نقش‌های شش گانه‌ زبانی در ادبیات تعلیمی با تکیه بر یکی از قصاید سنایی

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 7، دوره 5، شماره 20، اسفند 1392، صفحه 187-219   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

چکیده

سنایی از پایه گذاران ادبیات تعلیمی و از سرآمدان آن محسوب می شود. بیشتر قصاید او سرشار از مضامین حکیمانه و تعلیمی است و همچون سایر اشعار تعلیمی این شاعر بزرگ، با آموزه‎های اخلاقی و مذهبی گره خورده است.مقاله حاضر سعی دارد با توجه به اهمیت کارکرد نقش‌های زبان در القای مفاهیم، به تحلیل و بررسی کارکرد آنها در ادبیات تعلیمی بر اساس الگوی یاکوبسن، زبان‌شناس معاصر، بپردازد. به این منظور یکی از قصاید سنایی را که سرشار از آموزهای تعلیمی و اخلاقی است، از حیث میزان تأثیر هر یک از نقش‌های زبانی در جهت انتقال آموزه‌های تعلیمی، مورد واکاوی قرار می‌دهد. یاکوبسن در به کارگیری نظریه‌ ارتباط در ادبیات، قائل به شش مؤلفه ارتباطی است: 1- پیام(اثر ادبی) 2- فرستنده پیام (نویسنده یا شاعر) 3- گیرنده‌ پیام (مخاطب- خواننده)4- رمز (قواعد و هنجارهای زبان) 5- زمینه‌‌ تماس(موقعیتهای اجتماعی و فرهنگی) 6- مجرای ارتباطی تماس(کلمات یا اصوات). بر این اساس در ادبیات تعلیمی عموماً و در قصیده مورد بررسی خصوصاً، مؤلفه‌ سوم یعنی مخاطب، محور اصلی فرایند ارتباط به شمار می‌رود و از میان نقش های شش گانه زبان (ترغیبی، عاطفی، همدلی، ادبی، فرازبانی و ارجاعی) نقش ترغیبی به عنوان نقش عمودی و اصلی و بقیه به عنوان نقش وسیله ای و فرعی محسوب می گردد. این امر خود حاکی از آگاهی و تسلط شاعر بر فنون سخنوری و معیارهای بلاغت در زبان فارسی است.
 

کلیدواژه‌ها

سنایی؛ نقش‌های زبان؛ آموزه‌های اخلاقی؛ نقش ترغیبی

مراجع

- باقری، مهری .(1373). مقدمات زبان‌شناسی، تهران: دانشگاه پیام نور.

2- بهنام­فر، محمّد و خلیلی، محمود .(1389). درد دین و دین­ورزی عاشقانه از دیدگاه سنایی، پژوهشنامه ادب غنایی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، سال هشتم، شماره پانزدهم: 52- 27.

3- جوادی آملی، عبدالله .(1388). تسنیم، قم: مرکز نشر اسراء.

4- حدیدی، خلیل و اسدالهی، خدابخش .(1386). علم و معرفت در آثار سنایی غزنوی، مجله علمی- پژوهشی دانشکده ادبیات دانشگاه اصفهان، دوره دوم، شماره 49: 74- 53.

5- سلدن، رامان .(1372). راهنمای نظریه ادبی معاصر، ترجمه عباس مخبر، تهران: طرح نو.

6- سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدود بن آدم .(1354). دیوان سنایی، تصحیح محمدتقی مدرس رضوی، تهران: انتشارات کتابخانه سنائی.

7- شفیعی کدکنی،محمّد رضا .(1370). موسیقی شعر، تهران: آگاه.

8- شهسواری، آنوشا و زاهدی، حمید .(1388). ارائه مرجعی برای کارکردهای ارتباطی زبان فارسی، فصلنامه زبان پژوهی دانشگاه الزهرا، تهران: سال اول، شماره 1: 97- 73.

9- شمیسا، سیروس .(1373). معانی و بیان، تهران: دانشگاه پیام نور.

10- صادقی، لیلا .(1389). نقش­های سکوت ارتباطی در خوانش متون ادبیات داستانی، فصلنامه پژوهش زبان و ادبیات فارسی، شماره نوزدهم، زمستان: 211- 187.

11- صفوی، کورش .(1383). از زبان­شناسی به ادبیات، تهران: سوره مهر.

12- طالبیان، یحیی و حسینی سروری، نجمه .(1387). مدایح سبک خراسانی و گرایش به قطب مجازی زبان با استناد به شعر منوچهری، فصلنامه پژوهش­های ادبی، تهران: انجمن زبان و ادبیات فارسی، سال 5، شماره 21: 131- 113.

13- طغیانی، اسحاق و صادقیان، سمیه .(1390). هنجارگریزی در مجموعه شعر از این اوستا، ادبیات پارسی معاصر، پژوهشگاه علوم انسانی، شماره اول، بهار و تابستان: 79- 61.

14- طغیانی، اسحاق و حیدری، مریم .(1391). جنبه­های تعلیمی مثنوی حدیقه سنائی، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، دانشگاه آزاد اسلامی دهاقان، سال چهارم، شماره پانزدهم: 24- 1. 

15- گیرو، پی­یر .(1380). نشانه­شناسی، ترجمه محمّد نبوی، تهران: آگاه.

16- لارنس ترسک، رابرت .(1380). مقدمات زبان‌شناسی، ترجمه فریار اخلاقی، تهران: نی.

17- محمّدی، احسان .(1380). گفتگوی تمدّن­ها، تهران: موسّسه فرهنگی انتشاراتی زهد.

18- محمودی، مریم .(1390). جایگاه عقل در تفکر عرفانی سنایی، فصلنامه تخصصی ادیان و عرفان، سال هفتم، شماره 28: 224- 205.

19- نبی­لو، علیرضا .(1386). بررسی و مقایسه دیدگاه­های ادبی سنایی و نظامی درباره شعر، شاعر و مخاطب، کاوش نامه دانشگاه یزد، سال هشتم، شماره14: 76- 43.

20- یاکوبسن، رومن .(1380). زبان­شناسی و شعر­شناسی، ترجمه کورش صفوی، تهران: هرمس.

21- Jakobson,Roman .(1960). “Linguistics and poetics” in A. Jaworski and N.Coupland(eds.). )1999( The Discourse Reader . London: Routledge.