تبیین و تحلیل اختلافات هیدروپلیتیک در منطقه آسیای مرکزی

فصلنامه علمی تحقیقات سیاسی و بین المللی

مقاله 4، دوره 9، شماره 32، آبان 1396، صفحه 91-124   

نوع مقاله: پژوهشی

نویسندگان

سیدهادی زرقانی^{* 1}؛ هادی اعظمی¹؛ ریحانه صالح آبادی²

¹دانشیار جغرافیای سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد

²دانشجوی دکتری جغرافیای سیاسی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

چکیده

چکیده
مرزهای بسیاری از کشورهای جهان را آبراه­ها و رودها تشکیل می­دهند. برخلاف مرزهای خشکی، مرزهای آبی و به­ویژه مرزهای رودخانه­ای، به دلیل قابلیت­ها و تنگناهای خاص خود، بیشتر زمینه تنش و بحران­آفرینی دارند. از همین روست که بسیاری از صاحبنظران، قرن حاضر را به دلیل چشم انداز تاریک آن در زمینه بروز درگیری و جنگ­ها بر سر منابع آبی مشترک، سده هیدروپلیتیک نامیده­اند. تغییرات اقلیمی و بروز دوره­های طولانی خشکسالی، ایجاد طرح­های توسعه؛ به­ویژه در بخش­های کشاورزی و صنعت در مناطق مرزی، رشد جمعیت شهری و ... مهم­ترین عواملی هستند که در ایجاد و تشدید درگیری­ها بر سر رودهای مشترک مرزی نقش دارند. در منطقه آسیای مرکزی، دو رود اصلی آمودریا و سیر دریا همراه با شعبات خود جریان دارند که مسائل و چالش­های آنها، پنج کشور این منطقه را درگیر خود ساخته است. درواقع، پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، همانند برخی دیگر از حوزه­ها، کشورهای منطقه میراث­دار مدیریت نامنسجم و نادرست منابع مشترک آبی توسط اتحاد جماهیر شوروی شدند. این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی اختلافات هیدروپلیتیک کشورهای حوزه رودهای آمودریا و سیردریا می­پردازد و می­کوشد مهم­ترین زمینه­ها و دلایل بروز و تشدید اختلافات کشورهای منطقه بر سر رودهای مشترک مرزی را مطالعه و تحلیل کند. یافته­های پژوهش نشان می­دهد، منافع متفاوت کشورهای بالادست و پایین دست، عدم مدیریت صحیح، سدسازی­های گسترده، تغییرات آب و هوایی، دخالت قدرت­های منطقه­ای و فرامنطقه­ای و ...، مهم­ترین دلائل بروز اختلاف بر سر منابع آب مشترک مرزی هستند.

کلیدواژه‌ها

واژه‌های کلیدی: آسیای مرکزی؛ هیدروپلیتیک؛ آمودریا؛ سیردریا؛ رودهای مرزی

مراجع

اسکندری، داوود .(1389). چشم­انداز جهانی بحرانی آب؛ مطالعه موردی: بحران آب در آسیای مرکزی، دلایل و راهکارها، فصلنامه آسیای مرکزی و قفقاز، ش69.

اعظمی، هادی و دبیری، علی­اکبر .(1391). ارزیابی فرصت­ها و چالش­های ژئوپلیتیکی ایران در آسیای مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، فصلنامه علمی پژوهشی فضای جغرافیایی، سال دوازدهم، ش40، زمستان.

امیراحمدیان، بهرام و مهدی، ناصری .(1392).بحران آب در آسیای مرکزی: با تأکید بر مناقشه کشورهای منطقه بر سر مسأله آب،مطالعاتاوراسیایمرکزی، سال ششم، ش 12، بهار و تابستان.

تقوی­اصل، عطا .(1379). ژئوپلیتیک جدید ایران: از قزاقستان و سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، تهران: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، دانشکده فرماندهی و ستاد.

حافظ­نیا، محمدرضا؛ مجتهدزاده، پیروز و علیزاده، جعفر .(1385). هیدروپلیتیک هیرمند و تأثیر آن بر روابط سیاسی ایران و افغانستان، پژوهشگاه علوم انسانی و فرهنگی، تابستان، ش45.

حافظ­نیا، محمدرضا .(1379).مبانی مطالعات سیاسی اجتماعی، سازمان وحوزه­های علمیه خارج از کشور ج1، قم.

درخور، محمد و فرجی راد، عبدالرضا .(1392). بحران آب و نتایج زیست محیطی آن در آسیای مرکزی،مطالعات اوراسیایمرکزی،سال ششم، ش12، بهار و تابستان.

زرقانی، سیدهادی .(1386). مقدمه­ای بر شناخت مرزهای بین­المللی، تهران: دانشگاه علوم انتظامی ناجا.

شربیانی، قوام .(1387). امنیت ایران و رویکردهای ناتو درآاسیای مرکزی، تهران: مرکز چاپ و انتشارات وزارت خارجه.

صفوی، یحیی .(1377). جغرافیای سیاسی و نظامی ایران، تهران: انتشارات دانشگاه امام حسین(ع).

غیاث‌آبادی، رضا .(1384). ایران؛ سرزمین همیشگی آریاییان، ویرایش دوم، شیراز: انتشارات نوید، چاپ سوم.

فانی­حق، عبدالکریم .(۱۳۹۲). اهمیت سهم­بندی منابع آب رودخانه­های مرزی کشورها، پنجمین کنفرانسمدیریتمنابع آب ایران، تهران: انجمن علوم و مهندسی منابع آب ایران، دانشگاه شهید بهشتی.

فرشادگهر، ناصر .(1367). نظام حقوقی رودخانه­های بین­المللی، دفتر مطالعات سیاسی و بین­المللی.

قوام، سیدعبدالعلی .(1389). اصول سیاستخارجی و سیاست بین‌الملل، تهران: سمت، چاپ شانزدهم.

قلی بغده، عظیم .(1380). تأثیر کانال قره قوم بر اکوسیستم کویر قره قوم، مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، ش36.

کسایی، علیرضا .(1383). ناحیه­گرایی در ایران از منظر جغرافیای سیاسی، پژوهشکده مطالعات راهبردی، تهران، 1389.

کولایی، الهه و سلطانی، محمدجواد .(1392). مسئله آب و روابط کشورهای آسیای مرکزی، فصلنامه علمی پژوهشی سیاست جهانی، دوره دوم، شماره سوم، پاییز.

کاویانی­راد، مراد .(1384). مناسبات هیدروپلتیک ایران و افغانستان، فصلنامه راهبردی، سال8، ش2.

مجتهدزاده، پیروز .(1379). خلیج فارس کشورهاومرزها، تهران: انتشارات عطایی.

______________ .(1381). جغرافیای سیاسی و سیاست جغرافیایی، تهران: سمت.

میرحیدر، دره .(1381). مبانی جغرافیای سیاسی، تهران: سمت، چاپ نهم.

هاگت، پیتر .(1379). جغرافیای ترکیبی نو، جلد دوم، تهران: سمت.

Dukhovny, Viktor (2011). Water in Central Asia: Past. Present Future, crc Press/Balkema, Taylor & Francis Group, London, UK, 2011. ISBN 978-0-415-45962-4 (hardback), 410 pp.

Bohr ,Annette) 2004)، "Regionalism in Central Asia: New Geopolitics", Old Regional Order,International Affairs Royal Institute of International Affairs ,Volume 80, Issue 3, pp 485–502.

Bedford, D (1996)."Water Management in the Aral Sea Basin", Water International, Volume 21, Issue 2, PP63-69.

Bernauer, Thomas (2012). "Climate Change and International Water Conflict in Central Asia،" Journal of Peace Research January, 49(1), pp227-239.

Biazakova, Zhulduz (2010). Turkmenistan's Golden Age Lake: a Potential Environmental Disaster, Fmso. Leavenwoeth.  Army. Mail.

Gleick, P.h (1998). Warer and Conflick, in: The Worlds Watrer 1998-1999, Island Press, Washington, D.C, pp. 105-135.

Draysedel,A, Blaik,G) 1993(. Political Geography of Middle East and North Arica, Translated by Mirhaidar, D, 8th Ed, Center Publication of Foreign Affair Ministry.

Dukhovny, Sokolov (2005). Integrated water resources management, experience, and lessons learned from Central Asia-towards the fourth World Water forum, Inter-State Commission for Water Coordination in the Aral Sea Basin, Tashkent. pp1-96.

H.-D. Evers, Gerke, Solvay, Schette, Conrad (2006). Cross-bordering Water Management in Central Asia, Amu Darya Project Working, Department of Political and Cultural Change Center for Development Research, University of Bonn, Paper No. 2.

Elhancea, Arun P (2008) .Conflict and cooperation over water in the Aral Sea basin, Studies in Conflict  and Terrorism Volume 20, Issue 2, PP 207-218.

Hartman,William (2007). Central Asia’s Raging Waters: The Prospects of Water Conflict in Central Asia, Amazon Best Sellers Rank, http://www.amazon.in/Central-Asias-Raging-Waters-Prospects-ebook/dp/B007UI3QN8.

Karaev, Zainiddin (2005)."Water Diplomacy in Central Asia، Middle East", Review of International Affairs, Vol. 9, No.1, www.gloria-center.org/meria/2005/03/karaev

Kushkumbayev, Sanat, Kushkumbayev, Azina(2013) "Water and Energy Issues in the Context ofInternational and Political Disputes in Central Asia”, Chinese Journal of International Law ,pp 211-218 ,doi: 10.1093/chinesejil/jmt018.

Mosello, Beatrice (2008) “.Water in Central Asia: Prospect of Conflict or Cooperation?” Master’s  Thesis, Geneva Graduate Institute of International and Development Studies, 2008. 151-174.

Makhemedov, Yusuf, Avariv (2011). Water and Energy Disputes between Tajikestan and Uzbakestan and their Influence on Reginal Cooperation, http:www.nupi.no.

Micklin, Philip) 2002( “Water in the Aral Sea Basin of Central Asia: Cause of Conflict or Cooperation?”,Eurasian Geography and Economics, NV 43, Issue 7, PP 505-528.

OHara, Sarah(2000) “Lessons from the Past: Water Management in Central Asia”, Water PolicyHistorical Perspectives on Global Water Challenges ,Volume 2, Issues 4–5, Pages 365–384.

Perscott, J.V (1987) Political Frontiers & Boundaries. London.

Asia. Development and Change, Institute of SocialStudies, Available at: http://onlinelibrary.wiley.com

Shalpykova, Gulnara (2002) “Water Disputes in Central Asia: The Syr Darya  River Basin”, A thesis submitted in partial fulfilment of the requirements for  the degree of Master of Arts in International Relations, International University of Japan, http://www.ca-c.org/dataeng/00. shalpykova.shtml.

Sievers, Eric W. (2002) “Water, Conflict and Regional Security in Central Asia”, Conflict and Water in Central Asia Macro 5. October, 2002.At: http://www1. law. nyu. edu/ journals/ envtllaw/issues/vol10/3/v10n3a2.pdf.

Tabyshalieva, Anara, Niklas L.P. Swanström, Svante E. Cornell (2005) A Strategic Conflict Analysis of Central Asia, with a Focus on Kyrgyzstan and Tajikistan Prepared for the Swedish Development Cooperation Agenc, pp1-40.

Wegerich ،Kai (2008) Irrigation and Water Engineering Group, Central Asian Waters - Part 2: Research Papers، pp. 117-131.

Wegerich, K., Kazbekov, J., Mukhamedova, N. and Musayev, S. (2011) “Is it Possible to Shift to Hydrological Boundaries?: The Fergana Valley Meshed System”, pp. 151–170. In Water and security in Central Asia: solving a Rubik's Cube (Stucki, V., Wegerich, K., Rahaman, M.M. and Varis, O., Eds). Routledge, London, UK.

World Bank (April 1996). Developing a Regional Water Management Strategy, Issues and Work plan' ASBP Technical Paper Series Washington and Tashkent.

http://www.ngdir.ir/geoportalinfo/PSubjectInfoDetail.asp.

http://www.waterpolitics.com/2012/11/12/central-asias-looming-conflict-over-water-the-upriver-countries/Osh/Brussels, CENTRAL ASIA:WATER AND CONFLICT,(2002)

Indexmundi (2012). Available at: http://www.Indexmundi.Com/,(Accessed on: 2/4/2013).

http://www.fao.org

Dam safety in Central Asia: Capacity-building and regional cooperation, Economic Commission For Europe. Geneva Water Series No. 5.

http:// ens-newswire.com

http:// www.tourcontinent.com