0	0064/0	0056/0	0051/0	0061/0	0047/0	0047/0	0044/0
کشاورزی	0291/0	0310/0	0274/0	0353/0	0271/0	025/0	0249/0	0190/0	0150/0	0144/0	0136/0	0005/0	0175/0	0205/0
گردشگری	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	0006/0	0006/0	0013/0	0010/0
مسکن	0433/0	0397/0	0229/0	0220/0	0256/0	038/0	0344/0	0274/0	0357/0	0353/0	0281/0	0267/0	0241/0	0258/0
ملت	0573/0	0670/0	0686/0	0689/0	0732/0	075/0	0744/0	0639/0	0706/0	0719/0	0595/0	0523/0	0578/0	0532/0
ملی	0729/0	0928/0	1014/0	1103/0	0917/0	091/0	0885/0	0789/0	0604/0	0631/0	0557/0	0333/0	0240/0	0199/0
موسسه توسعه	0094/0	0013/0	0013/0	0015/0	0016/0	001/0	0006/0	0005/0	0015/0	0017/0	-	-	-	-
مهر اقتصاد	-	-	-	-	-	-	-	-	0143/0	0161/0	0141/0	0121/0	0148/0	0152/0
مهر ایران	-	-	-	-	-	-	0001/0	0005/0	0004/0	0009/0	0019/0	0019/0	0020/0	0034/0

علامت-  نشانگر عدم فعالیت بانک یاد شده یا عدم وجود داده­ها در سال موردنظر است.

منبع: محاسبات تحقیق

بیشترین رشد قدرت بازاری در بین بانک­های موجود در سیستم بانکی در کل دوره مورد مطالعه مربوط به بانک اقتصاد نوین است؛ میزان شاخص لرنر این بانک از 0003/0 در سال 1380 به 0106/0 رسیده است. بانک حکمت ایرانیان طی سال­های اخیر ضعیف­ترین قدرت انحصاری در بازار سپرده را داشته است؛ به نحوی که میزان شاخص لرنر این بانک در سال 1392 و 1393 به­ ترتیب برابر با 0006/0 و 0007/0 است. به طور کلی، از نظر قدرت بازاری بانک­های ایران در سال 1393 در بازار سپرده به این صورت رتبه‌بندی می­شوند که پس از بانک ملت به ترتیب بانک­های تجارت، صادرات، مسکن، کشاورزی، ملی، قوامین، سپه، پاسارگاد، مهراقتصاد، رفاه کارگران، پارسیان، اقتصاد نوین، انصار، سامان، سینا، شهر، توسعه صادرات، صنعت و معدن، کارآفرین، رسالت، مهرایران، دی، سرمایه، توسعه تعاون، خاورمیانه، ایران زمین، گردشگری، پست بانک و حکمت ایرانیان در رتبه­های بعدی قرار دارند.

همچنین با توجه به این که جنس بانک­ها به لحاظ عملکردی با هم فرق دارند (بانک­ها به سه دسته قرض الحسنه، تجاری و توسعه­ای (تخصصی) تقسیم­بندی می­شوند)، این مطالعه اقدام به محاسبه شاخص لرنر در هر دو بازار سپرده و وام بر اساس دسته‌بندی یاد شده، نموده است و میزان قدرت بازاری هرگروه از بانک­ها در بازار وام و سپرده بانکی را در جداول (5) و (6) ارائه می­دهد.

 

جدول 5. اندازه شاخص لرنر هرگروه از بانک­ها در بازار تسهیلات اعطایی صنعت بانک­داری ایران

سال

1380

1381

1382

1383

1384

1385

1386

1387

1388

1389

1390

1391

1392

1393

بانک­های تجاری

5858/0

5960/0

6408/0

6796/0

6278/0

6466/0

6040/0

5723/0

5333/0

5400/0

4919/0

4938/0

4599/0

4261/0

بانک­های تخصصی

1893/0

1834/0

1626/0

1005/0

1269/0

1165/0

1281/0

1299/0

1310/0

1311/0

1277/0

1059/0

1167/0

1058/0

بانک­های قرض الحسنه

-

-

-

-

-

-

0001/0

0001/0

0005/0

0005/0

0015/0

0037/0

0051/0

0075/0

منبع: محاسبات تحقیق

 

براساس نتایج حاصل از جدول (5) گروه بانک­های تجاری بیشترین مقدار از قدرت انحصاری بازار وام را در کل دوره مورد مطالعه به خود اختصاص داده­اند. میزان شاخص لرنر تمامی بانک­های تجاری در سال 1380 برابر با 5858/0 بوده است. این مقدار در سال 1393 به 4261/0 کاهش یافته است. رتبه بعدی قدرت بازاری مربوط به گروه بانک­های تخصصی (توسعه­ای) شامل بانک توسعه صادرات ایران، بانک صنعت و معدن، بانک کشاورزی، بانک مسکن و بانک توسعه تعاون می­باشد. میزان شاخص لرنر این گروه در سال 1380 برابر با 1893/0 بوده و در سال 1393 این مقدار به 1058/0 رسیده است. کمترین سهم از قدرت بازاری صنعت بانک­داری مربوط به گروه سوم از بانک­ها یعنی بانک­های قرض الحسنه است. این گروه شامل دو بانک قرض‌الحسنه رسالت و مهر ایران می­باشد که به ترتیب از سال 1386 و 1390 به بعد آغاز به فعالیت نمودند. اندازه شاخص لرنر این گروه از بانک­ها در سال 1393 برابر با 0075/0 بوده است.

 

جدول 6. اندازه شاخص لرنر هرگروه از بانک­ها در بازار سپرده صنعت بانک­داری ایران

سال

1380

1381

1382

1383

1384

1385

1386

1387

1388

1389

1390

1391

1392

1393

بانک­های تجاری

2764/0

2869/0

3403/0

3762/0

3445/0

4306/0

4291/0

4240/0

3959/0

3953/0

3473/0

2909/0

3095/0

2878/0

بانک­های تخصصی

0788/0

0775/0

0535/0

0625/0

0611/0

0720/0

0662/0

0536/0

0586/0

0583/0

0524/0

0380/0

0548/0

0574/0

بانک­های قرض‌الحسنه

-

-

-

-

-

-

0001/0

0005/0

0005/0

0009/0

0019/0

0026/0

0046/0

0074/0

منبع: محاسبات تحقیق

 

براساس اطلاعات جدول (6) بیشترین قدرت بازاری در بازار سپرده طی دوره مورد مطالعه نیز مربوط به گروه بانک­های تجاری است. میزان شاخص لرنر گروه بانک­های تجاری در سال 1380 برابر با 2764/0 بوده و در سال 1393 به 2878/0 رسیده است. قدرت بازاری این گروه از بانک­ها بین 2764/0 و 4291/0 در نوسان است. رتبه دوم قدرت بازاری در بازار سپرده مانند بازار تسهیلات مربوط به گروه بانک­های تخصصی (توسعه­ای) است. میزان شاخص لرنر این گروه در سال 1380 برابر با 0788/0 بوده و در سال 1393 این مقدار به 0574/0 رسیده است. کمترین مقدار قدرت بازاری صنعت بانک­داری مربوط به گروه سوم از بانک­ها یعنی بانک­های قرض‌الحسنه است. اندازه شاخص لرنر این گروه بانک­ها در سال 1386 برابر با 0001/0 بوده که در 1393 به  0075/0 رسیده است. در کل سهم بانک­های قرض‌الحسنه از قدرت بازاری در هر دو بخش سپرده و وام بسیار ناچیز است.

شاخص لرنر ارائه شده در جدول (7) نتایج حاصل از روابط (13) و (14) می­باشد. در این جدول به منظور پی­بردن به تغییرات تمرکز صنعت بانکداری و بررسی میزان همسویی آن با تغییرات قدرت انحصاری از شاخص هرفیندال- هریشمن استفاده شده است. این شاخص از رابطه (15) به دست می­آید.

(15)                                                                

در این رابطه، n تعداد بانک­های موجود در صنعت و S سهم بانک­ها از کل اندازه بازار است. اگر تعداد بی‌شماری بنگاه با اندازه‌های نسبی یکسان در بازار باشند، شاخص هرفیندال بسیار کوچک‌ و نزدیک به‌ صفر خواهد بود و اگر تعداد کمی بنگاه و با اندازه‌های نسبی نابرابر در بازار وجود داشته باشند، این شاخص نزدیک به یک خواهد بود (هرفیندال[39]، 1959).

 

جدول 7. اندازه شاخص لرنر و تمرکز در بازار وام و سپردهبانکی

سال		1380		1381		1382		1383		1384		1385		1386		1387		1388		1389		1390		1391		1392		1393
وام	Ler		775/0		779/0		803/0		780/0		755/0		763/0		732/0		704/0		665/0		672/0		621/0		604/0		582/0		539/0
	HHI		1476		1471		1392		1360		1191		1104		1042		994		927		884		886		844		7710		693
سپرده­	Ler		355/0		364/0		394/0		439/0		406/0		503/0		495/0		478/0		455/0		454/0		402/0		331/0		369/0		352/0
	HHI		1603		1556		1489		1397		1236		1123		1108		1044		993		940		887		819		730		661

منبع: محاسبات تحقیق 

 

جدول (7) نشان می­دهد، در بازار وام بیشترین مقدار شاخص لرنر مربوط به سال 1382 برابر با 803/0 بوده و کمترین مقدار مربوط به سال 1393 برابر با 539/0 می­باشد. قدرت انحصاری بانک­ها در این بازار طی دوره مورد مطالعه روند نزولی داشته است، به ­طوری که از 77/0 در سال۱۳۸۰ به 70/0 در سال 1387 رسیده و سپس در نهایت به 54/0 در سال ۱۳۹۳ کاهش یافته است. البته این کاهش به اندازه شاخص مطلق تمرکز نیست. شاخص هرفیندال- هریشمن در بازار وام از 1476 به 693 کاهش یافته، یعنی روند کاهش تمرکز بیشتر از روند کاهش قدرت بازاری در این بخش است. علت کاهش شاخص تمرکز و تاحدودی کاهش در شاخص لرنر مربوط به ورود بانک­های خصوصی به صنعت که سهمی از بازار وام را به خود اختصاص داده­اند، می­شود. تعداد بانک­های صنعت در سال 1380 از 14 به 21 بانک در سال 1387 رسیده و در پایان دوره مورد مطالعه تعداد بانک­های فعال به 31 بانک افزایش یافته است. در بازار سپرده وضعیتی متفاوت از بازار وام مشاهده می­شود. با توجه به افزایش تعداد بانک­های موجود در صنعت و کاهش 59 درصدی شاخص هرفیندال- هریشمن در بازار سپرده­ها، کاهش قدرت انحصاری نیز قابل انتظار بود، اما در عمل تحقق نیافت. طی دوره مورد مطالعه اندازه شاخص لرنر برای بازار سپرده­ها روندی ثابت و گاه به گاهی افزایش داشته است. بیشترین میزان شاخص لرنر مربوط به سال 1385 برابر با 5/0 بوده و کمترین مقدار این شاخص مربوط به سال 1391 با 33/0 می­باشد. میزان شاخص لرنر در بازار سپرده در دوره مورد بررسی بین این دو مقدار در نوسان بوده است. در حالی­ که شاخص هرفیندال در این بازار طی این دوره از روند نزولی برخوردار بوده و از 1603 واحد به 661 واحد کاهش یافته است. با وجود توسعه نظام بانکی در حوزه بازار متشکل پولی بازار سپرده به سمت بازار رقابتی سوق پیدا نکرده است.

 

6. نتیجه‌گیری و توصیه‌های سیاستی

هدف از تحقیق حاضر ارزیابی قدرت بازاری صنعت بانک­داری از طریق سنجش شاخص لرنر در بازارهای وام و سپرده با استفاده از تابع هزینه مرزی ترانسلوگ می­باشد. به این منظور از داده­های سطح بانک[40] شامل ترازنامه و صورت سود و زیان 33 بانک کشور طی سال­های 1393-1380 استفاده شد. یافته­ها نشان می­دهد بالاترین قدرت بازاری در بازار وام و سپرده در سطح بانک طی سال­های اخیر مربوط به بانک ملت است. در سال 1393 پس از بانک ملت بانک­های مسکن، تجارت، ملی و قوامین رتبه­های بعدی از قدرت انحصاری بازار وام را به خود اختصاص داده­اند و در بازار سپرده رتبه­های بعدی قدرت بازاری به ترتیب مربوط به بانک­های صادرات، مسکن، کشاورزی و ملی است. همچنین نتایج حاکی از آن است که از یک طرف قدرت انحصاری صنعت بانک­داری در بازار وام طی دوره مورد مطالعه به اندازه 30 درصد روند نزولی داشته است؛ به طوری­ که شاخص لرنر از 77/0 در سال۱۳80 به 54/0 در سال 1393 کاهش یافته است. اندازه شاخص لرنر برای بازار سپرده­ها نه تنها کاهش نداشته است، بلکه در برخی سال­ها روند افزایشی نیز داشته است. این در حالی است که شاخص هرفیندال - هریشمن در هر دو بازار سپرده و تسهیلات کاهش چشم­گیری داشته است. این مطلب نشان می­دهد در مورد اندازه رقابت نباید صرفا به اندازه تمرکز توجه شود. شاخص لرنر از درون تابع هزینه و رفتار بنگاه­ها و عملکرد واقعی بنگاه­ها استخراج شده و از یک رفتار بهینه‌سازی به دست می­آید و بنابراین واقعیت بازار را بهتر نمایش می­دهد. در تفسیر علت ثبات قدرت انحصاری در بازار سپرده و کاهش ناچیز آن در بازار وام با وجود کاهش زیاد در تمرکز می­توان به این نکته اشاره داشت که توسعه بازار غیرمتشکل پولی به عنوان یک بازار سایه از یک طرف و به­کارگیری انواع روش­های تبلیغات، بازاریابی و بهره‌برداری از موقعیت ممتاز و موانع ورود بخش رقبای خارج، ازطرف دیگر، از کاهش قدرت انحصاری صنعت بانک­داری جلوگیری کرده است. افزایش تعداد بانک­ها و کاهش تمرکز در صورتی از قدرت بازاری بانک­های بزرگ خواهد کاست که نگرش دولت به بانک­های خصوصی از اجرایی به نظارتی تغییر یابد و دخالت­هایش در تعیین نرخ سود محدودتر شود؛ زیرا کنترل دستوری نرخ سود بانکی مترادف با حذف یک ابزار مهم رقابتی است. در کل برای رقابتی‌کردن صنعت بانک­داری نیاز است اقداماتی فراتر از آنچه که تاکنون صورت گرفته، انجام گیرد. بنابراین پیشنهاد می­گردد سازوکاری اتخاذ گردد که با کاهش قواعد غیربازاری، تقویت بیشتر بازار بین بانکی و فعال­تر کردن ارتباط بین آنها و تعیین نرخ سود بانکی به صورت شناور، قدرت بازاری این صنعت را بتوان کاهش داد؛ در غیر این صورت، افزایش تعداد بانک­های خصوصی تاثیر معناداری بر کاهش قدرت بازاری این صنعت نخواهد داشت.

---

[1] Barriers to Entry

[2] Different Marginal Cost

[3] Merge

[4] Cooperation and Collusion

[5] Church. J. & Ware, R.

[6] Lerner

[7] Iwata

[8] Appelbaum

[9] Bresnahan

[10] Ashenfelter & Sullivan

[11] Roeger

[12] Azzam

[13] Martins & Scarpetta

[14] Boon

[15] Bramer, Gischer, Ritcher & Weib. 

[16] Leroy

[17] Paolo Coccorese 

[18] Kofi, A., Christopher, G. & Baiding H.

[19] Mirzaa, F.M, Berglandb, O. & Khatoona, I.

[20]  Jun Yang & Hanhua Shao.

[21] Miljković, M., Filipović & Tanasković, S. 

[22] Datta, Sudip, Datta, Iskandar and Singh. 

[23]  Structuralism

[24]  Chicago-U.C.L.A School

[25]  Brozen  

[26]  McGee       

[27]  Demsetz

[28] Abba Lerner.

[29] Bramer, Gischer, Ritcher & Weib.

[30] Christenesn, L. R

[31] Non Homothetic

[32] Generalized Cobb Douglas

[33] Generalized Leontief

[34] Generalized Square-Root Quadratic

[35] Constant Elasticity of Substitution

[36] Blackorby, C., D.Primont & R.R.Russel.

[37] Berger & Humphrey

[38] Church.J. & Ware, R.

^[39]Herfindal.

[40] Banks Level Data

مراجع

منابع

-      احمدیان، مجید، متفکرآزاد، محمد علی (1384). بررسی عوامل موثر بر حاشیه سود در دو بازار انحصار چندگانه فروش کالای فرآوری شده و نهاده اصلی تولیدی. جستارهای اقتصادی ایران، 2(4): 11-33.

-      پژویان، جمشید، خداداد کاشی، فرهاد، شهیکی­تاش، محمدنبی (1390). ارزیابی ناپارامتریک شکاف بین قیمت و هـزینه­ی نهایی در صنایع ایران در قالب یک مدل کورنویی. فصلنامه اقتصاد مقداری (بررسی‌های اقتصادی سابق)، 8(2): 121-95.

-      پناهی، حسین، امیدی نژاد، محمد، نوری، محمد (1394). برآورد هزینه­های اجتماعی قدرت بازاری بانک­ها در سیستم بانک­داری ایران. فصلنامه پژوهش­ها و سیاست­های اقتصادی، 23(73): 24-7.

-      حسینی، سید صفدر، شعبانی، زهره، رفیعی، حامد (1390). بررسی قدرت بازاری شبکه بانک‌های دولتی ایران (طرح پژوهشی). پژوهشکده پولی بانکی. بانک مرکزی ایران.

-      خداداد کاشی، فرهاد و حاجیان، محمدرضا(1393). محاسبه قدرت بازاری در صنعت بانک­داری ایران طی سال­های 1389-1380. فصلنامه تحقیقات مدلسازی اقتصادی، 4(15): 116-96.

-      شهیکی­تاش، محمدنبی، اتباعی، فرامرز (1391). تاثیر رقابت خارجی بر شدت رقابت و مارک­آپ در بازارهای صنعتی ایران. فصلنامه مطالعات اقتصاد کاربردی در ایران، 1(3): 55-27.

-      شهیکی­تاش، محمدنبی (1392). سنجش قدرت بازاری صنایع کارخانه­ای ایران. مجله تحقیقات اقتصادی، 48(2): 64-43.

-      شهیکی­تاش، محمدنبی، محمودپور، کامران(1394). ارزیابی ساختار بازار سپرده‌های بانکی در ایران. فصلنامهمدلسازی اقتصادی، 9(31): 81-61.

-      شیری، بهزاد (1388). ارزیابی نقش بانک های خصوصی در رقابتی کردن صنعت بانکداری ایران در دوره 87-1380. دوفصلنامهبرنامهوبودجه،14(109): 73-61.

-       گزارش عملکرد سیستم بانکی طی سال­های 1393- 1380.

-        Ashenfelter, O., Sullivan, D. (1987). Nonparametric tests of marketstructure: An application to the cigarette industry. Journal of IndustrialEconomics, (35): 483-98.

-        Appelbaum, E. (1982). The estimation of the degree of oligopoly power, Journal of Econometric, (19): 287-299.

-        Berger, A., and Humphrey, D. (1998). Efficiency of financial institutions: International Survey and Directions for Future Research, European Journal of Operational Research: 175-212.

-        Berndt, E, R. Khaled, M, S., (1979). Parametric productivity measurement and choice among flexible functional forms, Journal of Political Economy, (87): 1220-1245.

-        Blackorby, C., D. Primont and R.R. Russel. (1977). testing separability restrictions with flexible functions forms, Jornal of Econometrics, (5): 195-209.

-        Boone, J. (2008). A new way of measuring competition. The Economic Journal, 118(531): 1245-1261

-        Bramer, P., Gischer, H., Ritcher, T., Weib, M. (2013). Competition in bank's lending business and its interference with ECB monetary policy. Journal of International Financial Markets, Institutions & Money, (25): 144-162.

-        Bresnahan, T.F. (1982). The oligopoly solution is identified. Economic Letters, 10(2): 87-92.

-        Coccorese, p. (2014). Estimating the Lerner index for the banking industry: A stochastic frontier approach, Applied Financial Economics,  24(2): 73-88.

-        Church. J., Ware, R. (2000). Industrial organization: a strategic approach, McGraw Hill. Datta, S. &Datta, M. I., & Singh, V. (2013). Product market power, industry structure and earnings management. Journal of Banking & Finance. 37: 3273-3285.

-        Christenesn, L. R., Jorgenson, D. W. and L. J. Lau (1973). Transcendental logarithmic production function. The Review of Economics and statistics, (5): 28-45.

-        Iwata,G. (1974). Measurement of conjectural variations in oligopoly. Econometrica, 42(5): 947-966.

-        Herfindal, Orris C. (1959). A General Evaluation of Competition in the Copper Industry. Copper Costs and Prices. 1870-1957, Baltimore: Hohns Hopkins Press, xhap.70.

-        Jun Yang and Hanhua Sha. (2016). Impact of bank competition on the bank lending channel of monetary transmission: Evidence from China. International Review of Economics & Finance, 43(3): 468-481.

-        Kofi, A., Christopher, G. & Baiding, H. (2016). Competition in the banking industry: Empirical evidence from Ghana. Journal of Banking Regulation, 17(3): 159-175.

-        Leroy, Aurélien. (2014). Competition and the Bank Lending Channel in Eurozone. Journal of International Financial Markets, Institutions and Money, 31: 296–314.

-        Lerner, A, P. (1934). The concept of monopoly and the measurement of Monopoly Power, Review of Economic Studies, 1: 312-324.

-        Martins, O.J., Scarpetta, S. (1999). The levels and cyclical behaviourof mark-ups across countries and market structures. OECD EconomicsDepartment Working Papers No. 213.

-        Miljković, M., Filipović & Tanasković, S. (2013). Market concentration in the banking sector: Evidence from Serbia. Industrija, 41(2): 7- 26.

-        Mirzaa, F.M, Berglandb, O. & Khatoona, I. (2016). Measuring the degree of competition in Pakistan’s banking industry: An empirical analysis. Applied Economics, (3): 68-46.

پیوست 1

جدول 8. میزان سهم هر بانک از بازار سپرده در سیستم بانکی ایران

سال

1380

1381

1382

1383

1384

1385

1386

1387

1388

1389

1390

1391

1392

1393

اقتصادنوین

0001/0

001/0

003/0

005/0

011/0

023/0

033/0

043/0

037/0

035/0

038/0

031/0

035/0

034/0

انصار

-

-

-

-

-

-

-

-

-

018/0

018/0

017/0

020/0

019/0

ایران زمین

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

0006/0

0015/0

004/0

0061/0

آینده

-

-

-

-

-

-

-

-

0001/0

001/0

005/0

0096/0

0284/0

0286/0

پارسیان

0001/0

0029/0

011/0

0329/0

0634/0

0709/0

0762/0

0840/0

0726/0

0690/0

0647/0

0493/0

05020/0

0491/0

پاسارگاد

-

-

-

-

0008/0

0115/0

0259/0

0401/0

0403/0

0423/0

0425/0

0392/0

0431/0

0422/0

پست بانک

0006/0

0011/0

0255/0

0019/0

0019/0

0022/0

0041/0

0039/0

0044/0

0038/0

0037/0

0034/0

0039/0

0043/0

تات

-

-

-

-

-

-

-

-

0001/0

0010/0

0049/0

-

-

-

تجارت

1376/0

1326/0

1148/0

1101/0

1053/0

1003/0

1017/0

1075/0

1180/0

1188/0

1094/0

0836/0

0966/0

0905/0

توسعه تعاون

-

-

-

-

-

-

-

-

002/0

0029/0

0028/0

0025/0

0031/0

0043/0

توسعه صادرات

0041/0

0047/0

0038/0

0047/0

0044/0

0035/0

0034/0

0037/0

0044/0

0040/0

0074/0

0068/0

0085/0

0062/0

حکمت ایرانیان

-

-

-

-

-

-

-

-

-

0010/0

0002/0

0007/0

0012/0

0017/0

خاور میانه

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

0002/0

0020/0

0027/0

دی

-

-

-

-

-

-

-

-

-

0005/0

0018/0

0054/0

0093/0

0102/0

رسالت

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

0019/0

0035/0

0053/0

رفاه کارگران

0355/0

0388/0

0364/0

0376/0

0345/0

0319/0

0303/0

0272/0

0226/0

0241/0

0259/0

0263/0

0338/0

0370/0

سامان

0005/0

0016/0

0030/0

0057/0

0106/0

0154/0

0160/0

0169/0

0153/0

0167/0

0202/0

0175/0

0222/0

0215/0

سپه

10146/0

1051/0

0868/0

0876/0

0864/0

1017/0

0762/0

0658/0

0606/0

0581/0

0565/0

0469/0

0470/0

0469/0

سرمایه

-

-

-

-

00001/0

0012/0

0038/0

0061/0

0073/0

009/0

0081/0

0096/0

0104/0

0084/0

سینا

0088/0

0102/0

0092/0

0132/0

0133/0

0127/0

0119/0

0124/0

0115/0

0127/0

0141/0

0126/0

0133/0

015/0

شهر

-

-

-

-

-

-

-

0044/0

004/0

0059/0

0076/0

0114/0

0163/0

0199/0

صادرات

1663/0

1448/0

2121/0

2010/0

1671/0

1363/0

1438/0

1347/0

1152/0

1036/0

0999/0

0863/0

0904/0

0966/0

صنعت ومعدن

0030/0

0033/0

0023/0

0047/0

0058/0

0087/0

0050/0

0048/0

0039/0

0053/0

0047/0

0062/0

0076/0

0063/0

قوامین

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

0409/0

0446/0

0503/0

کارآفرین

0011/0

0032/0

0045/0

0069/0

0105/0

0115/0

0115/0

0133/0

0111/0

0095/0

0103/0

0089/0

010/0

010/0

کشاورزی

0517/0

0541/0

0517/0

0594/0

0648/0

0602/0

0504/0

0512/0

0475/0

0415/0

0485/0

0006/0

0374/0

0379/0

گردشگری

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

0010/0

0023/0

0054/0

0080/0

مسکن

0705/0

0676/0

0508/0

0594/0

0691/0

0689/0

0638/0

0547/0

0593/0

0546/0

0513/0

0506/0

0425/0

0469/0

ملت

1372/0

1522/0

1491/0

1410/0

1374/0

1374/0

1442/0

1385/0

1467/0

1478/0

1421/0

1363/0

1302/0

1118/0

ملی

2738/0

2714/0

2312/0

2228/0

2085/0

1964/0

1933/0

1831/0

1745/0

1681/0

1643/0

1351/0

1301/0

1255/0

موسسه توسعه

0042/0

0048/0

0041/0

0045/0

0049/0

0050/0

0040/0

0033/0

0042/0

0047/0

-

-

-

-

مهر اقتصاد

-

-

-

-

-

-

-

-

0357/0

0388/0

0434/0

0390/0

0458/0

0480/0

مهرایران

-

-

-

-

-

-

0001/0

0006/0

0005/0

0011/0

0022/0

0023/0

003/0

0036/0

منبع: محاسبات جاری پژوهش (علامت-  نشانگر عدم فعالیت بانک مذکور یا عدم وجود داده­ها در سال مورد نظر است.)

پیوست 2

جدول 9. میزان سهم هر بانک از بازار وام در سیستم بانکی ایران

سال

1380

1381

1382

1383

1384

1385

1386

1387

1388

1389

1390

1391

1392

1393

اقتصادنوین

0001/0

0013/0

0061/0

0102/0

0133/0

0276/0

033/0

0353/0

0367/0

0324/0

023/0

027/0

027/0

029/0

انصار

-

-

-

-

-

-

-

-

-

021/0

0194/0

0190/0

0197/0

0206/0

ایران زمین

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

0006/0

0014/0

0023/0

آینده

-

-

-

-

-

-

-

-

0006/0

0021/0

0059/0

0046/0

0183/0

0187/0

پارسیان

-

0025/0

0108/0

037/0

065/0

073/0

073/0

0801/0

0723/0

0662/0

058/0

0525/0

048/0

046/0

پاسارگاد

-

-

-

-

0019/0

0102/0

0251/0

0363/0

035/0

0288/0

0395/0

0386/0

0325/0

036/0

پست بانک

0021/0

0016/0

0034/0

0013/0

0018/0

0016/0

0022/0

0028/0

0034/0

0037/0

0036/0

0031/0

0036/0

0040/0

تات

-

-

-

-

-

-

-

-

0006/0

0023/0

-

-

-

-

تجارت

1277/0

1257/0

0992/0

0852/0

0864/0

0848/0

08/0

0930/0

089/0

0827/0

0826/0

0756/0

0689/0

0721/0

توسعه تعاون

-

-

-

-

-

-

-

-

004/0

0035/0

0037/0

0038/0

0039/0

0048/0

توسعه­­صادرات

0097/0

0084/0

0051/0

0053/0

0044/0

0021/0

0033/0

0042/0

0054/0

0040/0

0103/0

0095/0

0146/0

0112/0

حکمت ایرانیان

-

-

-

-

-

-

-

-

-

0001/0

0003/0

0006/0

0009/0

0010/0

خاور میانه

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

0006/0

002/0

003/0

دی

-

-

-

-

-

-

-

-

-

0006/0

0007/0

0024/0

0031/0

0083/0

رسالت

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

002/0

0043/0

0048/0

رفاه کارگران

0362/0

0316/0

0349/0

0467/0

0379/0

0325/0

0262/0

0262/0

0258/0

0289/0

0281/0

0346/0

038/0

049/0

سامان

-----

0025/0

0042/0

0057/0

0123/0

0128/0

0121/0

0155/0

0157/0

0213/0

0186/0

0166/0

0182/0

0136/01

سپه

099/0

077/0

0799/0

0908/0

0892/0

01128/0

097/0

0776/0

0609/0

0539/0

0502/0

042/0

0402/0

0398/0

سرمایه

-

-

-

-

0001/0

0009/0

0053/0

0067/0

0062/0

01/0

0092/0

0107/0

0144/0

0111/0

سینا

-

-

0099/0

0188/0

0199/0

0184/0

0127/0

0123/0

0121/0

0132/0

0128/0

0114/0

0112/0

0126/0

شهر

-

-

-

-

-

-

-

0002/0

0019/0

0023/0

004/0

0067/0

0088/0

0116/0

صادرات

0829/0

1136/0

1349/0

1532/0

1492/0

1317/0

1132/0

0928/0

1046/0

0917/0

0802/0

0692/0

069/0

0594/0

صنعت­ومعدن

014/0

0085/0

0071/0

0152/0

0236/0

0195/0

0229/0

0229/0

0244/0

0258/0

0244/0

0255/0

0329/0

0279/0

قوامین

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

0469/0

0442/0

0531/0

کارآفرین

0011/0

0019/0

0031/0

0067/0

0088/0

01/0

011/0

0125/0

0103/0

0096/0

0113/0

0103/0

0095/0

0094/0

کشاورزی

1231/0

12/0

1171/0

0916/0

0908/0

0844/0

0703/0

0681/0

0628/0

0574/0

0577/0

036/0

0355/0

0577/0

گردشگری

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

0010/0

0007/0

0010/0

0021/0

مسکن

1026/0

1022/0

0702/0

0193/0

0333/0

0424/0

0822/0

0895/0

0931/0

1016/0

1506/0

1458/0

1491/0

1398/0

ملت

1361/0

143/0

2106/0

1914/0

1616/0

15/0

1455/0

1409/0

1357/0

1525/0

1513/0

1678/0

1521/0

1279/0

ملی

2620/0

2569/0

2004/0

2174/0

1973/0

1830/0

1845/0

1812/0

1689/0

1530/0

1224/0

1004/0

0865/0

0792/0

موسسه توسعه

0024/0

003/0

003/0

004/0

003/0

002/0

0005/0

0001/0

0002/0

0007/0

-

-

-

-

مهر اقتصاد

-

-

-

-

-

-

-

-

029/0

03/0

029/0

0314/0

0381/0

0392/0

مهر ایران

-

-

-

-

-

-

0001/0

0021/0

0005/0

0006/0

0017/0

0027/0

0031/0

0041/0

منبع: محاسبات جاری پژوهش (علامت - نشانگر عدم فعالیت بانک مذکور یا عدم وجود داده­ها در سال مورد نظر است.)