بررسی تطبیقی مضمون‌های حکمت آمیز در شعر متنبّی و سنایی

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 5، دوره 5، شماره 19، آذر 1392، صفحه 131-164   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

چکیده

متنبّی و سنایی دو شعر بزرگ ادبیات عرب و ادبیات فارسی هستند که هر دو به حکمت و اندرز شهرت دارند. حکمت، در شعر این دو شاعر از بسامد بالایی برخوردار است و یکی از مضمون‌های اصلی شعر آنها به شمار می‌رود. یافتة اساسی این پژوهش آن است که فرهنگ اسلامی و آموزه‌های آن وکتب دینی به ویژه قرآن و نهج البلاغه، حکمت ایران باستان و حکمت عربی کهن، الهامات شعری و فلسفة یونان از منابع حکمت در شعر این دو شاعر به ویژه در شعر متنبّی است. نگارندگان در این گفتار بر این باورند که سنایی به علت آگاهی گسترده از فرهنگ و ادبیات عرب، در برخی از مضمون‌های حکمت آمیز از متنبّی تأثیر پذیرفته است. افزون بر این، در برخی از مضمون‌های حکمت آمیز این دو، همگونی‌هایی وجود دارد که بیشتر از باب توارد خاطر و تجربه‌های شعری هستند. همچنین برخی از این حکمت‌ها ریشه در فرهنگ ایرانی، اسلامی و یونانی دارند. این پژوهش بر آن است تا بر پایة مکتب فرانسوی ادبیات تطبیقی به بررسی همگونی‌ها و ناهمگونی‌های مضامین حکمت آمیز موجود در شعر این دو شاعر و احیاناً تأثیر پذیری سنایی از متنبّی بپردازد. 

کلیدواژه‌ها

متنبّی؛ سنایی؛ حکمت؛ شعر عربی و فارسی

مراجع

الف: کتاب##

1- قرآن کریم##

2- نهج الفصاحه .(1385). تصحیح و تنظیم عبدالرسول پیمانی و محمد امین شریعتی، اصفهان: خاتم الانبیاء.##

3- نهج البلاغه .(1388). مترجم محمد دشتی، قم: بقیت الله.##

4- آباد، مرضیه .(1386). تاریخ الأدب االعربی فی العصر العباسی، تهران: سمت.##

5- ابن مسکویه، ابو علی احمد بن محمد .(1952). الحکمة الخالدة، تحقیقی عبدالرحمان بدوی، قاهره: مکتبة النهضة المصریة.##

6- اسلامی ندوشن، محمد علی .(1383). از رودکی تا بهار، دربارة بیست و دو شاعر بزرگ ایران، جلد اوّل، تهران: نغمه زندگی.##

7- انوری، اوحد الدین محمد بن محمد .(1372). دیوان، جلد نخست، قصاید، به اهتمام محمد تقی مدرّس رضوی، تهران: علمی و فرهنگی.##

8- البستانی، بطرس .(1953). ادباء العرب فی الجاهلیة و صدر الإسلام، حیاتهم، آثارهم، بیروت: مکتبة صادر.##

9- تفضلی، احمد .(1378). تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، تهران: سخن.##

10- الجاحظ، عمرو بن بحر .(1983). الأمل و المأمول، تحقیق محمد رضا ششن، قاهره: دارالکتاب الجدید.##

11- الحاج حسن، حسین .(1417). أدب العرب فی عصر الجاهلیة، بیروت: المؤسسة الجامعیة للدراسات و النشر و التوزیع.##

12- الحسین، قصی .(1998). تاریخ الأدب العربی، العصر الأموی، بیروت: دار و مکتبة الهلال.##

13- خاقانی شروانی، افضل الدین .(1385). دیوان، تصحیح و تعلیق: سید ضیاء الدین سجادی، تهران: زوّار. ##

14- خفاجی، محمد عبدالمعنم .(1984). الحیاة الأدبیة فی عصر صدر الإسلام، بیروت: دارالکتاب اللبنانی، مکتبة المدرسة.##

15- خفاجی، محمد عبدالمعنم .(1990). الأدب العربی و تاریخه فی العصر الأموی و العباسی، بیروت: دار الجیل.##

16- خلیف، یوسف .(1981). تاریخ الشعر فی العصر العباسی، القاهرة: دارالثقافة.##

17- داد، سیما .(1375). فرهنگ اصطلاحات ادبی، واژه نامه مفاهیم و اصطلاحات ادبی فارسی و اروپایی به شیوه تطبیقی و توضیحی، تهران: مروارید.##

18- دهخدا، علی اکبر .(1370). امثال و حکم، جلد چهار؛ تهران: چاپخانه سپهر.##

19- رضوی، مدرس .(1344). تعلیقات حدیقه الحقیقه، تهران: علمی.##

20- زرین کوب، عبدالحسین .(1385). از گذشتة ادبی ایران، تهران: سخن.##

21- زرین کوب، عبدالحسین .(1381). نامورنامه: دربارة فردوسی و شاهنامه، تهران: سخن.##

22- الزیات، احمد حسن .(1427). تاریخ الأدب العربی للمدارس الثانویة و العلیا، بیروت: دارالمعرفة.##

23- سبحانی، توفیق .(1386). تاریخ ادبیات ایران، تهران: زوّار.##

24- سنایی، ابوالمجد مجدودبن آدم .(1388). دیوان، به تصحیح محمد تقی مدرس رضوی، تهران: سنایی.##

25- شریفی، شهلا .(1383). سنایی غزنوی، مشاهیر ایران، تهران: تیرگان.##

26- شوقی، ضیف .(بی‌تا). تاریخ الأدب العربی، العصر الإسلامی، القاهرة، دارالمعارف.##

27- شوقی، ضیف .(1960). الفن و مذاهبه فی الشعر العربی، القاهره: دارالمعارف.##

28- صبح، علی علی، عبدالعزیز شرف. و محمد عبدالمنعم خفاجی .(1992). الأدب الإسلامی، المفهوم و القضیه، بیروت: دارالجیل.##

29- صفا، ذبیح الله .(1387). تاریخ ادبیات در ایران، و در قلمرو زبان پارسی، از آغاز عهد اسلامی تا دورة سلجوقی، تهران: فردوس.##

30- الطبّال، احمد .(1985). المتنبّی، دراسة نصوص من شعره، طرابلس: المکتبة الحدیثة.##

31- طرفة بن العبد .(1423). دیوان، شرحه و قدم له: مهدی محمد ناصرالدین، بیروت: دارالکتب العلمیة.##

32- الطریفی، یوسف عطا .(2009). شعراء العرب العصر الأموی، بیروت: الأهلیة.##

33- عریان، سعید .(1371). متون پهلوی، تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی یران.##

34- عطیه، محمد هاشم .(1936). الأدب العربی و تاریخه فی العصر الجاهلی، مصر: مطبعة مصطفی البابی الحلبی.##

35- عنترة بن شداد .(بی‌تا). دیوان، تحقیق و دراسة: محمد سعید مولوی، القاهره: المکتب الإسلامی.##

36- عنصرالمعالی، کیکاووس بن اسکندر .(1364). قابوس نامه، به اهتمام غلامحسین یوسفی، تهران: علمی فرهنگی.##

37- الفاخوری، حنا .(1380). تاریخ الأدب العربی، تهران: توس.##

38- کهنمویی پور، ژاله، نسرین دخت، خطاط، علی، فخمی .(1381). فرهنگ توصیفی نقد ادبی، تهران: دانشگاه تهران.##

39- المتنبّی، ابوطیب .(1930). شرح دیوان المتنبّی، ج الأول و الثانی، عبدالرحمن البرقوقی، مصر: الرحمانیه.##

40- محمد ضیف، عبدالستار محمد .(2005). شعراء الزهد فی العصر العباسی، القاهرة: المختار.##

41- مدرسی زنجانی، محمد .(1379). سرگذشت و عقاید فلسفی خواجه نصیرالدین طوسی، تهران: امیرکبیر.##

42- مروة، محمدرضا .(1990). عبدالله بن المعتز، خلیفة یوم و لیلة، بیروت: دارالکتب العلمیة.##

43- مصطفی، محمود .(1937). تاریخ الأدب العربی فی عصری صدر الإسلام و الدولة الأمویة، الجزء الأول، القاهره: مطبعة مصطفی البابی.##

44- ملحس، ثریا عبدالفتاح .(1989). حزب الشیعة فی أدب العصر الأموی، بیروت: دارالکتاب العالمی.##

45- مؤتمن، زین العابدین .(1371). تحول شعر فارسی، تهران: طهوری.##

46- میر باقری فرد، سید علی اصغر و دیگران .(1388). تاریخ ادبیات ایران، تهران: سمت.##

47- ناصرخسرو .(1372). دیوان، تهران: دنیای کتاب.##

48- هدارة، محمد مصطفی .(1995). الشعر فی صدر الإسلام و العصر الأموی، بیروت: دارالنهضة العربیة.##

49- یثربی، سید یحیی .(1384). تحلیلی از خرد ورزی و دینداری امام محمد غزالی، نقد غزالی، تهران: کانون اندیشه جوان.##

50- یزدانی، زینب .(1384). رودکی، مشاهیر ایرانی، تهران: تیرگان.##

 

ب: مقاله

1- اسداللهی، خدابخش .(1387). «بازتاب ایمان و کفردر آثار سنایی غزنوی»، پژوهشنامه علوم انسانی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی، شماره 57، صص22-1.##

2- البستانی، فؤاد أفرام .(1931). «الرسالة الحاتمیة فیما وافق المتنبّی فی شعره کلام ارسطو فی الحکمة»، المشرق، بیروت: السنة التاسعة و العشرون، العدد10، صص767-759.##

3- پارسا نسب، محمد .(1388). «از عقل ناصرخسرو تا عقل سنایی»، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید باهنر کرمان، دورة جدید، شمارة 26، (پیاپی23)، 114-87.##

4- پروینی، خلیل، زینی وند، تورج .(1383). «فخر در شعر متنبّی و خاقانی»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد، شماره 145، سال 37، صص155-173.##

5- الزبیدی، علی .(1410). «مقدمة لدراسة حکم المتنبّی، الحکمة فی الآداب القدیمة»، آداب المستنصریة، بغداد: العدد17، صص24-11.##

6- عسکری،صادق .(1389). «نفسیة المتنبّی و سعدی و أثرها فی حکمتها الشعریة»، مجلة دراسات فی اللغة العربیة و آدابها، جامعة سمنان، صص85-103.##

7- قهرمانی مقبل، علی اصغر .(1389). «مولانا جلال الدین و تأثیرپذیری او از دیوان متنبّی»، مجله ادبیات تطبیقی، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، شماره1، سال 1، صص58-39.##

8- کاکه رش، فرهاد .(1388). «تأثیر اندیشه‌های کلامی، غزالی بر آراء سنایی»، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوبی، سال5، شماره14، صص151-129.##

9- میرحسینی، سید محمد و مقصودی، مسلم .(1390). «بررسی تطبیقی زهدیات ابونواس و سنایی»، نشریة ادبیات تطبیقی، دانشگاه شهید باهنر کرمان، دورة جدید، سال سوم، شمارة پنجم، صص303-279.##

10- یاحقی، محمد جعفر، و محمدرضا براتی،.(1385). «بوتیقا