زمینه‌های اجتماعی و فکری اندیشۀ اغتنام فرصت در رباعی‌های فارسی

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 5، دوره 8، شماره 31، آذر 1395، صفحه 139-168   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسنده

سعید حاتمی

استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه ولی عصر (عج) رفسنجان

چکیده

تمایل ذاتی انسان به شاد زیستن و برخورداری از آرامش درون در رباعی‌های فارسی به‌صورت آموزه‌هایی اخلاقی ‌متجلی شده‌است؛ چنانکه این آموزه همواره یکی از مضامین تعلیمیِ اصلی و محوری در این قالب شعری بوده‌است. پژوهنده در این جستار با تأمل در رباعی‌های مشهورترین رباعی‌سرایان ایرانی تا قرن هشتم هـ. ق. کوشیده است، ضمن بررسی کیفیت و تمایز بازتاب این آموزه‎ها در آثار آنان با ریشه‌یابی پشتوانه‌های اجتماعی و فکری اندیشۀ دعوت مخاطب به اغتنام فرصت، تساهل و شادی طلبی، تأثر این اندیشه را از اوضاع اجتماعی و فکری جامعه دریابد. بر اساس یافته‌های این پژوهش، آموزه‌های اخلاقی رباعی سرایان ایرانی در این خصوص، ضمن تأثیرپذیری عمیق از اوضاع اجتماعی و جریان‌های فکری و سیاسی، با وجود شباهت به اندیشۀ اصالت لذت در طرز تلقی از معنای شادی و آرامش و راهکارهای دستیابی به آن، پشتوانه‎های فکری عمیق و مستقل از مکتب اصالت لذت (اپیکوریسم) دارد. پشتوانه‌هایی که در نوع ‌ینی و نگرش انسان شناسانۀ آنان ریشه دارد.

کلیدواژه‌ها

اغتنام فرصت؛ رباعی‌های فارسی؛ گرایش‎های فکری؛ اوضاع اجتماعی

مراجع

 

1- آدو، پیر. (1382). فلسفة باستانی چیست؟. ترجمة عباس باقری. تهران: علم.

2- ابو سعید ابوالخیر. (1350). سخنان منظوم ابوسعید. تصحیح سعید نفیسی. تهران: سنایی.

3- اشپولر، برتولد. (1386). تاری‍خ‌ ای‍ران‌ در قرون‌ ن‍خ‍س‍ت‍ی‍ن‌ اس‍لام‍ی. ترج‍م‍ه‌ ج‍واد ف‍لاطوری‌. تهران: ع‍ل‍م‍ی‌ و ف‍ره‍ن‍گ‍ی.

4- امامی هروی، محمد ابن ابی­بکر. (1380). دیوان امامی هروی. تصحیح همایون شهیدی. تهران: گزارش فرهنگ و تاریخ.

5- بابا افضل، افضل­الدین محمد کاشانی. (بی‌تا). دیوان حکیم افضل­الدین محمد مرقی کاشانی (بابا افضل). تصحیح مصطفی فیضی. کاشان: ادارة فرهنگ و هنر.

6- باقری زاد، داوود و میرجلال‌الدین کزازی. (1392). «گرامیداشت دم در اندیشۀ خیام با نگاه تطبیقی به مولوی». مجلۀ عرفانیات در ادب فارسی. شمارۀ 18، ص.ص. 26 – 11.

7- برن، ژان. (1357). فلسفه اپیکور. ترجمه سید ابوالقاسم پور حسینی. تهران: امیرکبیر.

8- توماس، هنری. (1365). بزرگان فلسفه. ترجمه فریدون بدره­ای. تهران: علمی فرهنگی.

9- حسن زادۀ میرعلی، عبدالله و لیلا شامانی، (1389). «بن مایه­های لذت­گرایی در شاهنامه و تأثیرپذیری از افکار اپیکوریستی». مجلۀ کهن نامۀ ادب پارسی. شمارۀ اول، ص.ص. 38-25.

10- خاقانی، افضل­الدین بدیل. (1373). دیوان. تصحیح ضیاء­الدین سجادی. تهران: زوار.

11- خیام، عمر ابن ابراهیم. (1373). رباعیات خیام. تصحیح فروغی و قاسم غنی. ویرایش بهاءالدین خرمشاهی. تهران: نشر ناهید.

12- رحمدل، غلامرضا. (1386). «مقایسه اغتنام فرصت در اندیشه‌های حافظ و خیام». فصلنامه ادب پژوهی، شماره 2، ص.ص. 141 – 117.

13- دشتی، علی. (1381). دمی با خیام. تهران: امیرکبیر.

14- رودکی، جعفر ابن محمد. (1378). دیوان رودکی. تصحیح جعفر شعار. تهران: قطره.

15- ریپکا، یان. (1370). تاریخ ادبیات ایران. ترجمة ابوالقاسم سری. تهران: گوتنبرگ.

16- زرین کوب، عبدالحسین. (1373). با کاروان حله. تهران: علمی.

17- ژکس. (1355). فلسفۀ اخلاق. ترجمۀ سید ابوالقاسم پورحسینی. تهران: سیمرغ.

18- شفیعی کدکنی، محمد رضا. (1368). موسیقی شعر. تهران: نشر آگه.

19- شمس قیس رازی. (1314). المعجم فی معاییر اشعار العجم. تصحیح محمد قزوینی و مدرس رضوی. تهران: مجلس.

20- شمیسا، سیروس. (1374). سیر رباعی در شعر فارسی. تهران: فردوس.

21- صفا، ذبیح الله. (1371). تاریخ ادبیات در ایران. تهران: فردوسی.

22- عراقی، فخرالدین ابراهیم. (1386). کلیات دیوان فخرالدین عراقی. تصحیح نسرین محتشم. تهران: زوار.

23- عسجدی، عبدالعزیز ابن منصور. (1348). دیوان عسجدی. تصحیح شهاب طاهری. تهران: ابن سینا.

24- عطار نیشابوری، فریدالدین. (1346). تذکره­الاولیاء. به کوشش محمد استعلامی. تهران: زوار.

25- -------------------. (1386). مختار نامه. تصحیح شفیعی کدکنی. تهران: سخن.

26- علوی مقدم، مهیار و صادقی منش، علی. (1394). «مکتب اخلاقی خیام، اصالت فایده و گریز از خودکامگی». پژوهشنامه ادبیات تعلیمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد دهاقان. شمارۀ 25، ص.ص.90 – 59.

27- غیبی، ولی. (1390). «رابطۀ لذت و سعادت از دیدگاه اپیکور و صدرالمتألهین». مجلۀ قبسات، شمارۀ 60، ص.ص. 164-141.

28- فروغی، محمد علی. (1375). سیر حکمت در اروپا. به تصحیح امیر جلال‌الدین اعلم. تهران: البرز.

29- فطوره چی، مینو. (1384). سیمای جامعه در آثار سنایی. تهران: امیرکبیر.

30- مؤتمن، زین‌العابدین. (1364). شعر و ادب فارسی. تهران: زرین.

31- م‍ت‍س، آدام.‌ (1377). تمدن‌ اس‍لام‍ی‌ در ق‍رن ‌چ‍ه‍ارم‌ ه‍ج‍ری‌. ت‍رج‍م‍ه ‌ع‍ل‍ی‍رض‍ا ذک‍اوت‍ی ‌ق‍راگ‍زل‍و. تهران: امیرکبیر.

32- مسبوق، سیدمهدی. (1391). «خوش­باشی و دم غنیمت شمری در اندیشه­های خیام نیشابوری و طَرَفه بن عبد». مجلۀ متن‎شناسی ادب فارسی. شمارۀ 1، ص.ص. 162 – 147.

33- مولوی، جلال‌الدین محمد. (1341). کلیات شمس. تصحیح فروزانفر. تهران: امیرکبیر.

34- ----------------. (1381). مثنوی معنوی. تصحیح ری‍ن‍ول‍د ن‍ی‍ک‍ل‍س‍ون‌. تهران: سپهر ادب.

35- نفیسی، سعید. (1335). «اشعار فارسی خواجه». مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، سال سوم، شمارۀ 4 (پیاپی 12)، ص. 73.