بررسی انواع اقتباس‌های قرآنی در دیوان اشعار حافظ و ابوالعتاهیه

فصلنامه مطالعات قرآنی

مقاله 3، دوره 8، شماره 30، مرداد 1396، صفحه 49-66   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسنده

مرتضی حیدری

عضو هیأت علمی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور(استادیار)

چکیده

دریافتن ژرفنای سروده‌های بسیاری از شاعران بزرگ جهان اسلام، بدون شناختن مایه‌های قرآنی شعر آنان ممکن نیست. در پژوهش حاضر نگارنده به تبیین، تحلیل و تطبیق جلوه‌های تأثیرپذیری سروده‌های حافظ و ابوالعتاهیه از آیات و مضامین قرآنی پرداخته، و گونه‌های آن را در دیوان هر دو شاعر باز نموده است. تأثّر قرآنی این دو شاعر در حوزه اقتباس‌های مستقیم و اقتباس‌های غیرمستقیم جای می‌گیرد که هر کدام، خود دارای گونه‌هایی است. نگارنده دریافته که در شعر ابوالعتاهیه در مقایسه با حافظ از برساختن و درج مضامینی مشابه تعبیرات قرآنی نشانی نیست، زیرا حافظ اکسیر کلام خداوند را بر مضامین عاشقانه، سیاسی و اجتماعی سروده‌های خود زده و با مضمون‌آفرینی، فرهنگ زبانی و اندیشگانی خود را چندصدایی کرده است، حال آنکه اقتباس‌های قرآنی اشعار ابوالعتاهیه جنبه‌ای اخلاقی و زاهدانه دارد و تک‌بعدی است.

کلیدواژه‌ها

قرآن؛ اقتباس از قرآن؛ مضامین قرآنی؛ ادبیات تطبیقی؛ حافظ؛ ابوالعتاهی

مراجع

قرآن کریم.

ابن اثیر، عزّالدین علی بن محمّد. 1965م، الکامل فی التاریخ، بیروت: دار صادر.

أبوالعتاهیه، اسماعیل بن القاسم. 1406ق، دیوان، بیروت: دار بیروت للطّباعة والنّشر.

أبوالعتاهیه، اسماعیل بن القاسم. 1417ق، دیوان، گردآورنده: مجید طراد. بیروت: دار الکتاب العرب.

استعلامی، محمد. 1387ش، حافظ به گفته حافظ: یک شناخت منطقی، تهران: مؤسّسه انتشارات نگاه.

الباقوری، احمد حسن. 1382ش، اثر القرآن فی اللغة العربیة، مترجم: مهدی خرّمی، سبزوار: انتشارات مؤسسه فرهنگی هنری انتظار.

بهار، محمّدتقی ملک الشّعراء(مصحّح).1381ش، تاریخ سیستان، تهران: انتشارات معین.

حافظ شیرازی، خواجه شمس‌الدّین محمّد. 1319ش، دیوان حافظ، به کوشش محمّد معین، تهران: شرکت طبع کتاب.

حافظ شیرازی، خواجه شمس‌الدّین محمّد. 1377ش، دیوان حافظ، به کوشش خلیل خطیب رهبر، تهران: انتشارات صفی‌علیشاه.

حافظ شیرازی، خواجه شمس‌الدّین محمّد. 1381ش، دیوان حافظ، بر اساس نسخه قزوینی و خانلری با مقابله نسخه‌ها و شرح‌های معتبر، به کوشش حسینعلی یوسفی، تهران: نشر روزگار.

راستگو، سید محمد. 1376ش، تأثیر قرآن و حدیث در شعر فارسی، تهران: انتشارات سمت.

زرین کوب، عبد الحسین. 1371ش، از کوچه رندان، تهران: انتشارات امیرکبیر.

زیدان، جرجی. 1983م، تاریخ آداب اللغة العربیة، بیروت: منشورات دار مکتبة الحیاة.

صوفی، لیلا. 1381ش، زندگینامه شاعران ایران، تهران: انتشارات جاجرمی.

علیان، أحمدمحمد. 1997م، أبوالعتاهیه حیاته وأغراضه الشعریة، بیروت: دار الکتب العلمیة.

الفاخوری، حنا. 1368ش، تاریخ الأدب العربی، ترجمه عبدالمحمّد آیتی، تهران: انتشارات توس.

فرّوخ، عمر. 2006م، تاریخ الأدب العربی، بیروت: دار العلم للملایین.

کاظمی، محسن. 1386ش، تأثیر قرآن و حدیث در شعر فارسی، قم: مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، مرکز تخصّصی علوم حدیث.

مجتبایی، فتح الله. 1386 ش، شرح شکن زلف بر حواشی دیوان حافظ، تهران: سخن.

مختاری، قاسم. 1384ش، میراث ماندگار ادب شیعی، اراک: انتشارات دانشگاه اراک.

مسعودی، ابوالحسن علی بن الحسین. 1937م، مُرُوج الذّهب ومعادن الجواهر، تحقیق محمّد محی الدین عبدالحمید، بیروت: دار الفکر.

مقالات

شاملی، نصرالله و همکاران. 1392ش، «چگونگی حضور آیات قرآنی در اشعار عربی سعدی شیرازی»، فصلنامه تخصصی سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی، سال ششم، شماره دوم، پیاپی 20، صص243- 281.