بررسی خاستگاه ادبیات تعلیمی منظوم و سیر تطور و تحول آن در ایران

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 3، دوره 8، شماره 29، خرداد 1395، صفحه 61-90   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسنده

احمدرضا یلمه ها^*

دانشگاه آزاد واحد دهاقان

چکیده

ادبیات شاخصه‌های محتوایی و صوری خاصی دارد. ادبیات تعلیمی نیز از این قاعده مستثنی نیست و از شاخصه‌های برجسته آن آموزش نکات اخلاقی و تربیتی به شیوه پند و اندرز است که در دایره اهداف رشد و تعالی انسان، خود یکی از حوزه‌های اخلاقی و تربیتی مهم و وسیع به شمار می‌آید. از سوی دیگر درون‌مایه‌های تعلیمی و اخلاقی چنان با انواع شعر و ادب فارسی درآمیخته است که هیچ یک از انواع ادبی را نمی‌توان یافت که از این درون‌مایه‌ها جدا باشد؛ آنچه ادبیات تعلیمی را شکل می‌دهد، قصد و نیت صاحب اثر از تعلیم و آموزش است بنابراین قلمرو پژوهش حاضر برخی از برجسته‌ترین آثار ادبیات تعلیمی منظوم و خاستگاه تعلیمی آن‌هاست. بر این اساس مطالعه تاریخ ادبیات دوره شاعر، نوشته‌ها و سروده‌های او ثابت کرد ادب تعلیمی خاستگاهی دوگانه دارد: مهم‌تر از همه من فردی شاعر است که اگر رشد یافته باشد و به من اجتماعی و گاه متعالی‌تر ارتقا یافته باشد، در رد گفتمان‌های منفی یا اثبات گفتمان مثبت جامعه به پند و اندرز می‌پردازد. دوم گفتمان‌های غالب جامعه است که بر شاعر و شعر او تأثیر مستقیم دارد بنابراین ادب تعلیمی پیش از اسلام بازتاب حکومت استبدادی و نظام سلسله‌مراتبی حاکم بر جامعه ایرانی است که روحیاتی چون ترس و ارتباط یک‌طرفه و تک‌گویانه را ترتیب داده است و چون هنرمند در تعالی منِ فردی خود تلاش نکرده، همسو با گفتمان غالب جامعه آن روزگار که استیلای نظام طبقاتی است، حرکت کرده است. بعد از اسلام به ویژه در سنایی و شاعران بعد از او شاعر در رد گفتمان غالب جامعه در گونه ادب تعلیمی سخن گفته است که نشانه رشد یافتن منِ شاعر است.
 

کلیدواژه‌ها

ادبیات فارسی؛ تعلیم و تربیت؛ سیر تحول ادبیات تعلیمی؛ منِ شاعر؛ گفتمان‌های غالب اجتماع

مراجع

1- ابن‌طقطقی، محمد بن علی بن طباطبا. (1860). الفخری فی آداب السلطانیه و الدول الاسلامیه. حلب: دار القلم العربی.

2- اسعاد، قندیل. (1369). فنون شعر فارسی. ترجمه فاطمه سوهان فکر. تهران: اندیشه.

3- اسلامی ندوشن، محمدعلی. (1370). جام جهان‌بین. تهران: جامی.

4- اقبالی، عباس. (1385): من منصوری در أنا الحق حسین‌بن‌منصور حلاج. مطالعات عرفانی. شماره 4. ص. ص. 36-19.

5- بافکر، سردار. (1394). شاخصه‌های محتوایی و صوری ادبیات تعلیمی. پژوهشنامه ادبیات تعلیمی. شماره 26،ص.ص. 100-99.

6- براتی پور، عباس. (1378). بهت نگاه. تهران: حوزه هنری.

7- بلیسکر، ریچارد. (1384). یونگ. ترجمه حسین پاینده. تهران: طرح نو.

8- بهار، محمدتقی. (1382). سبک شناسی؛ تاریخ تطور نثر فارسی. تهران: امیرکبیر.

9- پروین، لارنس.‌ای. (1382). روان‌شناسی شخصیت. ترجمه محمدجعفر جوادی و پروین کدیور. تهران: موسسه رسا.

10- پورنامداریان، تقی. (1386). انواع ادبی در شعر فارسی. مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه قم. سال1، ش 3، ص. ص. 22 – 7.

11- حسینی، حسن. (1363). هم صدا با حلق اسماعیل؛ مجموعه شعر. تهران: حوزه هنری تبلیغات اسلامی.

12- حسینی کازرونی، سید احمد و کمالی بانیانی، محمدرضا. (1392). نقش تعلیمی در تحول ساختاری و محتوایی قالب شعر انقلاب. فصلنامه تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب فارسی. دانشگاه آزاد اسلامی - واحد بوشهر، شماره 16، ص. ص. 130-111.

13- حمدالله مستوفی. (1339). تاریخ گزیده. تصحیح عبدالحسین نوابی. تهران: امیرکبیر.

14- خلیلی‌جهان‌تیغ، مریم و دهرامی، مهدی. (1390). ادبیات تعلیمی و تربیتی در شاهنامه فردوسی. پژوهشنامه ادبیات تعلیمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد دهاقان، سال 3، شماره 11، ص. ص. 58-41.

15- داد، سیما (1385). فرهنگ اصطلاحات ادبی؛ واژه‌نامه مفاهیم و اصطلاحات ادبی فارسی و اروپایی. تهران: مروارید.

16- رزمجو، حسین. (1374). انواع ادبی و آثار آن. مشهد: آستان قدس رضوی.

17- -------- . (1382).نقد و نظری بر شعر گذشته پارسی از دیدگاه اخلاق اسلامی. مشهد: دانشگاه فردوسی.

18- رستگار فسایی، منصور. (1380). انواع شعر. شیراز: نوید شیراز.

19- رضابیگی، مریم و سلیمی، علی. (1391). تأملی در نقش تعلیمی شاهنامه. فصلنامه تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب فارسی دانشگاه آزاد اسلامی- واحد بوشهر، شماره13، ص. ص. 136-121.

20- رضی، احمد. (1391). کارکردهای تعلیمی ادبیات.پژوهشنامه ادبیات تعلیمی دانشگاه آزاد واحد دهاقان، شماره 15،

21- رودکی، ابوجعفر. (1375). برگزیده دیوان رودکی. به کوشش خلیل خطیب رهبر. تهران: امیرکبیر.

22- سبزی، امیر و حسنی راد، تورج. (1391). بررسی برخی مؤلفه‌های تربیتی در متون تعلیمی کهن. فصلنامه تخصصی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، سال5، شماره 3.

23- سعدی، مصلح‌ بن عبدالله. (1383). بوستان. تصحیح غلامحسین یوسفی. تهران: خوارزمی.

24- سنایی، مجدود بن آدم.(1354 ).دیوان سنایی. تصحیح محمد تقی مدرس رضوی. تهران: کتابحانه سنایی.

25- شفیعی‌کدکنی، محمدرضا. (1372). انواع ادبی و شعر فارسی. رشد آموزش ادب فارسی، سال8، شماره 32، ص. ص. 119- 96.

26- شمیسا، سیروس. (1383). انواع ادبی. تهران: فردوس.

27- عبید زاکانی. (1999). کلیات. تصحیح محمدجعفر محجوب. زیر نظر احسان یارشاطر. نیویورک: bibliotheca persica press

28- عفیفی، رحیم. (1383). اساطیر و فرهنگ ایرانی. تهران: توس.

29- علی مددی، منا. (1394). تبار شناسی ادبیات تعلیمی.پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، شماره 25،

30- عین‌القضات همدانی. (1377). نامه‌های عین‌القضات. تصحیح عفیف عسیران و علی نقی‌منزوی. تهران: اساطیر.

31- کافی، غلامرضا. (1380). بررسی ساختاری محتوایی شعر جنگ. شیراز: دانشگاه شیراز.

32- محسنی نیا، ناصر. (1390). پژوهشی درباره جایگاه ادبیات تعلیمی در قصاید فارسی. پژوهشنامه ادبیات تعلیمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد دهاقان، دوره 3، شماره 10.

33- مختاری، محمد. (1384). انسان در شعر معاصر. تهران: توس.

34- المسعودی، علی بن الحسین. (1404). مروج الذهب و معادن الجوهر. قم: دارالهجره.

35- مشرف، مریم. (1389). جستارهایی در ادبیات تعلیمی ایران. تهران: سخن.

36- میرصادقی، میمنت. (1385). واژه‌نامه هنر شاعری. تهران: کتاب مهناز.

37- ممتحن، مهدی و محمدی، گردآفرین. (1390). پروین اعتصامی در گذرگاه ادبیات تعلیمی. پژوهشنامه ادبیات تعلیمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد دهاقان، سال 3، شماره 10، ص. ص. 152-123.

38- ناصرخسرو قبادیانی، ابومعین. (1378). دیوان اشعار. تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقق. تهران: دانشگاه تهران.

39- نظامی گنجوی، الیاس بن یوسف. (1363). کلیات حکیم نظامی گنجوی. تصحیح وحید دستگردی. تهران: علمی.

40- یلمه‌ها، احمدرضا. (1390). آموزه‌های تعلیمی در منظومه غنایی محب و محبوب. لسان مبین، سال 3، شماره 6، ص. ص. 176-150.

41- یونگ، کارل گوستاو. (1383). روان‌شناسی و شرق. ترجمه لطیف صدقیانی. تهران: جامی.

42- Marcia,J.E. (1980). Ego identity status: Relationship to change in self-esteem,"general maladjustment".